Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Blaðsíða 38

Tímarit Máls og menningar
þeirra, en ekki eitthvað altækt. Þótt ég sé ekki mikill ítölskumaður þykist ég
viss um að ítalskan sé alveg ótvíræð um þetta: ef Eco hefði meint
„einstaklingsinnsæi“ hefði hann sagt „l’intuizione dell’individuo“, ekki
„dell’individuale" sem er lýsingarorð og merkir „hið einstaka“.
Lítum á eftirfarandi kafla í íslensku þýðingunni, þar sem Vilhjálmur af
Baskerville er búinn að segja Adso undan og ofan af hugmyndum Rogers
Bacon um „nýja mannlega guðfræði sem er náttúruheimspekin og hvíti-
galdur“ og Adso spyr hverju Vilhjálmur trúi sjálfur:
Eg hef átt fjölmargar samræður [,,í Oxford", vantar í þýðinguna] við vin minn
Vilhjálm af Ockham sem er nú í Avignon. Hann hefur sáð efasemdum í hug mér.
Vegna þess að sé einstaklingsinnsæið eitt rétt þá er staðreyndin sú að erfitt er að
sanna þá fullyrðingu að sömu orsakir hafi samskonar afleiðingar. Sami hluturinn
getur ýmist verið heitur eða kaldur, sætur eða beiskur, rakur eða þurr, á einum
stað þetta — á hinum staðnum hitt. Hvernig get ég fundið allsherjartengslin
sem raða öllum hlutum í kerfi ef ég get ekki lyft fingri án þess að skapa
óendanlegan fjölda af nýjum þáttum þar sem slík hreyfing breytir öllum afstæð-
um milli fingurs míns og allra annarra hluta? Afstöðurnar eru eini mátinn til þess
að hugur minn geti metið tengslin milli einstakra þátta, en hvar fæst trygging
fyrir því að þessi máti sé algildur og varanlegur? (194)
Eins og fyrri helmingur þessa kafla stendur í íslensku þýðingunni — og
þetta á raunar við um öll orðaskiptin þar sem „einstaklingsinnsæi" kemur
við sögu — liggur beinast við að túlka hann sem svo að hver maður sé fjötraður
við sína einstaklingsbundnu upplifun. Málið um allsherjartengslin sem á
eftir kemur hlýtur maður að reyna að skilja á þá leið að vegna þess að upp-
lifunin sé einstaklingsbundin sé það orðin ráðgáta hvernig þekking á algildum
lögmálum er hugsanleg. Þessi túlkun passar þó illa við framhaldið og heildar-
útkoman er því fremur grautarleg hugsun. En ekkert var Ockham fjær. I
þessum kafla og framhaldinu er í raun verið að setja fram skoðanir Ock-
hams á orsökum og afleiðingum og vísindalegri þekkingu, og sýna hvernig
þær eru rökrétt afleiðing af kenningu hans um beina skynjun á einstökum
hlutum sem hornstein allrar þekkingar. Hvernig eru vísindi sem eiga að vera
traust þekking á algildum lögmálum yfirleitt möguleg, ef hin eina trausta
þekking er bein skynjun á hinu einstaka? Hvernig getum við fullyrt eitthvað
um að eitt orsaki annað, þegar beinar skynjanir á hinu einstaka eru allt sem
við höfum til að byggja á og orsökun sem slík getur bersýnilega aldrei verið
gefin í beinni skynjun? Aðeins í ljósi reynslunnar, segir Ockham: við
hljótum að gefa okkur að líkir hlutir hafi líkar afleiðingar eða eins og
Vilhjálmur af Baskerville orðar það, „sama þykkt glers hlýtur að jafngilda
[þ. e. „svara til“] sama styrkleika sjónar" (194). En ólíkt því sem flestir á
undan honum og margir á eftir honum hafa trúað, taldi Ockham að staðhæf-
172