Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 27

“Sýslumenn skólans fengu mörg mál á
vetri hverjum að dæma í, helzt voru það
landaþrætumál. Bekkir voru með
veggnum í skólanum, sem piltar sátu á,
en uppyfir voru hyllur umhverfis, sem
piltar létu uppá kver sín og kompur. Nú
vildi það til stundum að consessor
hnitaði ekki nákvæmlega niður stað
sinna kvera, heldur gekk á land
nábúans. Nú kom stefna, actor,
defensor og dómur“ (Árni Helgason
1907-1915, bls. 77).
Að berast á: fæði, klæði,
verslun og viðskipti
Fyrir utan skipun í embætti og röðun
innan bekkja hafa skólapiltar haft ýmis
önnur tækifæri til að tjá yfirburði sína
og semja um stað sinn í virðingar-
stiganum. Klæðnaður skólapilta hefur
verið augljós vettvangur til að stinga í
stúf eða falla í hópinn. Árni Helgason
hefur eftir föður sínum að piltarnir í
Skálholti hafi allir klæðst eins fötum.
Hann segir þá hafa verið í sortuðum
mussum, hnésíðum vaðmálsbuxum og
mórauðum sokkum, nema á
sunnudögum þegar sokkarnir voru bláir
(Árni Helgason 1907-1925, bls. 83-84).
Fatnaðurinn sem Árni lýsir er líklega
dæmigerður fyrir tímann sem um ræðir,
um 1770, fremur en sérstakur
skólabúningur Skálhyltinga. Engar
aðrar heimildir geta um skólabúning og
líklegt verður að teljast að formlegs
búnings hefði verið getið í nákvæmum
reglugerðunum. Samkvæmt stofnunar-
reglugerðinni frá 1552 átti hver
ölmusupiltur að fá vaðmál, hærri piltar
skyldu fá 10 álnir en þeir minni sjö
(Diplomatarium Islandicum XII, bls.
359). Þar sem vaðmálið er mælt í álnum
hafa drengirnir líklega sjálfir þurft að
sjá um að láta sauma úr því klæði,
þannig að jafnvel þótt allir hafi fylgt
tískunni hefur einhver munur verið á
útbúnaði þeirra. Sá fjöldi mismunandi
hnappa og perla, sem fundust í
svefnstofunni, bendir ennfremur til þess
að piltarnir hafi klæðst mismunandi
fötum, að minnsta kosti að einhverju
leyti. Í drögum að nýjum skólareglum
frá árinu 1717, sem Þorleifur Arason
þáverandi rektor skrifaði, segir að hver
ölmusudrengur skuli fá vaðmálsföt og
undirföt og þeir allra fátækustu skyldu
Skólapiltar í Skálholti
__________
26
„Á síðustu tveimur áratugum eða aðallega síðustu 10 árin [ca. 1740-1750] hefir mikil breyting
orðið á lifnaðarháttum heldra fólks, einkum sunnanlands. Nær það bæði til mataræðisins sjálfs,
drykkjarfanga og matargerðarinnar. Ljúffengar og dýrar matvörur og drykkir ásamt kryddi er
nú flutt inn í landið í langtum ríkulegri mæli en nokkru sinni fyrr. Er sumt af því jafnvel vörur,
sem menn fyrir 50 árum þekktu ekki einu sinni nafnið á. … Te og sykur eru nú orðnar svo
algengar vörur, að næstum því hver góður bóndi á nú teáhöld. Kaffi er nú að komast í notkun,
þótt það sé ekki notað af bændum og allmörgum prestum, en þá eru það aðrir landsmenn, sem
eyða því meira af því. Mönnum geðjast ekki maturinn, nema í honum sé krydd frá öllum
löndum jarðar og með honum séu drukkin rauð og hvít frönsk vín og jafnvel aðrar víntegundir
enn dýrari, í stað þess sem menn þekktu alls ekki rauð vín fyrir 20 árum”
(Eggert Ólafsson 1943, bls. 256-257).
fá skó. Drögin urðu aldrei að reglum, en
sýna vilja til þess að gefa piltunum
frekar föt en vaðmál. Í skýrslu Jóns
Þorkelssonar um málefni skólans frá
1733 er sagt að ölmusupiltar þurfi að
velja á milli þess að fá skó eða pappír,
en þeir virðast ekki fá neinn annan
klæðnað (Jón Þorkelsson og Klængur
Jónsson 1910, bls. 35).
