Peningamál - 01.08.2000, Síða 34

PENINGAMÁL 2000/3 33
til að koma á viðskiptum með verðbréf. Hann ýtti
undir þróun sýnilegs eftirmarkaðar með skuldabréf
en ekki með hlutabréf. Þegar hér er komið sögu áttu
enn eftir að líða sex ár fram að lögunum um skattfrá-
drátt vegna fjárfestingar í atvinnurekstri, eða „hluta-
bréfaafslættinum“ góðkunna og langlífa.
Framboð hlutafjár skorti
Af framansögðu sést að lengst af öldinni báru til-
burðir til að koma á fót markaði með hlutabréf lítinn
árangur. Orsakir þess lágu víða og voru sambland af
stjórnmála-, menningar- og efnahagslegum þáttum.
Hér verður ekki velt upp hugsanlegum dragbítum
eftirspurnarhliðarinnar en hins vegar nefnd nokkur
atriði sem stóðu í vegi fyrir framboði hlutabréfa hér
á landi.
• Fyrirtæki voru lengi fá og smá vegna smæðar
hagkerfisins og hinnar stuttu atvinnusögu þess.
• Stærstur hluti fyrirtækja var stofnaður sem fjöl-
skyldu- eða vinafyrirtæki með fáa hluthafa, lítið
hlutafé og hömlur á framsali hluta. Í þeim tilvik-
um þegar slík fyrirtæki verða almenningshluta-
félög er aðdragandi oft langur.
• Fram á níunda áratuginn voru hömlur á framsali
hluta í samþykktum flestra stórra hlutafélaga.
Þessum fyrirtækjum mátti líkja við lokaða kassa,
og hvorki árangur né eigendur þeirra voru í
kastljósi almennrar umræðu.
• Sú atvinnustefna sem rekin var mestan hluta
þessarar aldar studdi ekki myndun opinna hluta-
félaga. Efnahagsumhverfið var að mörgu leyti
ekki hliðhollt atvinnurekstri og arðsemi fyrir-
tækja lág.
• Flest stór fyrirtæki sem stofnuð voru á fyrstu 70-
80 árum aldarinnar voru í eigu opinberra eða
erlendra aðila eða voru samvinnu- eða samlags-
félög. Hugarfar þjóðarinnar virtist almennt ekki
hliðhollt stórum fyrirtækjum í íslenskri einka-
eign.
• Raunvextir voru lágir, skattkerfið hyglaði skuld-
urum en var óhagstætt hluthöfum og hlutafjárút-
gáfu. Lánsfé var stýrt til fyrirtækja og atvinnu-
greina.
• Skipulegan verðbréfamarkað vantaði.
• Einkavæðing hófst seint og hömlur voru á fjár-
festingu erlendra aðila í íslensku atvinnulífi.
Hlutabréf í íslenskum hlutafélögum voru einna
helst álitin „einhvers konar kvittun fyrir óafturkræfu
framlagi til atvinnurekstrar“ og viðskipti með hluta-
bréf á frum- og eftirmarkaði voru hverfandi og lítt
sýnileg allt fram til ársins 1984.2 Um það leyti jók
hækkun vaxta þörf fyrirtækja fyrir sterka eiginfjár-
stöðu auk þess sem hlutafjármarkaðir voru í fram-
þróun í nágrannaríkjum okkar. Það var því að vonum
að tilraun yrði gerð til að skipuleggja viðskipti með
hlutabréf hérlendis. Það tók þó mörg ár fyrir stjórn-
völd, fjárfesta og stjórnendur fyrirtækja að leggjast á
2. Tilvitnun í Hlutabréfamarkaðurinn á Íslandi (1991), „Framþróun og
framtíð íslensks hlutabréfamarkaðar“, útg. Verðbréfamarkaður Íslands-
banka hf.
Þróun íslensks hlutafjármarkaðar 1984-2000
1984 Lög um skattfrádrátt vegna fjárfestingar í
atvinnurekstri. Einkavæðing hefst.
1985 Hlutabréfamarkaðurinn hf. hefur starfsemi.
Verðbréfaþing Íslands stofnað.
1986 Lög um verðbréfamiðlun. Fyrsti svokallaði
hlutabréfasjóðurinn hefur starfsemi.
1988 Reglur um skráningu hlutabréfa á VÞÍ.
1989 Lög um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði
(m.a. ákvæði um almenn útboð verðbréfa).
1990 Fyrstu hlutafélög skráð á VÞÍ.
1991 Fyrstu viðskipti með hlutabréf á VÞÍ.
1992 Átak VÞÍ til að fjölga skráðum fyrirtækjum.
Opni tilboðsmarkaðurinn hefur starfsemi.
1993 Lög um VÞÍ.
1997 Upptaka fjármagnstekjuskatts. Vaxtarlisti og
aðallisti VÞÍ teknir upp. Hlutabréf verða
stærsta tegund markaðsverðbréfa á VÞÍ.
1998 Lög um starfsemi kauphalla og skipulegra
tilboðsmarkaða. Hlutafélagavæðing ríkis-
banka og byrjun einkavæðingar þeirra.
Úrvalsvísitala VÞÍ byrjar.
1999 VÞÍ verður hlutafélag.
2000 Rafræn skráning hlutabréfa hefst. VÞÍ verður
aðili að NOREX. Erlent hlutafélag skráð á
VÞÍ. Reglur settar um nafnbirtingu í innherja-
viðskiptum.