Gripla - 20.12.2012, Page 127
125uPPHAf MÁLDAGABókA oG stjóRnsÝsLu BIskuPA
stofnun og hafi bróðurpartur sóknarinnar lagst til hennar. nöfn Ölfusvatns
og úlfljótsvatns gætu hæglega hafa valdið ruglingi enda keimlík, og
auðvelt fyrir þann sem ekki þekkir til eða rýnir í illlæsilegt handrit að lesa
annað nafnið fyrir hitt. Þannig er úlfljótsvatn t.d. skrifað „Wlfusvatn“
í Gíslamáldaga (DI 15, 644),2 en um það leyti, á seinni hluta sextándu
aldar, er prestskyld horfin frá Ölfusvatni og jörðin ásamt nesjum lögð til
úlfljótsvatnssóknar. sá sem á þeim tíma vissi ekki um forna prestskyld
á Ölfusvatni hefði því vel getað talið að Ölfusvatn í kirknatalinu ætti við
úlfljótsvatn. í mesta lagi gæti þetta þó hafa unnið gegn því að úlfljótsvatni
væri bætt inn í skrána á seinni stigum, en það skýrir varla hvers vegna
kirkjuna vantar alveg.
ekki verður útilokað að kirkjur vanti í kirknatalið vegna vangár við
afskriftir, en í öllum tilfellum er sú skýring vel innan ramma hins mögulega
að kirkjurnar hafi ekki verið búnar að fá prestskyld þegar elsta sameiginlega
forrit hinna varðveittu gerða var samið. sú staðreynd að kirkjubæjarkirkju í
vestmannaeyjum var ekki bætt við gæti bent til að uppfærsla kirknatalsins
hafi verið orðin gloppótt þegar um 1280. ekki má þó leggja of mikið
upp úr því enda sóknaskipan vestmannaeyja mjög óvenjuleg, sem fyrr
segir. ekki var litið svo á að önnur kirkjan væri útkirkja frá hinni, en frá
sjónarmiði kirkjulegrar stjórnsýslu var það bitamunur en ekki fjár: sóknin
var ein og léttvægt hvar prestarnir höfðu heimilsfesti innan hennar. Á það
má minna að kirknatalið telur kirkjur en ekki presta, sem er einkennilegt
ef það á rætur að rekja til Páls biskups og ef tilgangi hans er rétt lýst í Páls
sögu – að telja presta svo hann gæti leyft utanferð þeirra án þess að það
leiddi til prestseklu (ÍF 16, 313). sé það hinn upphaflegi tilgangur hefur
varðveisla og uppfærsla skjalsins lotið öðrum rökum eftir því sem leið á
þrettándu öld. einnig er klárt að kirkjum var áfram bætt við talið eftir 1280
og a.m.k. fram yfir 1317, þegar eyrarkirkja í Bitru var vígð. vel má vera að
sumar viðbæturnar séu yngri, en skil urðu á milli forrita A- og B-gerða fyrir
1370 því aðeins A tekur upp Hvalsneskirkju sem þá fyrst varð sóknarkirkja.
ekki verður komist mikið nær tímasetningu hins sameiginlega forrits, en
rök má færa fyrir því að einmitt um 1320 verði þau umskipti í skjalastjórn
skálholtsbiskupa sem sviptu kirknatalið upphaflegum tilgangi sínum.
2 og þó var Gísli biskup sjálfur alinn upp á úlfljótsvatni (jón egilsson 1856, 104) og hlýtur
að hafa vitað hvað bærinn hét.