Skírnir - 01.01.1974, Blaðsíða 112
106
ÞORLEIFUR HAUKSSON
SKÍRNIR
að styrjöldin hefur svo djúp áhrif á Gunnar þannig að sjálf lífstrú
hans riðar til falls? Svarsins er að leita í uppvexti Gunnars, trúar-
lífi hans og fyrri viðhorfum. Kristinn E. Andrésson hefur gert þessu
efni rækileg skil í nýlegri tímaritsgrein. Þar bendir hann á að Gunn-
ar virðist líta á styrjöldina svipuðum augum og á stjórnlausar og
ofsafengnar höfuðskepnur.
Frá þessu einfalda fólki, sem hjúfrað hefur sig þétt að barmi náttúrunnar,
úr þessu miðaldalega bændaþjóðfélagi, flyzt Gunnar í gerólíkt umhverfi, í
tiltölulega rótgróið borgaralegt þjóðfélag, milt land og gróðursælt. En um leið
hefur hann flutzt frá afskekktri úthafsströnd í námunda við hinn stóra heim
sem hlýðir allt öðrum lögmálum, heim sem hann hefur í raun og veru engin
skilyrði til að botna neitt í. Og hann verður fyrir þeim ósköpum að aldrei hafa
gengið yfir þennan heim þvílík æðisköst, ógnir og sviptibyljir sem hann fær
ekki skilið á annan hátt en líkja þeim við hamfarir náttúruaflanna á heima-
strönd sinni, sér ekki að mannkynið kunni að lúta öðrum lögmálum.3
Gunnar leitar því ekki að rótum styrjaldarinnar, miklu fremur
fjallar hann um opinberun mannlegrar illsku og duttlunga illrar til-
veru í styrj aldarsögum sínum.
Eins og fyrr var drepið á er Borgarættin íslensk sveitasaga, runn-
in upp úr sams konar umhverfi og Gunnar sjálfur - eða kannski öllu
heldur óskamynd þess umhverfis. „Styrjaldarsögurnar“ gerast aftur
á móti í þéttbýli. Ströndin er þorpssaga, Vargur í véum og Sælir
eru einfaldir eru Reykjavíkursögur. Að því leyti hafa þær sérstöðu
gagnvart flestum öðrum sögum Gunnars. En sérstaðan felst ekki
síður í öðru atriði. I öllum þessum þremur sögum er meiri áhersla
lögð á hugmyndir en persónusköpun. Þar er grimmilega teflt saman
ólíkum lífsviðhorfum, og víða liggur höfundi svo mikið á hjarta
að persónur verða ekki verulega skýrar eða sannfærandi, öllu heldur
eins konar málpípur, einhliða manngervingar ákveðinna lífsskoð-
ana. Loks er það sameiginlegt þessum sögum einum að viðhorf
sögumanns mótast af efahyggju og bölsýni. Átökin eru borin uppi
af sterkum, trúarlegum undirstraumi.
II
Aðalpersóna Strandarinnar er prestur, séra Sturla, sem hrekst í
miskunnarlausri rás sögunnar frá bjargföstu, nærri ofdrambsfullu
guðstrausti til guðsafneitunar og sturlunar. Verkfæri eyðingarafl-