Bændablaðið - 12.10.2004, Blaðsíða 24

24 Þriðjudagur 12. október 2004
“Borgarbúar kunna kannski ekki skil á
fóðurformúlum og hinum ýmsu tegundum
heybindivéla en allir vita að bændur eru á
kúpunni og það er stórmörkuðunum að
kenna.
Það eru orð að sönnu að stórmarkaðir -
sem nú virðast allsráðandi í
smásöluversluninni -virðast hafa ómæld
tækifæri til að þrengja að birgjum sínum
(matvælaframleiðendum).
En nú er kannski að verða breyting á.
Eftir að hafa barið sér á brjóst árum
saman og lýst hneykslun sinni í heyranda
hljóði eru nokkrir útsjónarsamir bændur
farnir að læra að nota kerfið sjálfum sér til
hagsbóta.” Þannig hljóðar upphaf
fréttaskýringar frá BBC sem Bændablaðið
leyfði sér að þýða. Án efa þekkja íslenskir
bændur það sem starfsbræður þeirra á
Bretalandi hafa að segja - en gefum BBC
orðið:
Fastir í keðjunni
Að því er best verður séð er breski
matvörumarkaðurinn bændum afar
óhagstæður.
Yfir 90% almennra borgara skipta að
mestu eða eingöngu við stórmarkaði; því
eru slíkar verslanir allsráðandi á markaði,
ekki bara hvað varðar rétti til að stinga í
örbylgjuofninn, heldur á þetta einnig við um
grunnmatvöru eins og ost og egg.
"Af þessu leiðir að samningsstaða þeirra
verður afar sterk," segir Stuart Thomson,
fulltrúi samtaka bænda og
matvælaframleiðenda, sem starfa í tengslum
við stjórnvöld í því markmiði að auka
samkeppnishæfni bresks landbúnaðar.
"Framleiðendur og neytendur eru
tengdir sterkri keðju," segir hann, en bændur
eru veikasti hlekkurinn.
Með því að einblína á verðið hafa
stórmarkaðir stuðlað að því að ýta
staðbundnum framleiðendum út af
markaðnum - þannig hefur
landbúnaðarframleiðsla í Bretlandi minnkað
undanfarinn áratug, þótt heildarneysla
matvæla hafi aukist um nærri 50%.
Hvar er kjötið sem var á beininu?
Bændur segja einnig að stórmarkaðir
beiti valdi sínu oft af tillitsleysi.
"Matvæli eru of ódýr - við ættum að
eyða í þau meiri peningum", segir John
Alliston - Konunglega
landbúnaðarháskólanum
"Aldrei á ævi minni hef ég þurft að
kljást við aðrar eins nánasir," segir bóndi í
Dorset sem kýs að halda nafni sínu
leyndu."Þeir líta á bændur sem fórnarlömb,
ekki viðskiptaðila."
En hvað sem öllum ýkjum líður hafa
bændur raunverulega ástæðu til að kvarta.
Sölukeðjurnar sem kaupa afurðir þeirra
eru grunsamlega flóknar í uppbyggingu. Af
hverju pundi sem fæst fyrir vöruna í
smásölu er hlutur bænda að meðaltali 34
pens - hlutdeild þeirra hefur lækkað um
28% síðan síðla á níunda áratugnum - og í
sannleika sagt er allt annað en auðvelt að fá
gefið upp hvað orðið hefur að 66 pensunum
sem eftir standa.
Þingnefnd sem skilaði skýrslu um
verðlag á mjólk fyrr á þessu ári gat með
engu móti komist að því hvað varð um 18
pens af heildarverðinu 50 pens á lítra.
Í skýrslunni var þess krafist að
mjólkurbúin gerðu bændum nákvæma grein
fyrir því hvers vegna þau virðast þurfa að
taka til sín svo væna sneið af
smásöluverðinu.
Að grípa eplin þar sem þau gefast
Í reynd er sennilega farið að þrengja að
alls staðar í sölukeðjunni
En bændur líta ekki svo á: "Ef ekki
liggur ljóst fyrir hvernig viðskiptavinurinn
reiknar dæmið, færðu á tilfinninguna að
hann sé að hlunnfara þig með einhverju
móti," segir bóndi í Yorkshire.
Stórmarkaðirnir fá mínus fyrir að vera
duttlungafullir og tækifærissinnaðir í vali
sínu á viðskiptaaðilum (birgjum).
Kannski eru þessi viðhorf samt
ósanngjörn. Stórmarkaðir halda því fram að
þeir auðsýni birgjum sínum eins mikla
tryggð og hægt sé að ætlast til í venjulegum
viðskiptasamböndum.
En þegar kemur að reikningsskilum
fýkur öll tilfinningasemi út í veður og vind.
Þannig sýndi nýleg könnun að meira en
helmingur eplanna sem bjóðast í verslunum
kemur erlendis frá, þegar árstíð bresku
eplanna stendur sem hæst - alla leið frá
Suður-Afríku, Brasilíu og Nýja-Sjálandi.
Fátt til ráða
Hingað til hafa bændur gjarna brugðist
við með fjölbreyttari framleiðslu; þeir hafa
markaðssett nýjar afurðir sem fela í sér
hærri virðisauka eða selt eftir
óhefðbundnum leiðum á
landbúnaðarmörkuðum.
"Þessar leiðir bjóða upp á möguleika,"
segir talsmaður bænda. "En þær eru engin
allsherjarlausn. Vissulega bjóðast tækifæri
en bændur sem fara út í fjölbreyttari
framleiðslu, minnka á endanum markað
sinn."
