Dagblaðið Vísir - DV - 04.09.2009, Blaðsíða 10

10 föstudagur 4. september 2009 fréttir
ar hraðatakmarkanir í efnahagslífinu.
Kom það ekki einmitt á daginn að slík-
ar takmarkanir skorti og kerfið ofhitn-
aði og hrundi?“
Sjálfur segir Stiglitz orðrétt í um-
ræddri skýrslu frá 2001: „Hagkerf-
ið hefur á undanförnum árum verið
að ganga í gegnum mikla uppsveiflu.
Hagvöxtur hefur verið mikill og at-
vinnuleysi hefur nánast horfið. Þetta
er í sjálfu sér jákvætt. Það sem veldur
áhyggjum er hins vegar hugsanleg of-
hitnun hagkerfisins og hættan á því að
ójafnvægið sem myndast við slíka of-
hitnun leiði til kreppu.
Í hnotskurn er vandinn sem lítil
og opin hagkerfi standa frammi fyrir
fólginn í áhættustjórn. Hvernig er best
að bregðast við miklu inn- og útflæði
erlends fjármagns, stórum sveiflum í
gengi gjaldmiðilsins og gengi annarra
gjaldmiðla? Ábati af aukinni alþjóða-
væðingu er svo mikill að ekkert land
vill einangra sig. En ábatanum fylgir
mikil áhætta. Frjálst flæði fjármagns,
fljótandi gengi, er ekki takmark í sjálfu
sér og jafnvel ekki verðstöðugleiki
heldur. Takmark efnahagsstefnunnar
er aukin velferð. Mikilvægt er að rugla
ekki saman leiðum að takmarki og
takmarkinu sjálfu.“
Hættur samfara
fjármagnsfrelsinu
Varnaðarorð Stiglitz úr skýrslunni um
Ísland árið 2001 eru í raun sláandi
í ljósi bankahrunsins fyrir 11 mán-
uðum. Hann staldraði sérstaklega
við aukið frelsi í fjármagnsflutning-
um milli landa: „Ríkisafskipti af flæði
fjármagns eru réttlætanleg vegna ytri
áhrifa slíks flæðis. Með ytri áhrifum
er átt við að sviptingar í flæði fjár-
magns valdi ekki aðeins markaðsað-
ilum kostnaði, heldur einnig flestum
öðrum í þjóðfélaginu. Mikill áróður
hefur jafnan verið rekinn fyrir fullu
frelsi í fjármagnsflutningum. Því hef-
ur lengi verið haldið fram að slíkt frelsi
auki hagvöxt. Litlar sem engar rann-
sóknir liggja að baki þessum fullyrð-
ingum. Raunar benda rannsóknir til
þess að ekkert samband sé milli frelsis
í fjármagnsflutningum og hagvaxtar.
Hins vegar er ljóst að aukið frelsi í fjár-
magnsflutningum eykur þá áhættu
sem lönd búa við.“
Hann orðar enn fremur mögulega
veikleika bankakerfisins: „Meiriháttar
kreppur, sem hafa langvarandi áhrif
á hagkerfið, eru sérstaklega tengdar
veikleikum í bankakerfinu. Þetta er ein
af helstu orsökum þess að stjórnvöld
hafa mikilvægu hlutverki að gegna
varðandi eftirlit með bankakerfinu.
Afkoma banka getur breyst afskaplega
hratt þegar kreppa ríður yfir þar sem
veð, sem áður þóttu fullnægjandi,
verða verðlaus í kreppunni.“
Hlustuðu stjórnvöld ekki?
