Gripla - 20.12.2012, Page 110
GRIPLA108
A-gerðar frátöldum hefur þó megintilhneigingin verið að taka með það
sem stóð í forritum, fella ekki úr og bæta heldur í þó ekki virðist það
nokkurntíma hafa verið gert af heildstæðri þekkingu eftir miðja fjórtándu
öld. Það sést best á því að Hofi og sandfelli hefur ekki verið bætt við
miðaldagerðir kirknatalsins (þær eru hinsvegar í D eins og fram hefur
komið) en það ásamt með Hvalsnesi og fleiri kirkjum sem vantar, eins og
enn mun rakið verða, sýnir að hætt hefur verið að uppfæra kirknatalið um
eða fljótlega upp úr miðri fjórtándu öld.
vera má að eftir það hafi gerðirnar tvær legið óhreyfðar í bókakistu
þangað til einhverjum á sextándu öld datt í hug að afrita þær og bæta við
nýlegum breytingum á kirkjuskipan, en einnig er mögulegt að skráin
hafi fyrst og fremst breytt um hlutverk og sýnist mér það líklegri kostur.
kirknatalið er ekki einungis heimild um kirkjur heldur einnig landafræði
íslands, firði og fljót, auk þess að geyma fróðleik um fjórðungaþing. í
formála fyrir B-gerð segir að sá fróðleikur sé „til þess skrifaður að þeir
menn viti gjör sem óvíða fara hvað við sig er um skipti fjarða eður héraða
eður nokkurra hinna virðulegustu bæja á íslandi“ (sveinbjörn Rafnsson
1993, 112–113). eins og sveinbjörn Rafnsson bendir á er þetta ekki sá
tilgangur sem Páls saga biskups segir að vakað hafi fyrir Páli, að láta telja
kirkjur því „at hann vildi leyfa útanferð prestum, ef ærnir væru eptir í
hans sýslu, en hann vildi ok fyrir sjá um at aldreigi yrði presta fátt í hans
sýslu meðan hann væri biskup.“ (ÍF 16, 313). Miðað við þröngan tilgang
Páls var ástæðulaust að bræða kirknatalið saman við fjarða- og fljótatal,
sem þó var gert á einhverju stigi málsins, og kann það að hafa stuðlað að
varðveislu skjalsins eftir að það missti upphaflegt hlutverk sitt í stjórnsýslu
skálholtsbiskupa. Það hefur eftir sem áður verið heimild um landafræði
íslands sem gat komið að gagni, ekki síst við þjálfun, ef til vill fremur
skrifara á skrifstofu biskups fremur en skólapilta. Hvort heldur sem er má
betur skilja ýmsar villur og misfellur varðveittra gerða sé ráð fyrir gert að
afskriftirnar stafi frá uppskriftum lærlinga og viðvaninga.
5. viðbætur við kirknatalið á þrettándu og fjórtándu öld
Hér hafa verið færð rök að því að B-gerð gefi heildstæðasta mynd
kirknatalsins eins og það mun hafa staðið um miðja fjórtándu öld. í því
hafi þá verið 234 kirkjur, 14 fleiri en þær 220 sem Páll biskup er sagður