Jökull - 01.12.1979, Blaðsíða 98

húshitunar. Hitaveitan í Heimaey er hin eina
sinnar tegundar í heiminum. Gróðurhús þekja um
140.000 m2 á landinu, en heitt vatn og gufa er
einnig notað á margvíslegan hátt svo sem til fisk-
eldis, fisk- og heyþurrkunar, ullarþvotta, sælgætis-
gerðar, þangþurrkunar og síðast en ekki síst þurrk-
unar á kísilgúr við Mývatn. Nýlega er tekin til
starfa tilraunaverksmiðja, sem vinnur salt úr jarð-
hitavökva í háhitasvæðinu á Reykjanesi. Jarðhit-
inn hefur haft veruleg áhrif á dreifingu byggðar á
fslandi, því fjölmörg skólasetur og þéttbýliskjarnar
hafa risið á jarðhitastöðum.
ÁGRIP
UM BERGFRÆÐIÍSLANDS
Sveinn Jakobsson
Náttúrufræðistofnun Islands
Inngangur. Fram á sjöunda áratug þessarar aldar
var bergfræði íslands sögð fábreytileg. Meirihluti
storkubergsins var talinn basalt, isúrt berg mjög
sjaldgæft og aðeins nokkrir hundraðshlutar heild-
armagns súrt berg. Auknar rannsóknir á undan-
förnum áratug hafa hinsvegar leitt í Ijós, að fjöl-
breytilegri bergmyndanir er liklega að finna hér en
á nokkru öðru svæði á goshryggjum Norður-
Atlantshafsins.
Siðan Norður-Atlantshafið tók að myndast við
landrek í byrjun tertíertimabilsins hefur gosvirknin
alla tið verið öflugust þar sem ísland er. Ætla má
að um 90% þess hluta landsins sem er ofansjávar, sé
úr storkubergi, en aðeins um 10% setberg. Mynd-
breytt berg (gneis, skífur) finnst ekki hér á landi,
nema það sem borist hefur með borgarís. Á Suð-
austur- og Austurlandi, þar sem allt að 1000— 1800
m af jarðlagastaflanum hafa rofist burt, er um-
myndunin þó orðin svo mikil, að segja má að fyrsta
stiginu sé náð, en það einkennist af miklum útfell-
ingum zeólíta.
Eldstöðvakerfin. Það virðist nú almennt viður-
kennt meðal jarðvísindamanna, að eldstöðvakerfi
hafi einkennt eldvirknina á Islandi frá byrjun. Með
eldstöðvakerfi er átt við þyrpingar eldstöðva og
aðfærsluæða þeirra. I virku gosbeltunum (mynd 1)
sjást yfirleitt aðeins sjálfar gosstöðvarnar, en í ár-
kvarteru og tertíeru jarðlögunum fer lítið fyrir gos-
stöðvunum og er þá útbreiðsla þessara kerfa rakin
eftir dreifingu aðfærsluæðanna, þ.e. bergganga-
þyrpingarnar eru kortlagðar. Hvert eldstöðvakerfi
er liklega aðeins virkt í tiltölulega stuttan tíma, eða
i nokkur hundruð þúsund ár, en sum kerfi hafa þó
verið virk í meira en milljón ár.
Framleiðni gosbergs er yfirleitt mest nálægt
miðju eldstöðvakerfinu, og þar hleðst upp meiri-
háttar eldfjall (megineldstöð), þar sem síðar geta
myndast sigkatlar (öskjur) og háhitasvæði. Súra
bergið virðist eingöngu myndast um miðbik eld-
fjallsins, en Isúra bergið í jöðrum þess. Utan eld-
fjallsins gýs eingöngu basalti. Það sem hér hefur
verið nefnt bendir til þess, að bergkvikuþrær
myndist undir þessum eldfjöllum. Stærð eld-
stöðvakerfanna, á yfirborði er á milli 17X6 km og
100X18 km. Þær upplýsingar sem nú eru fyrir
hendi um gosbeltin benda til þess, að um 26—28
eldstöðvakerfi hafi verið virk á nútíma.
Eldstöðvakerfi Reykjanesskagans og austurgos-
beltisins eru sýnd á mynd 6 og 7. Hér sést, að
gosbeltin skiptast niður í eldstöðvakerfi, og er þetta
mjög þýðingarmikið, ekki síst frá bergfræðilegu
sjónarmiði. Á hvert kerfi má líta sem lokaða heild,
þar sem myndast hefur röð bergtegunda, með
ákveðin bergfræðileg einkenni.
Bergraðirnarþrjár. Rannsóknir seinni ára benda til
þess, að þrjár meginbergraðir hafi myndast hér á
landi, þóleiítisk bergröð, alkalísk bergröð, og berg-
röð með eiginleika sem liggja á milli hinna tveggja,
og kölluð hefur verið „transitional“, eða milliberg-
röðin.
Þóleiítíska bergröðin fellur fyrir neðan marka-
línuna á mynd 2 og byggist upp af eftirfarandi
bergtegundum: óseanit, ólivínþóleiit, þóleiit, bas-
altískt islandit, islandít, dasít og rhýólit (líparít), sjá
töflu 1. Samsvarandi djúpberg (gabbró, o.s.frv.)
hefur einnig fundist.
Basiski hluti millibergraðarinnar er fyrir ofan
markalinuna (mynd 2) en isúra og súra bergið fyrir
neðan línuna. Eftirfarandi bergtegundir mynda
millibergröðina: ankaramit, millibasalt, basaltiskt
andesít, andesít, trakýt (?) og komenditiskt rhýólit.
Samsvarandi djúpberg hefur ekki fundist fyrir
sumar gosbergstegundirnar.
Alkaliska bergröðin fellur alveg fyrir ofan
markalinuna á mynd 2 og byggist upp af eftirfar-
andi bergtegundum: ankaramit (?), alkaliólivin-
basalt, hawaiit, múgearít, benmoreít, trakýt (?) og
alkalískt rhýólit. Samsvarandi djúpberg hefur enn
ekki fundist með vissu. „Diffrunarlinur" fyrir þess-
96 JÖKULL 29. ÁR