Hvað áttu stjórnvöld að gera árið
2001 að mati Stiglitz? Menn áttu með-
al annars að herða eftirlit með þeim
sem söfnuðu skuldum í erlendri mynt
og beita átti hraðatakmörkunum:
„Takmörk á hraða útlánaaukning-
ar einstakra banka eru ef til vill einn-
ig heppileg, sérstaklega í ljósi þess að
hraður vöxtur útlána virðist oft hafa
verið ein af meginorsökum fjármála-
kreppu á síðari árum og að öryggis-
net fjármálakerfisins hvetur banka til
að taka áhættu að hluta til á kostnað
almennings. Slíkar hraðatakmark-
anir gætu verið í formi reglna og/eða
skatta. Til greina koma hærri eiginfjár-
kröfur, hærri innborganir í innláns-
tryggingarkerfi eða meira eftirlit hjá
þeim stofnunum sem þenjast út hrað-
ar en tiltekin mörk leyfa.“
Spyrja má hvort eitthvað af þessum
úrræðum hafi komið til álita af hálfu
stjórnvalda, Fjármálaeftirlitsins og
Seðlabankans á þessum tíma. Á það
er að líta að einkavæðing bankanna
var ekki lokið í byrjun aldarinnar og
útlánavöxtur í krafti erlendrar skulda-
söfnunar hafði ekki náð þeim hæðum
sem síðar varð.
Þorvaldur Gylfason hagfræðipróf-
essor telur bækur Josephs Stiglitz
um efnahagsmál bæði fróðlegar og
læsilegar. Ýmis sjónarmið hans séu
þó umdeild, einkum gagnrýni hans á
Alþjóðagjaldeyrissjóðinn.
„Ég lít Alþjóðagjaldeyrissjóðinn
og framlag hans öðrum augum en
Stiglitz. Ég tel, að aðkoma sjóðsins
að Íslandi hafi verið óhjákvæmileg
og hafi hingað til verið hjálpleg. Ís-
lensk stjórnvöld reyndust ófær um
að leysa þann efnahagsvanda, sem
þau höfðu kallað yfir landið, upp á
eigin spýtur og þess vegna þurftu þau
á hjálp að utan að halda, bæði ráð-
gjöf og lánsfé.
Efnahagsáætlun stjórnvalda
með fulltingi sjóðsins er eftir atvik-
um vænleg til árangurs, en það hef-
ur veikt stöðu Íslands, að stjórnvöld
hafa ekki fylgt áætluninni að fullu.
Tafir af hálfu stjórnvalda valda mestu
um, að endurskoðun áætlunarinnar,
sem átti að fara fram í febrúar, hefur
ekki enn farið fram. Sjóðurinn sýndi
Íslandi óvenjulega þolinmæði með
því að fallast á frestun á gagngerri
stefnubreytingu í ríkisfjármálum í eitt
ár og stjórnvöld virðast hafa misskilið
frestinn þannig, að þau hefðu að því
skapi meiri tíma til umhugsunar.”
Gólf en ekki þak
„Efnahagsáætlun stjórnvalda með
stuðningi sjóðsins er ekki þak, held-
ur gólf,” segir Þorvaldur. „Hún lýsir
lágmarksráðstöfunum, sem nauð-
synlegar eru til að koma efnahags-
lífinu á réttan kjöl á sem skemmst-
um tíma. Stjórnvöld þurfa sjálf að
fylla ýmsar eyður með því til dæmis
að láta af gömlum vitleysum eins og
innflutningsbanni gegn matvælum.
Nú ættu menn að sjá, að Ísland hafði
ekki á efni á slíku, og landið hefur
sannarlega ekki efni á því nú. Sjóður-
inn skiptir sér ekki af þessu tiltekna
máli, en ríkisstjórnin ætti að taka það
upp ótilkvödd og mörg önnur mál af
sama toga í stað þess að draga á eft-
ir sér lappirnar og reyna að skjóta sér
undan að fylgja samkomulaginu við
sjóðinn.”
AGS gerði eina slæma villu
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn gerði
eina slæma villu, að mati Þorvald-
ar. „Hann hefði átt að taka kröftug-
lega undir viðvaranir mínar og ann-
arra um skuldasöfnun bankanna og
ónógan gjaldeyrisforða Seðlabank-
ans á sínum tíma, en það gerði hann
ekki fyrr en undir það síðasta og þá
mjóum rómi. Hann verður þó varla
dreginn til ábyrgðar á hruninu fyrir
það eitt að hafa ekki tekið tímanlega
undir viðvaranir annarra. Sjóðurinn
hefur ekkert boðvald á Íslandi.