Sumar smásöluverslanir, t.d.
stórmarkaðurinn Waitrose, hlusta gjarna á
hugmyndir af þessu tagi. En þar sem
Waitrose kærir sig ekki um að eiga viðskipti
við bændur í stórum stíl er sjaldnast mikill
akkur í sölusamningum á þeim vettvangi.
Sameinaðir stöndum vér
En nú er að koma upp aðferð sem vekur
meiri vonir. Breskir bændur hafa verið
einstaklega tregir til að stofna
samvinnufélög og önnur samtök
framleiðenda. Í Svíþjóð gegnir öðru máli.
Þar er framleiðsla samvinnufélaga meira en
tvöfalt hærri en í öllum landbúnaði utan
slíkra samtaka; í Bretlandi er hliðstæð tala
aðeins þriðjungur af
landbúnaðarframleiðslu í heild.
Í Bretlandi hafa heldur ekki þróast
fyrirtæki undir stjórn framleiðenda eins og
annars staðar hafa sprottið upp og haslað sér
völl á alþjóðlegum matvælamarkaði , eins
og t.d. hollenski mjólkurrisinn Campina eða
Ocean Spray, bandaríska fyrirtækið sem er
ráðandi á markaði fyrir trönuber.
"Hópar framleiðenda hafa lengi starfað á
þeim hluta markaðarins sem ekki er
niðurgreiddur, t.d. í ferskvöru," segir Stuart
Thompson frá samtökum
matvælaframleiðenda. "En nú eru þeir líka
farnir að þoka sér inn á niðurgreidda
geirann."
"Bændur selja æ færri stórum
smásölukeðjum," segir hann, "og því er
eðlilegt að þeir bindist samtökum."
Mjólk manngæskunnar
Slík samtök eru í örustum vexti innan
mjólkurframleiðslunnar þar sem samskipti
bænda og stórmarkaða eru hvað stirðust.
"Ef við ætlum að taka framtíðina í okkar
hendur, er nauðsynlegt að stytta keðjuna frá
framleiðanda til neytanda," segir Rob
Knight, talsmaður breskra
mjólkurframleiðenda í bændablaðinu
Farming Today.
Í ágúst urðu Samtök breskra
mjólkurframleiðenda, sem 3.250 bændur
eiga aðild að, þriðji stærsti söluaðili mjólkur
með því að festa kaup á vinnslukerfi
smásöluverslana innan
samvinnuhreyfingarinnar.
Smásöluverslanir hafa tekið
hugmyndinni vel. Í maí undirritaði Asda,
sem ekki hefur verið þekkt að sérstakri
manngæsku gagnvart bændum, samning
sem gildir um allt Bretland varðandi kaup á
mjólk frá Arla, stærsta
mjólkurframleiðslufyrirtæki í landinu.
Þótt Arla sé ekki sjálft samvinnufélag
verslar það við samvinnufyrirtækin og
leggur sig fram um gott samstarf við
bændur; og það sem meira máli skiptir,
þessi viðskipti eru gegnsæ hvað varðar allt
ferli verðmyndunar.
Að slíta keðjuna
Sumir eru svo bjartsýnir að gera sér
vonir um að samtök framleiðenda verði til
þess að bændur taki ákvarðanir um verð í
stað þess að vera þolendur verðlagningar.
Þetta telur hins vegar Rob Knight,
talsmaður Samtaka breskra
mjólkurframleiðenda, helst til hátt stefnt.
Hann fullyrðir hins vegar að viðskipti af
þessu tagi hafi margvíslegan ávinning í för
með sér.
Í fyrsta lagi gera þau milliliðinn óþarfan
- sem gæti orðið til þess að mjólkurbændur
kæmu höndum yfir 18 pensin á lítra, sem
enginn áður fann.
"Ef við ætlum að taka framtíðina í okkar
hendur er nauðsynlegt að stytta keðjuna frá
framleiðanda til neytanda" segir hann.
Í öðru lagi boðar þessi breyting nýja og
skynsamlegri viðskiptahætti í landbúnaði.
"Smásöluverslanir styðja framleiðendur
sem standa saman," segir hann. "En það
verður líka að vinna traust þeirra með því að
taka á sig skuldbindingar og uppfylla þær."
Samt er ekki að vænta byltingar í
viðskiptum með breskar landbúnaðarvörur
fyrr en neytendur bregða út af vana sínum.
"Það liggur ljóst fyrir að matvæli eru of
ódýr," segir John Alliston, deildarforseti í
Konunglega landbúnaðarháskólanum. "Við
ættum að eyða í þau meiri peningum."
Samt er engan veginn víst að sú verði
raunin. Markaðskönnunarfyrirtækið Mintel
hefur sýnt fram á í rannsókn sinni að 40%
neytenda vildu gjarna kaupa fleiri vörur sem
upprunnar eru á þeirra svæði - en eldra fólk
er áberandi innan þessa hóps.
Yngri neytendur hins vegar kæra sig
yfirleitt kollótta um uppruna vörunnar sem
þeir kaupa. "Það er afar ólíklegt", segir
Mintel, "að yngra fólkið sé tilbúið að fórna
þeim möguleika að kaupa tiltekna
framleiðslu allt árið".
Einu matvælaviðskiptin sem blómstra
eru í tilbúnum réttum og annarri skyndivöru
en einmitt á því sviði er staða breskra bænda
veikust.
Bændur halda betur á spilunum núna en
stórverslanirnar eru enn með öll trompin á
hendi.
Þessi texti var saminn og fluttur af
starfsmanni BBC.
Stórmarkaðir líta á
bændur sem fórnarlömb
- ekki viðskiptaðila
Auglýsingadeild Bændablaðsins hefur fengið nýtt netfang
Nýja netfangið er
augl@bondi.is