Land & synir - 01.08.1998, Page 5

FRAMBJÓÐANDINN: „Það þarf htigsun til þess að kveikja á vélinni og
hugsunin stýrirþví hvað er myndað“, segir Sigurjón Baldur
Hafsteinsson meðal annars.
formi sem þeir vilja. Þeir verða að velja og hafna tökum,
klippa og hljóðsetja. Bæði Friðrik Þór og Helga
Brekkan hefðu getað gert allt öðruvísi myndir úr því efni
sem þau höfðu tekið upp. Með öðrum orðum er ég að
segja að vinnsla kvikmyndar felur oftast í sér einhverja
hlutdrægni. Það sem gerir myndirnar tvær vel
heppnaðar er að í þeim kemur fram mótuð sýn kvik-
myndagerðarmannsins, en þar með er sannleikurinn
sem á borð er borinn einsleitur. í framhaldi af því er
svo spennandi að velta því íyrir sér hvort það séu
einhverjar kröfur uppi um öðruvísi heimildarmyndir.
Við höfum auðvitað form sem kallað er frétta-
skýringaþættir, þar sem reynt er að bregða upp öllum
hliðum á málum. Vissulega er kvikmyndaformið notað
og þessir þættir oft skreyttir með myndum. Hins vegar
er það viðurkennt alls staðar út um allan heim að þættir
af þessu tagi eru ekki heimildarmyndir. Hér á íslandi
hefur hins vegar lengst af verið grátt svæði þarna á milh.
Það hefur lengst af verið krafa til heimildargerðarmanna
að þeir brygðu upp “réttri” mynd af viðfangsefninu og
sú mynd á helsUð vera jákvæð.
Sigurjón: Ég set ákveðið spumingarmerki aftan
við þennan einsleita sannleik sem þií rœðir um.
Heimildarmyndir eiga það til að tefla saman ólíkum
einstaklingum og oft með ólíkan bakgrunn.
Heimildarmyndin er að því leytinu til ólík leiknu
myndunum, að einstaklingar í heimildarmyndum
eru fulltrúar síns sjálfs. Þeir eru ekki fulltrúar
höfunda myndanna, heldur eigin talsmenn, þar sem
sjónarmiðþeirra fá að njóta sín. Það máþví segja að
heimildarmyndir séu að þessu leitinu til margradda
jyrirbœri og mjög lýðrœðislegar. En vissulega eru til
einsleitar myndir sem bera mjög ákveðin höfundar-
einkenni, þar sern myndirnar byggja á mjög sterkri
kenningu eða sannfœringu höfundarins.
Varðandi sannleikshugtakið þá er þetta kannski
ekki eins einfalt og virðist með kröfuna til
heimildarmynda að þœr varpi fram einhverjum
sannleika. Þetta er ekki eitthvað sérstakt fyrir heim-
ildarmyndir vegna þess að leiknar myndirfela einnig
í sér sannleikskjarna. Þœr eiga sér oft stoð í
veruleikanum, þetta eru jú raunverulegir leikarar,
raunverulegir leikmunir, sannar sögur og svo
framvegis. Þessi raunveruleika hugmynd varðandi
heimildarmyndina er ekki eins skýr og virðist í
fyrstu.
Bjarki: Ég held að skihn milli upplifunar áhorfenda
á leikinni mynd og heimildarmynd séu mjög skýr.
Persónulega hef ég alltaf verið lítið hrifin af þeim
kenningum að allar myndir séu í eðli sínu heimild-
armyndir. Bíómyndin getur auðvitað verið heimild á
sinn hátt, t.d. heimild um kvikmyndagerð. En nálgun
bæði áhorfenda og kvikmyndagerðarmanna er allt
önnur þegar verið er að gera leikna mynd. Gott dæmi
um þetta er mynd eins ogAgnes (1995) sem byggir á
sannsögulegum atburðum en skáldskaparform leiknu
bíómyndarinnar ræður algjörlega ríkjum. Enda hvarflar
ekki að nokkrum manni að kalla hana heimildarmynd.
Varðandi efasemdir þínar um einsleitan sannleik
heimildarmynda og að persónur í heimildarmynd séu
fulltrúar sjálf sín en ekki höfunda myndanna, þá held ég
að það sé beinlínis rangt. í vel
heppnaðri heimildarmynd þjóna
persónur myndarinnar fyrst og fremst
sýn kvikmyndagerðarmannsins og
móta heildarupplifun áhorfandans og
það gerir kröfu um að hann viti hvað
hann er að segja með myndinni. Vissu-
lega eru til mörg dæmi um að menn
reyni að láta persónur bera uppi
myndirnar og kvikmyndagerðarmað-
urinn er skoðanalaus, en það er oftar
en ekki holur hljómur í þeim myndum.
