Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 45

vegur er hins vegar ekki mikið notað
um götur fyrr en í Jónsbók en til forna
hefur það oftast verið notað í almennri
merkingu; koma um langan veg,
vegalengd. Orðið leið er að sama skapi
notað í almennri merkingu; fara sína
leið (Helgi Þorláksson, 1989).
Snemma hefur verið farið að gera
greinarmun á leiðum sem voru fjöl-
farnar og almennar og þeim sem
sjaldnar voru farnar. Fyrrnefndu
leiðirnar voru kallaðar þjóðleiðir í
merkingunni alfaraleið. Einnig voru
höfð um alfaraleiðir orðin þjóðbraut,
þjóðgata, þjóðvegur eða almannavegur
(sjá t.d. Grágás, 1992 og Jónsbók,
2004). Þessi orðnotkun hefur haldist
óbreytt og hafa þessi orð lengi verið
notuð um helstu vegi innan héraða og
milli þeirra.
Í Jónsbók (2004) er kveðið á um það
hvernig þjóðgata eigi að vera en hún átti
að vera 5 álna breið (um 3 m) og vera
þar sem hún hafði verið að fornu fari.
Með réttarbót Eiríks Magnússonar frá
1294 varð það hlutverk lögmanna og
sýslumanna að ákveða hvar almanna-
vegur var mestur (þjóðgata) og áttu
bændur að vinna við að gera þær leiðir
færar.
Flokkun leiða í lögum á 18. og 19. öld.
Af heimildum að dæma virðist lítið hafa
farið fyrir opinberum afskiptum af
samgöngumálum á Íslandi fyrr en seint
á 18. öld er svokölluð Landsnefnd sem
skipuð var af Danakonungi árið 1770
lagði grunninn að tilskipun um sam-
göngur sem var gefin út af konungi árið
1776. Í þessari tilskipun er vegum skipt
í byggðavegi og fjallvegi (Lovsamling
for Island IV, 1854). Mönnum var skylt
að vinna við vegabætur án kaups og var
vinnukvöðin mjög misjöfn eftir því
hversu mikil umferð var á hverjum stað
(Lovsamling for Island IV, 1854). C.E.
Bardenfleth stiftamtmaður flutti
frumvarp um vegabætur árið 1839 þar
sem hann leggur til að vegir skuli
flokkaðir í þjóðbrautir (lestavegi) og
aukavegi (stigu). Einn þjóðvegur
(þjóðbraut) átti að vera um hverja sýslu
og áttu allir sýslubúar að vinna við
þjóðvegi. Þetta fyrirkomulag átti að
jafna vinnukvöð manna óháð því hvar
þeir voru í sveit settir (Tíðindi frá
nefndarfundum íslenzkra embættis-
manna í Reykjavík árin 1839 og 1841;
Sölvi Sveinsson, 1977). Skipting
Bardenfleths í þjóðvegi og aukavegi var
tekin upp í tilskipun um vegi 15. mars
1861. Þjóðvegur var skilgreindur sem
leið sem íbúar eins eða fleiri héraða
fóru um í kaupstað, fiskiver eða annan
samkomustað manna. Einnig áttu
alfaravegir milli sýslna (þó ekki væru
fjölfarnir) og almennir póstvegir að
teljast þjóðvegir (Lovsamling for Island
VIII, 1854). Í kjölfar vega-
tilskipunarinnar frá 1861 urðu fjallvegir
að mestu útundan þar sem ekki var
gerður greinarmunur á þeim og vegum í
byggð og minni ástæða þótti að gera
bætur á þeim en byggðavegum
(Alþingistíðindi II 1875, 1875-1876).
