Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 47

Á a.m.k. einum stað (Lýsing
Árnessóknar, 1952) er dregið í efa að
leið sem farin er af fáum öðrum en
sóknarmönnum geti kallast alfaravegur.
Það virðist því hafa verið svipaður
skilningur milli manna á hugtakinu
alfaravegur – að það hafi verið fjölfarin
og almenn leið íbúa eins eða fleiri
héraða.
Tillaga að nýrri flokkun leiða
Alfaraleiðir og aukaleiðir
Frá því að Jónsbók var lögleidd 1281
og fram til dagsins í dag hafa yfirvöld
eða embættismenn tekið að sér að
skilgreina opinberlega leiðir á Íslandi
og hafa heimildir um þessi afskipti
varðveist að einhverju leyti. Þessir
aðilar höfðu mestan áhuga á
alfaravegum enda voru það aðallega
þeir vegir sem þeir sjálfir þurftu að fara
um. Það er ekki sjálfgefið að
almenningur hafi haft sömu skoðanir og
embættismenn á því hvaða leiðir væru
mikilvægastar.
Lengi framan af var vegum skipt í
alfaravegi og aukavegi. Þegar veruleg
hreyfing fór að komast á vegagerð í
landinu á síðari hluta 19. aldar varð __________
46
Fornar leiðir á Íslandi
Mynd 3. Mýrarbrú í landi Áss í Hegranesi (ljósmynd höfundar).
þessi skipting heldur flóknari. Leiðum
var skipt í fleiri flokka eftir mikilvægi
og því hver átti að standa straum af
kostnaði við þær. Hlutverk leiðanna
urðu líka sérhæfðari og þau urðu því
fleiri en áður hafði verið.
Mikilvægt er að fram komi í
fornleifaskráningu leiða hvaða hlutverki
þær gegndu og hverjir fóru um þær.
Tvískiptingu leiða í alfara- og
aukaleiðir er að finna í rituðum
heimildum um samgöngur á Íslandi frá
þjóðveldisöld og fram um miðja 19.
öld. og er því eðlilegt að stuðst sé við
hana frekar en nákvæmari skil-
greiningar sem síðar urðu vegna
þjóðfélagsbreytinga. Upplýsingar um
það hvort leið var alfara- eða aukaleið
eru mjög mikilvægar öllum
rannsóknum á þeim sjálfum og
rannsóknum á samgöngum og hlutverki
og mikilvægi þeirra. Hægt er að
rannsaka hvort mikilvægi leiða hafi
breyst eftir tímabilum og þá hvað hefur
valdið því. Vísbendingar um slíkar
breytingar kunna að vera í heimildum
eða í fornleifunum sjálfum.
Skilgreina má alfaraleið á
eftirfarandi hátt: Alfaraleið er leið sem
íbúar eins eða fleiri héraða fóru um til
helstu áfangastaða. Þær lágu milli
sýslna, oft fjallvegir, og tengdu afskekkt
byggðalög við vegakerfið.
Í flokk alfaraleiða falla þær leiðir
sem skilgreindar hafa verið sem
póstvegir, sýsluvegir og þjóðvegir.
Aukaleiðir eru þá í raun allar aðrar,
styttri leiðir sem farnar voru oft en af
færra fólki. Það eru leiðir milli bæja
innan sveitar, leiðir til kirkju,
engjavegir, selvegir og aðrar leiðir sem
menn fóru við störf sín til sjávar og
sveita. Aukaleiðir eru hluti af daglegu
lífi fólks innan sveitar. Alfaraleiðir eru
farnar af mörgum en sjaldnar og af
sérstökum tilefnum; til þings, í kaup-
stað, í ver o.s.frv. Ekki falla allar leiðir
augljóslega undir annanhvorn þessara
flokka. Af þeim sem það gera ekki eru
t.d. leiðir sem fólk fór til grasatínslu, til
veiða og í göngur. Þessar leiðir er
eðlilegast að flokka með aukaleiðum þó
þær samræmist ekki þeim flokki að öllu
leyti því þær geta verið afar langar og
liggja oft upp á hálendið. Þær liggja
hins vegar ekki endilega milli sýslna og
geta ekki kallast alfaraleiðir. Þessar
leiðir eru farnar sjaldan af fáu fólki og
þær tengja ekki byggðalög og hafa ekki
alltaf skýrt skilgreindan áfangastað.
Undirflokkar alfaraleiða
Við báða flokka, alfaraleiðir og auka-
leiðir, er hægt að bæta nokkrum
undirflokkum en hér verður það hins
vegar aðeins gert við alfaraleiðir og
með því er lögð áhersla á að auka
skilning á samgöngukerfinu í stærra
samhengi.
Hægt er að skipta alfaraleiðum í þrjá
undirflokka sem byggja á því hvar eða
hvert þær liggja: 1) leiðir milli
landshluta, 2) leiðir milli sýslna, 3)
leiðir innan héraðs (sýslna). Leiðir milli
landshluta eru leiðir sem liggja þvert
yfir landið, eins og t.d. Skagfirðinga-
vegur, Kjalvegur, Sprengisandsvegur
o.s.frv. Leiðir sem liggja milli sýslna
liggja oft yfir fjalllendi og heiðar eða __________
47
Kristborg Þórsdóttir