Peningamál - 01.03.2004, Síða 102

Efnahagsleg og fjármálaleg áhrif
Efnahagsleg áhrif lífeyriskerfisins eru mikilvæg. Það
eru alltaf þeir sem eru starfandi á hverjum tíma sem
halda uppi ellilífeyrisþegum, óháð því hvernig kerfið
er byggt upp, en ef kerfið stuðlar að meiri framleiðni
en ella og ef það eru að hluta þeir sem starfa í öðrum
löndum sem bera byrðarnar með arðgreiðslum af er-
lendum eignum, verður lífeyrisbyrðin léttari en ella.
Hver hafa þá áhrif lífeyriskerfisins á þjóðarbúskapinn
og fjármálakerfið verið?
Ljóst er að kerfið hefur ekki skapað of neikvæðan
hvata til atvinnuþátttöku af hálfu hinna eldri. Opinber
eftirlaunaaldur er 67 ár og 37% af 65-74 ára fólki
unnu launavinnu í að minnsta kosti eina stund á viku
á árinu 2002. Þetta grundvallast auðvitað að hluta á
hefð og þeirri staðreynd að atvinnuleysi hefur yfirleitt
verið lítið. En það hjálpar einnig til að lífeyriskerfið
hefur ekki innbyggðan hvata til snemmtöku lífeyris,
þótt það sé mögulegt að hefja lífeyristöku fyrir 67 ára
aldur.
Uppbygging lífeyriskerfis með sjóðsöfnun gæti
við viss skilyrði stuðlað að auknum þjóðhagslegum
sparnaði og þannig aukið framleiðslufjármuni og
hagvöxt. Auðvitað er erfitt að vita hvað hefði gerst án
uppsöfnunar lífeyrissjóða og hingað til hefur reynst
erfitt að staðfesta þessi áhrif. Tiltölulega lítill
sparnaður einkageirans hefur í raun verið vandamál á
undanförnum árum. Einnig er umhugsunarefni að ís-
lensk heimili eru meðal þeirra skuldsettustu í heimin-
um. Í Danmörku og Hollandi eru skuldir heimila í
hlutfalli við ráðstöfunartekjur reyndar enn meiri. Í
báðum þessum löndum eru lífeyriseignir í annarri og
þriðju stoð lífeyriskerfisins mjög miklar. Það er hugs-
anlegt að fólk treysti slíkum kerfum betur en opinber-
um gegnumstreymiskerfum og sé því viljugra til að
safna skuldum í þeirri trú að lífeyrir þess sé tryggur.
Áhrifin á þróun fjármálamarkaða eru mun skýr-
ari. Augljóst er að lífeyrissjóðirnir hafa stuðlað veru-
lega að vexti fjármálamarkaða. Ef eitthvað er, er
vandamálið að þeir eru í sumum tilfellum of yfir-
gnæfandi. Nokkrar tölur gefa til kynna hlutfallslegt
mikilvægi lífeyrissjóðanna á innlendum fjármála-
mörkuðum. Svo að dæmi séu tekin er hlutdeild þeirra
í útistandandi markaðsskráðum skuldabréfum 39% í
árslok 2002. Á sama tíma er talið að þeir hafi átt 46%
af útistandandi húsbréfum.
Að lokum má nefna að vegna uppbyggingar er-
lendra eigna hafa lífeyrissjóðirnir haft áhrif á hreina
eignastöðu íslenska þjóðarbúsins. Erlendar eignir líf-
eyrissjóða námu minna en 2% af heildareignum
þeirra 1995 en voru orðnar 22% árið 2001. Þær
minnkuðu hins vegar á árinu 2002 vegna neikvæðrar
ávöxtunar á alþjóðlegum hlutabréfamörkuðum og
námu í lok þess 16%. Stærstur hluti erlendu eignanna
eru hlutabréf og hlutdeildarskírteini í erlendum
verðbréfasjóðum. Erlendar eignir lífeyrissjóðanna
námu 61% af verðbréfaeign Íslendinga erlendis í lok
árs 2002 og 25% allra erlendra eigna sem skráðar eru
í erlendri eignastöðu þjóðarbúsins. Það er ljóst að
þetta miklar eignir hafa áhrif á áhættumynstur erlends
efnahagsreiknings þjóðarbúsins. Ennfremur geta er-
lend viðskipti lífeyrissjóðanna haft marktæk áhrif á
gengi krónunnar, að minnsta kosti til skamms tíma
litið.
Styrkleiki og veikleiki?
Ég býst við að styrkleikar íslenska lífeyriskerfisins
hafi komið skýrar fram í máli mínu hingað til en
veikleikarnir. Mikilvægustu styrkleikarnir eru nánast
full þátttaka allra, sjóðsöfnun í annarri stoð kerfisins,
hlutleysi varðandi snemmtöku eða seintöku lífeyris
og samsett eðli lífeyrissjóðanna. Af þessu leiðir já-
kvæð áhrif á vinnumarkaðinn og fjármálakerfið sam-
anborið við önnur lífeyriskerfi.
En það eru einnig veikleikar. Í fyrsta lagi geta
réttindi orðið nokkuð mismunandi milli sjóða ef
ávöxtun fjárfestingar er mismunandi yfir lengri tíma-
bil. Ef hreyfanleiki á milli sjóða er takmarkaður, eins
PENINGAMÁL 2004/1 101
Mynd 6
2
22
16
1990 2001 2002
0
5
10
15
20
25
%
Erlendar eignir sem hlutfall af heildar-
eignum lífeyrissjóða 1990, 2001 og 2002
Heimild: Seðlabanki Íslands.