Ríkisstjórninni er í sjálfsvald sett
hvort hún þiggur aðstoð sjóðsins eða
ekki. Nú er hann hér í boði stjórn-
valda að hjálpa til við endurreisn-
ina.”
Fíflagangur
„Erfiðleikarnir hér nú eru afleiðing
ábyrgðarlausrar hagstjórnar og fífla-
gangs langt aftur í tímann og sjóður-
inn ber enga ábyrgð á afleiðingun-
um, enda hefur hann reynt að þoka
stjórnvöldum í rétta átt með því til
dæmis að mæla með veiðigjaldi í stað
ókeypis kvótaúthlutunar, sem reynd-
ist vera mannréttindabrot samkvæmt
úrskurði mannréttindanefndar Sam-
einuðu þjóðanna 2007. Mannrétt-
indabrotin halda áfram í boði rík-
isstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur.
Joseph Stiglitz mælti með veiðigjaldi í
viðtölum við blaðamenn í fyrri heim-
sókn til Íslands,“ segir Þorvaldur.
Ábyrgðarlaus hagstjórn
Þorvaldur Gylfason hagfræðiprófessor segir að efnahagsáætl-
un stjórnvalda með stuðningi Alþjóðagjaldeyrissjóðsins sé gólf
en ekki þak. Aðkoma sjóðsins að ábyrgðarlausri hagstjórn hafi
verið óhjákvæmileg.
Ein villa AGS Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hefði átt að taka undir viðvaranir
mínar og annarra um skuldasöfnun bankanna. Þeir gerðu það of seint, að mati
Þorvaldar Gylfasonar.
Ólafur Ísleifsson hagfræðingur gagnrýnir stefnu Alþjóðagjaldeyr-
issjóðsins gagnvart Íslandi í mörgum liðum. Sjóðurinn fylgi mark-
aðslausnum í orði kveðnu en fari með margvíslegum hætti gegn
slíkri stefnu, meðal annars með harðsnúnu gjaldeyrishaftakerfi.
Undrast hafta-
stefnu AGS
„Ég hef leyft mér að gagnrýna gjald-
eyrishöftin sem sett eru að undirlagi
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og að ekki
sé hægt að slaka á þeim fyrr en búið
er að herða á þeim fyrst,“ segir Ólaf-
ur Ísleifsson hagfræðingur og kennari
hjá Háskóla Reykjavíkur.
Ólafur hefur, líkt og Þorvaldur
Gylfason, starfað hjá AGS. Hann hef-
ur eitt og annað við stefnu sjóðsins
hér á landi að athuga. „Sjóður sem
leggur áherslu í orði kveðnu á mark-
aðslausnir stendur fyrir áætlun hér á
landi sem felur í sér stórfellda trufl-
un á starfsemi markaða. Annars veg-
ar með því að halda uppi harðsnúnu
haftakerfi á gjaldeyrismarkaði. Hins
vegar með því að gera kröfu um hærri
seðlabankavexti en tíðkast á byggðu
bóli. Þetta verður til þess að bankarn-
ir fyllast af peningum. Aðilar sem ráða
yfir fjármagni, eins og lífeyrissjóðir,
hafa í engin önnur hús að venda en að
kaupa ríkisskuldabréf og leggja fé sitt
inn á banka. Frá þeim streymir með
öðrum orðum fé inn á bankareikn-
inga en ekki út í atvinnulífið vegna
hávaxta.“
Út með peninga í atvinnulífið
Þó svo að báglega gangi að auka stöð-
ugleika krónunnar njóta ýmsar grein-
ar góðs af lágu gengi. „Neikvæða hliðin
er sú hvernig gengið setur efnahags-
reikninga heimila og fyrirtækja á hlið-
ina hjá þeim sem hafa gengisbundin
lán. Þess vegna hefur það verið rætt
víða hvort til séu leiðir til að aftengja
þessar skuldbindingar við gengið.