Bréfin tvö hér að framan sýna ólík
viðhorf til klæðnaðar skólapilta. Jón
Árnason hefur áhyggjur af meinlæti
drengjanna (Bps. A IV. 7, vitnað í úr
Guðlaugi R. Guðmundssyni 2000) en
Finnur lýsir þeim sem tötralegum
fátæklingum fyrir Harboe. Bréfin tvö
fela þó ekki endilega í sér mótsögn þar
sem skólayfirvöld hafa lagt áherslu á að
skólapiltar væru vel til fara, án allar
fordildar, í samræmi við hugmynda-
fræði kirkjunnar. Í ferðabók sinni frá
árunum 1752-1757 kvarta Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson yfir því að
fólk klæðist eingöngu svörtum fötum,
líkt og það sé sífellt að syrgja. Þeir
nefna einnig að veraldlegir
embættismenn gangi oft í litríkum
innflutum fötum, sem hneyksli
prestastéttina (Eggert Ólafsson 1943,
bls. 258). Nýr listi yfir þau föt sem
skólapiltar fengu var gefinn út árið
1746. Þar er lögð rík áhersla á að
skólapiltar fari vel með fötin sín, bæði
þau sem þeir fái frá skólanum og þau
sem þeir komi með að heiman, og að
geri þeir það ekki skuli þeim refsað
(Lovsamling for Island II, bls. 638).
Klæðnaður skólapilta mun hafa farið
eftir efnahagsástandi í landinu á
hverjum tíma og efnahag fjölskyldna
þeirra. Svo virðist sem drengirnir hafi
stundum fengið vaðmál eða klæðnað frá
skólanum, en í annan tíma hafi þeir ekki
fengið neitt. Klæðnaður þeirra hefur þó
vafalaust verið vettvangur þar sem
drengirnir sýndu stöðu sína í
virðingarstiganum og nýttu til
aðgreiningar hver frá öðrum.
Líkt og reglugerðin frá 1743 bendir
til hafa piltarnir einnig getað klifið
virðingarstigann með því að borða
dýrari eða fágætari mat eða einfaldlega
meiri mat en aðrir, og ef til vill af
fínasta leirtaui sem fékkst. Þar sem
skólapiltar bjuggu í miklu návígi hver
við annan, ríkir og fátækir í sömu
svefnstofu, er ekki hægt að draga beinar
ályktanir af gripasafninu um
stéttaskiptingu innan raða þeirra, en
fjöldi fágætra hluta, eins og bolla og
undirskála úr postulíni, gefur þó að
minnsta kosti góða vísbendingu um að
sumir piltanna hafi verið ríkir en litlar
líkur eru á að allir skólapiltar hafi haft
aðgang að slíkum auði.
Reglur um matartíma og borðsiði
sýna ennfremur að skólayfirvöld hafa
lagt áherslu á að stjórna því hvar,
hvenær og hvernig piltarnir mötuðust.
Samkvæmt reglugerðinni frá 1743 áttu
allir skólapiltar að borða í borðstofunni
á sama tíma. Hver bekkur hafði sinn
setubekk og borð til að sitja við. Borðið
skyldi vera lagt með trédiskum og
skeiðum og glösum úr tini eða tré,
borðið skyldi vera dúklagt og dúkurinn
og borðbúnaður hreinn (Lovsamling for
Island II, bls. 459). Reglugerð frá 1746
nefnir ennfremur að skipt skuli um
borðdúk áttunda hvern dag til að sjá til __________
27
Ágústa Edwald