Í stað vinnukvaðar við þjóðvegi
greiddu menn nú þjóðvega-gjald og
vinnu við þjóðvegi átti að bjóða út
(Lovsamling for Island VIII, 1854). Við __________
44
Fornar leiðir á Íslandi
það að vinnukvöðinni var aflétt við
þjóðvegi varð ákveðin tilhneiging í þá
átt að fleiri vegir væru flokkaðir með
þjóðvegum en áður þar sem kostnaður
við þá var greiddur af almannafé en
áfram var vinnukvöð á aukavegum
(Alþingistíðindi II 1875, 1875-1876;
Sölvi Sveinsson, 1977).
Áfram var skilgreiningum á leiðum
breytt og því hver skyldi standa straum
af kostnaði við vegaframkvæmdir. Með
lögum frá 1875 var vegum skipt í fjall-
og byggðavegi og þeim síðarnefndu í
sýsluvegi og hreppavegi. Sýsluvegir
hétu þeir vegir sem lágu milli sýslna og
voru í það minnsta hálf þingmannaleið.4
Einn sýsluvegur átti að vera um hverja
sýslu og ef sýslur voru víðlendar skyldu
þeir jafnvel vera tveir. Fjallvegir töldust
þeir vegir sem lágu milli landsfjórðunga
eða sýslna og voru þingmannleið eða
lengri. Kostnað við fjallvegi greiddi
Landssjóður en vinna við alla byggða-
vegi var nú greidd af almannafé og
síðar einnig með framlögum frá
Landssjóði (Alþingistíðindi II 1875,
1875-1876). Í aðalatriðum hélst þessi
skipting næstu árin og fram á 20. öld en
með lögum 1894 var vegum skipt í
fjallvegi, flutningabrautir (helstu
vöruflutningaleiðir héraða), þjóðvegi
(aðalpóstleiðir), sýsluvegi og hrepps-
vegi (Stjórnartíðindi fyrir Ísland 1894
A, 1874; Sölvi Sveinsson, 1977).
Stöðugar endurskilgreiningar á
leiðum og endurmat á mikilvægi þeirra
orsakaðist af því að mikill kostnaður fór
í vegabætur og vegagerð og vanda
þurfti valið á þeim leiðum sem úthlutun
fengu úr sjóðum.
Orðanotkun um leiðir í Sýslu- og
sóknalýsingum
Í Sýslu- og sóknalýsingum Hins
íslenzka bókmenntafélags sem safnað
var á árunum 1839-1873 er spurt um
samgöngur í sýslum og sóknum
landsins. Var spurningin um samgöngur
í sóknum á þessa leið:
Hvar liggja alfaravegir um sóknina og
úr henni í aðrar sóknir á alla vegu
(fjallvegalengd eftir ágizkun)? –
Vegabætur: ruðningar, brýr, vörður,
sæluhús o.s.frv.? – Torfærur: hvernig
þeim sé varið, og hvort úr þeim verður
bætt (áfangastaðir á fjallvegum)?
Hverjir bæir standa næstir fjallvegum
báðum megin?
Svipuð spurning um alfaravegi í sýslum
og úr þeim í aðrar var lögð fyrir
sýslumenn. Hér er orðið alfaravegur
notað og mun það hafa verið almennt
hugtak um leið sem farin var af
mörgum. Líklegt er að það nái að
minnsta kosti yfir þær leiðir sem
flokkaðar eru til þjóðvega í tilskipun
um vegi frá 1861 enda er það nokkuð
víð skilgreining. Lausleg athugun á
hugtakanotkun um vegi í sókna-
lýsingum nokkurra sýslna leiddi í ljós
að flestir tala um alfaravegi (enda spurt
um þá) eða almannavegi og leggja þá
oft að jöfnu við þjóðvegi. Aðrir gera
greinarmun á alfaravegi og þjóðvegi en
það kann að vera af því að frá 1861 eru
í gildi lög þar sem skýrt er kveðið á um
hvaða vegir skuli kallast þjóðvegir.
__________
45
Kristborg Þórsdóttir
4 Þingmannaleið
er 37,5 km og var
talin dagleið að
gömlu mati
(Íslensk orðabók,
2002).