Nýtt Helgafell - 31.12.1959, Blaðsíða 69

SIGURÐUR LÍNDAL:
Stjórnbótarmál íslendinga
á Þingvallafundi 1873
I.
Með stöðulögunum 2. janúar 1871 hugðist
þing og stjórn Dana leiða til lykta þær lang-
vinnu deilur, sem staðið höfðu um réttar-
stöðu íslands gagnvart Danmörku áratugina
á undan. Lög þessi voru sett algerlega án at-
beina íslendinga og aldrei borin undir Alþingi.
Eins og kunnugt er, var þar kveðið svo á, að
ísland væri óaðskiljanlegur hluti Danaveldis
með sérstökum landsréttindum (1. gr.). Því
næst var kveðið á um hlutdeild íslendinga í
almennum málum ríkisins (2. gr.), hver væru
sérmál (3. gr.) og loks, að íslendingum skyldi
greidd ákveðin fúlga og skuldaskipti land-
anna þannig útkljáð (5. gr.).
Lög þessi mæltust illa fyrir á íslandi og
bárust Alþingi bænarskrár úr 16 héruðum
landsins, þar sem þeim var andmælt. Sætti
það einkum andmælum, hver háttur var hafð-
ur á setningu laganna og talið, að þau gætu
ekki gilt á íslandi, nema þau væru lögð fyrir
íslendinga til samþykktar eða breytingar.
Þeim var einnig andmælt efnislega, einkum
þeim ákvæðum, að ísland væri óaðskiljanlegur
hluti Danaveldis og skuldaskipti landanna
væru útkljáð.
Þegar Alþingi kom saman sumarið 1871,
var lagt fyrir það frumvarp til stjórnarskrár
handa íslandi. og var það reist á málefna-
greiningu stöðulaganna. Gafst því tilefni að
ræða þau, og samþykkti þingið, að það gæti
ekki viðurkennt lög þessi, mót.mælti því, að
skuldaskiptin væru útkljáð og réð til þess, að
um lögin yrði leitað samkomulags við íslend-
inga á sérstöku þingi. Mótmæli þingsins voru
að vettugi virt, og í kjölfar laganna kom lands-
höfðingjadæmið, sem stofnað var með kon-
ungsúrskurði 4. maí 1872, en samkvæmt hon-
um skyldi breyting þessi koma til fram-
kvæmda 1. apríl 1873.
Allt olli þetta megnri gremju um land allt,
og birtist hún einkum í ádeilugreinum blaða
og nokkrum æsingum, aðallega í Reykjavík.
En bezt kom þó hugur manna fram á Þing-
vallafundinum, sem haldinn var sumarið 1873.
II.
Þingvallafundir hófust 1848 og höfðu síðan
verið haldnir alltaf öðru hverju. Höfuðvið-
fangsefni hafði þar jafnan verið stjórnbótar-
málið, en fleiri mál þó verið rædd. Þegar hér
var komið sögu, höfðu fundir þessir legið
niðri um nokkurt skeið, en eftir setningu
stöðulaga og stofnun landshöfðingjadæmis
varð sú skoðun ofan á, að ástæða væri til
fundarhalds.
Lengi hafa verið skiptar skoðanir um það,
hvað gerzt hafi á Þingvallafundinum 1873,
og er orsök sú, að fundargerðir voru aldrei
birtar og auk þess taldar glataðar. Að vísu
hóf Þjóðólfur að birta skýrslu um fundinn,
en ritstjóri blaðsins var fundarstjóri. Þar birt-
ist þó aðeins upphafið, — framhaldið kom
aldrei. Hins vegar birti blaðið Víkverji, sem
þá var nýstofnað, allrækilega frásögn af fund-
inum. Er sú heimild hin helzta, sem hingað til
hefur verið kostur á um atburði þar og fer
hér á eftir útdráttur úr frásögn blaðsins.
Ilalldór Kr. Friðriksson setti fundinn og
gerði grein fyrir þeim höfuðtilgangi hans að
ræða stjórnbótarmálið. Var snemma á fund-
inum kosin nefnd til að íhuga þetta mál og
bænarskrár, sem fundinum höfðu borizt um