Peningamál - 15.05.2013, Blaðsíða 35

ÞRÓUN OG HORFUR
Í EFNAHAGS- OG PENINGAMÁLUM
P
E
N
I
N
G
A
M
Á
L

2
0
1
3
•
2
35
sem kann að endurspegla lækkun á gengi krónunnar í kringum ára-
mótin. Því bendir margt til þess að vöxtur einkaneyslu verði minni en
spáð var í síðustu útgáfu Peningamála. Hins vegar er erfitt að segja
til um hvort þetta sé fyrirboði um minni vöxt þegar fram líður eða
hvort heimilin haldi tímabundið að sér höndum vegna aukinnar óvissu
um almennar efnahagshorfur og skuldastöðu heimila. Í spánni er gert
ráð fyrir, öfugt við þróun síðasta árs, að vöxturinn framan af ári verði
minni en á seinni hluta ársins. Gert er ráð fyrir að vöxtur einkaneyslu
verði 2,2% í ár og 3% á ári á næstu tveimur árum. Þetta er minni
vöxtur en búist var við í febrúar en þó að meðaltali um ½ prósentu
yfir meðalvexti síðustu þrjátíu ára. Gangi spáin eftir mun hlutdeild
einkaneyslu í landsframleiðslunni haldast nær óbreytt á spátímanum
og nokkuð undir sögulegu meðaltali.
Íslensk heimili urðu fyrir miklum fjárhagslegum skakkaföllum í að-
draganda og kjölfar banka- og gjaldeyriskreppunnar. Gengi krón-
unnar lækkaði um meira en helming frá því sem það var hæst sumarið
2007 þar til að það varð lægst skömmu eftir fall bankanna. Almennt
verðlag hækkaði hröðum skrefum í kjölfarið og fór verðbólga hæst
í 18,6% í janúar 2009. Þessi áföll komu afar illa við heimili í landinu
en skuldsetning þeirra hafði vaxið ört árin á undan (sjá kafla III).
Hækkun verðtryggðra og gengistryggðra skulda, um þriðjungslækk-
un íbúðaverðs að raunvirði og hrun peningamarkaðssjóða og hluta-
bréfamarkaðarins laskaði efnahag margra heimila verulega. Ofan á
það bættist að laun héldu ekki í við verðlagsþróun og atvinnuleysi
jókst úr um 1% árið 2007 í rúmlega 9% snemma árs 2010. Greiðslu-
og skuldavandi heimila jókst því verulega og eftirspurn heimila dróst
töluvert saman.1 Samdráttur einkaneyslu var tæplega 8% árið 2008
og um 15% ári síðar og lækkaði hlutdeild hennar af landsframleiðslu
í 51% sem er um 6½ prósentu undir meðaltali síðustu þrjátíu ára.2
Frá miðju ári 2010 hefur einkaneysla smám saman tekið við sér á ný,
þótt hlutdeild hennar af landsframleiðslu sé enn nokkru undir lang-
tímameðaltali.
Ljóst er að samdráttur einkaneyslu hefði getað orðið enn meiri
en raunin varð og kreppan því orðið enn dýpri ef ekki hefði verið
gripið til ýmissa stuðningsaðgerða. Í nágrannalöndunum var víða
gripið til aðgerða í formi aukinna opinberra útgjalda og skattalækk-
ana. Mikil aukning opinberra skulda í kjölfar fjármálaáfallsins tak-
markaði hins vegar verulega möguleikana á að grípa til slíkra að-
gerða hér á landi. Þó var gripið til ýmissa aðgerða, bæði af hálfu hins
opinbera og annarra aðila, sem studdu við eftirspurn heimila. Má þar
t.d. nefna rýmkun á rétti til atvinnuleysisbóta, átakið „Allir vinna“
og að úttekt séreignarlífeyrissparnaðar var heimiluð. En á móti kom
að greiðslur úr fæðingarorlofssjóði og almannatryggingakerfinu voru
skertar auk þess sem barnabætur frá hinu opinbera drógust saman
árin 2010 og 2011. Á þessu ári gengur þessi skerðing barnabóta til
baka.
Rammagrein IV-1
Greiðslur til
heimila í kjölfar
fjármálakreppunnar
1. Sjá t.d. Þorvarður Tjörvi Ólafsson og Karen Áslaug Vignisdóttir (2012), „Households‘
position in the financial crisis in Iceland“, Seðlabanki Íslands Working Paper, nr. 59, júní
2012.
2. Spár Seðlabankans, sem birtar voru áður en fjármálakreppan varð að veruleika, gerðu
ráð fyrir að innlent neyslustig væri nokkuð umfram það sem gæti staðist til langframa
og því væri einhver aðlögun neysluútgjalda óhjákvæmileg. Fjármálakreppan hraðaði
aðlöguninni og gerði hana harkalegri.
Heimildir: Hagstofa Íslands, Seðlabanki Íslands.
% af VLF
Mynd 1
Skuldir heimila sem hlutfall af VLF
4. ársfj. 2003 - 4. ársfj. 2012
Verðtryggð lán
Gengisbundin lán
Óverðtryggð lán
Yfirdráttarlán
Eignaleigusamningar
0
20
40
60
80
100
120
140
201220112010200920082007200620052004