Það mundi líka gagnast bönkunum
vegna þess að þeir eru með mikið af
sínum eignum tengdar gengi og á er-
lendum vöxtum. Þarna myndast mik-
ið misræmi eigna og skulda bank-
anna. Það væri hagur þeirra að meira
af lánum bankanna væru krónutengt
en ekki gjaldeyristengt.“
Ólafur mælir með því að þessi
kostur verði skoðaður rækilega. Þá er
kannski spurning um að una genginu
eins og það er ef það gegnir því hlut-
verki að skapa hér afgang í viðskipt-
unum við útlönd.“
Þetta gengur ekki!
Ólafur gagnrýnir einnig stefnu AGS
varðandi ríkisfjármálin. Áætlunin
sem lögð var fram í júní og kynnt á
Alþingi kveður á um þetta. Jafnvægi á
að ná árið 2013. „Þessi áætlun er ör-
ugglega samin í samráði við AGS og
er í samræmi við samningsbundnar
skuldbindingar. Gert er ráð fyrir gíf-
urlegum samdrætti og skattahækk-
unum. Um markmiðið er ekki deilt.
En þetta gengur ekki. Skattstofnarn-
ir hafa rýrnað verulega. Æðstu menn
innan AGS halda því fram að gamlar
og góðar kenningar Keynes gildi um
endurreisn, en hér er gengið mjög á
svig við slíkar yfirlýsingar. Maður spyr
sig hvers vegna rökin eigi ekki við hér.
Það getur ekkert vegið á móti þessu
en almennur uppgangur í atvinnulíf-
inu. Það tekur tíma. Gætum að því að
nú er næstum ár liðið frá bankahrun-
inu og atvinnulífið hefur verið án eðli-
legrar bankafyrirgreiðslu og búið við
háa vexti og gjaldeyrishöft að und-
irlagi AGS. Ofan í kaupið fæst ekkert
lánsfé erlendis til vaxtar í atvinnulíf-
inu.“
Rukkar fyrir aðra?
Ólafur furðar sig á því að AGS virðist
notaður sem handrukkari fyrir vold-
ug ríki innan sjóðsins. „Þetta hlýt-
ur að vera forráðamönnum sjóðsins
áhyggjuefni. Setjum sem svo að Bret-
ar og Hollendingar geri athugasemd-
ir við samþykktir Alþingis um Icesave
og ríkisábyrgð. Ætlar sjóðurinn þá að
draga endurskoðun áætlana enn? Al-
þingi taldi nauðsyn á að verja efna-
hagslegt sjálfstæði og réttarfarslegt
öryggi með fyrirvörum sem það setti.
Og hvað með Norðurlöndin? Telja
þau ekki nóg að gert með ríkisábyrgð
á Icesave-samningnum þótt gerðir
séu fyrirvarar til að tryggja efnahags-
lega og lagalega stöðu þjóðarinnar og
sjálft fullveldi hennar?“
Ósáttur við AGS Ólafur
Ísleifsson telur AGS fara
rangt að hér á landi með
margvíslegu móti. Hann
gagnrýnir gjaldeyrishöftin
og skamman frest sem
gefinn er til að ná jafnvægi
á ríkissjóði.
Landstjórinn Margir telja að Franek Rozwadowski (t.v.) fastafulltrúi AGS hér á landi
sé í raun eins konar landstjóri. Skammt er síðan rætt var um að AGS kynni að gera
athugasemdir við möguleg kaup ríkisins á hlutum í HS-Orku til að tryggja meiri-
hlutayfirráð Íslendinga yfir orkuvinnslu fyrirtækisins. Með Franek á myndinni er Mark
Flanagan frá AGS.