Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Síða 125

raunsæju ljósi“ og gagnrýna þessa fyrr-
verandi dýrlinga „af heiðarlegri alvöru"
(593).
Það er auðvitað óhjákvæmilegt að
endurskoða bæði menn og málefni af og
til, og í sjálfu sér virðingarvert áform
Arna að „afhjúpa goðsögur frá fyrri
tíma um skáldið [Halldór Laxness], verk
þess og samtíð“ (593). En lesendur rit-
gerðar hans hljóta að spyrja: Hverjir eru
þá hinir viðkvæmu menn, og hvernig
lýsir sér helgislepja þeirra. hversvegna
nefnir Arni ekki nöfn og ákveðin dæmi
um goðsagnir og helgislepju frá umræð-
unum um „verk þeirra Halldórs Laxness
og Sigurðar Nordal um árabil“? Hann
virðist eiga við einhverja landsmenn
sína, og þá að sjálfsögðu ekki við lesend-
ur yfirleitt, heldur við bókmennta-
fræðinga, starfsbræður sína. Eða er þetta
svo asgilegt feimnismál að ekki einu
sinni Arni þorir að hreyfa því?
„Lífsheimspeki“
Eitt aðalhugtak og lykilorð Arna í kafl-
anum „Islándsk litteraturteori under
mellankrigstiden" (27—80) er livsfilosofi
„lífsheimspeki". Hann telur að margir
íslenskir menntamenn, einsog Guð-
mundur Finnbogason og Sigurður Nor-
dal, hafi verið undir talsverðum áhrifum
frá speki þessari. Þetta er fyrirfram alls
ekki ólíkleg hugmynd, m. a. s. sennileg,
en það er mál Arna að rökstyðja hana.
Nú er hugtakið lífsheimspeki sem
slíkt margþætt og talsvert þokukennt,
og kann í sumum tilvikum að nálgast
dulvísi. Um það hljóta allir að geta verið
sammála. Eg leyfði mér að benda á þá
staðreynd, að sjálft orðið virðist vanta
hjá þeim íslensku höfundum sem Arni
tengir lífsheimspeki — einsog reyndar í
íslenskum orðabókum yfirleitt; það er
þannig hvorki til í orðabók Blöndals
Umsagnir um bækur
(1920—24) né í „Viðbótum" (1963) við
það verk. Þetta er athyglisvert.
Samt er auðvitað engan veginn útilok-
að, að texti beri greinilegan vott um
„lífsheimspeki“, án þess að það orð
komi þar fyrir. Hvar hef ég látið „að því
liggja“, að áhrif Bergsons um innsæi eða
Diltheys um innlifun „komi höfundun-
um [þ. e. a. s. Guðmundi Finnbogasyni,
Sigurði Nordal o. s. frv.] ekkert við“
(594)? Eg hef aðeins spurt Árna að
skýrum dæmum um þau áhrif, en svar
vantar enn sem komið er.
Þannig heldur Árni því fram, að Hall-
dór Laxness hafi sjálfur „verið undir
áhrifum frá lífsheimspekinni", einsog
sjáist „t. d. á greinunum í Rauðum penn-
um árið 1935“ (80). Þetta er allt og sumt
sem við fáum að vita um „lífsheimspeki"
skáldsins — í doktorsritgerð sem segist
fjalla um „Den ideologiska och estetiska
bakgrunden till Salka Valka och Fria
mán“. Hvernig lýsir „lífsheimspekin“
sér í þessum greinum, um hvaða þætti
þessa flókna hugtaks er þar að ræða? Er
ætlast til þess að lesandinn geri þá
grundvallarrannsókn sjálfur?
Nasistaþáttur og fasisma
Einn aðalþáttur í lýsingu Árna á hug-
myndafræði íslenskra menntamanna á
millistríðsárunum, ekki síst Sigurðar
Nordal, er sú staðhæfing að hún sé hluti
„af jarðveginum sem fasisminn þreifst
best í, ef það mætti þá ekki blátt áfram
kalla þetta fasíska hugmyndafræði“ 42;
skáletrun mín). I augum þeirra manna
sem hafa lesið rit Guðmundar Finnboga-
sonar og Sigurðar Nordal frá þessum
árum (Árni er ekki einn um það), er þó
nokkur furðufrétt að þessum rithöfund-
um skuli hér vera lýst sem nokkurs kon-
ar þremenningum fasista, ef ekki tví-
menningum.
259