Gripla - 20.12.2012, Page 114
GRIPLA112
þannig stendur á um. erfitt er hinsvegar að giska á hvaða kirkjur aðrar fylla
þann flokk. kirkjurnar átta greinast annars vegar í kirkjur í strjálbýlum
sveitum þar sem sjósókn var undirstaða efnahags (kaldaðarnes, eyri
í Bitru, Ingjaldshvoll og Hvalsnes), og hins vegar búgarðskirkjur sem
þjónuðu eingöngu tilteknu stórbýli og afbýlum þess (Búðardalur, Akrar,
Hjörsey, setberg og Hlíðarendi). Ætla má að þær kirkjur aðrar sem bætt
var við talið á þrettándu og fjórtándu öld hafi einnig verið af síðarnefnda
taginu, þótt illgerlegt sé nú að geta til um hverjar. Helst mætti stinga upp á
Reykjavík á seltjarnarnesi, af því að þar var valkvæð prestvist (DI 3, 340),
og Haffjarðarey, en samkvæmt elsta máldaga hennar, sem örugglega er frá
þrettándu öld, átti þar að „kaupa at preste sem við ma komast“ (DI 1, 423)
og verður það ekki skilið sem fastákveðin prestskyld.
Miklu fleiri kirkjur sem ekki standa í varðveittum gerðum kirknatalsins
höfðu valkvæða prestvist. Þær voru, auk tjaldaness í saurbæ sem þegar
hefur verið minnst á, Bessastaðir í fljótsdal: „þar scal vera hæímílis prestr
ef sa wíll er þar byr“ (DI 1 342), Mýnes í eiðaþinghá: „sa skal hafa heimilis
prest j mynese ef hann vill. enda misse enge annur kirkia“ (DI 1, 249), ey
í Landeyjum: „eigi skal prestr skylldr at kaupa tiðir ef hann a allt land ok
syngi hann sialfr heima“ (DI 1, 257), Ljótarstaðir í Landeyjum: „ok skal
prestr syngia þar fra krosse ok kaupa at honum ij morkum vaþmala. en
ef prestr a allt land ok gegnir við kirkiu ollom maldaga. þa skal hann ei
skyldr at kaupa oþrom preste“ (DI 1, 257), Heynes á Akranesi: „ef heimelis
prestr er a heynesi. þa scal giallda j garða hvndrað“ (DI 1, 418), Langárfoss
á Mýrum: „gialda presti tvær merkr. vj. aura a alftanes eþa sauð. en ef sonr
margretar eða tanna verðr prestr þa skal af sex aura gialld a alftanes (DI
1, 276–77), og Langidalur á skógarströnd: „þaðan skal giallda til eyrar .iij.
merkr a hverium misserum. hvort sem heimilis prestr er j langadal eða eigi“
(DI 1, 465). Mögulega má einnig telja Langholt syðra í Hrunamannahreppi
(DI I, 408): þar var alkirkja en ekki kemur fram í máldaga hvort prestur
hafi verið heimilisfastur eða sóttur til Hrepphóla, og var líklega ýmist.
Máldagar þessara kirkna eru í fornbréfasafni tímasettir til loka tólftu
aldar og fyrri hluta þeirrar þrettándu, og jafnvel þótt lítið sé byggjandi á
einstökum ársetningum sýnast þeir þó flestir eða allir með elstu varðveittu
máldögum og geta auðveldlega verið frá þessu tímabili en einnig síðar á
þrettándu öld. Þessar kirkjur, og fjöldi annarra sem sambærilegar heimildir
hafa ekki varðveist um, gætu hafa staðið í kirknatalinu á einhverjum