Sem dæmi um þetta má nefna að
mörgu leyti ágæta heimildarmynd eftir
Ásgrím Sverrisson, Ungir íslendingar
10 árum síðar (1997), þar sem rætt
var við og fylgst var með ungu fólki
sem hafði komið fram í sjónvarpsþætti
fyrir 10 árum en nú var orðið ráðsett.
Hugmyndin var ágæt og viðmælendur
áhugaverðir. Hins vegar vantaði sýn
eða túlkun kvikmyndagerðarmannsins.
Hvað vildi Ásgrímur segja okkur með
myndinni? Kannski er það sem stendur
í þér að talað sé um einsleitan sannleik
sem er svolítið neikvætt. Kannski er
nær að tala um að kvikmyndagerð-
armaðurinn þarf að hafa skoðun og sterka sýn á
viðfangsefnið.
Sigurjón: Égget nú ekki tekið undir það með þér
að það sem við höfum báðir kallað einsleitan
sannleik standi eitthvað í mér. Þvert á móti. Ég held
hins vegar að þessar vangaveltur sýni okkur hversu
erfitt getur verið að festa hendur á hugtökum sem
okkur er tamt að nota og oftast gagnrýnislaust. Mér
leikur forvitni á að heyra hvert þitt álit er á þessum
álitamálum út frá þeim kvikmyndaarfi sem við
Íslendingar eigum?
Bjarki: Kvikmyndasaga okkar íslendinga er ekki
mikil að vöxtum. Ef við förum nokkra áratugi aftur í
tímann þá eru það þrjú nöfn sem koma helst upp í
hugann, þeir Loftur Guð-
mundsson, Óskar Gíslason
og Ósvaldur Knudsen.
Þessir menn einbeita sér
fyrst og fremst að heim-
ildarmyndum. Þeir Loftur
og Óskar gerður auðvitað
líka leiknar myndir og
Óskar er þekktastur fyrir
þær. En ferill þessara
manna snýst fyrst og fremst
um gerð á heimildar-
myndum. Loftur kemur
fram með sína fyrstu
heimildarmynd 1925,
ísland í lifandi myndum.
Hann hefur mjög háleit
markmið með myndinni. Hann ætlar sér hreinlega að
skrifa á filmuna einhverskonar “total history" eða
heildarsögu atvinnulífs og mannlífs á íslandi. Það má
finna ungmennafélagsanda í myndinni sem gerir hana
skemmtilega. Það má segja að myndin sé sambland af
skrásetningu og hins vegar einhverskonar upphafningu.
Þegar Loftur setur inn tilfinningar, þá er það oftast til að
draga upp fallegar hhðar atvinnuhfsins og mannh'fsins.
Þarna er kannski sleginn tónn sem hefur hljómað yfir
íslenskum kvikmyndagerðarmönnum fram til dagsins í
dag;
Oskar Gíslason er svolítið annar karakter. Hann
hefur mikla tilfinningu fyrir skrásetningu atburða á
myndavélin, en nær oft síðri árangri í að vinna með
efnið í einni heild. Myndirnar hafa því fyrst og fremst
gildi sem heimildir og safnaefni. En Óskar gerði
auðvitað þá heimildarmynd sem frægust hefur orðið
Björgunarafrekið við Látrabjarg (1947), sem er
dramatísk mynd um raunverulegt fólk og atburði.
Frábær mynd þar sem allir kostir Óskars sem
kvikmyndagerðarmanns njóta síns.
Ósvaldur Knudsen er að sumu leyti þroskaðastur sem
kvikmyndagerðarmaður og í myndum eins og Sveitin
milli sanda (1965) má sjá greinileg áhrif t.d. frá
Grierson skólanum. Ösvaldur vinnur meira með formið
en hinir tveir og reynir að túlka viðfangsefnið með
myndvinnslunni. í heild sinni má segja að í verkum
þessara þriggja og margra fleiri þá megi sjá tilhneigingu
til mjög jákvæðra viðhorfa, þeir sjá fallegt land,
hetjudáðir og sérstæða menningu. Það er því
hlutdrægni í þá átt.
Sigurjón: Er þetta ekki einmitt stóra spurningin
varðandi hversu hlutdrœgt tœki kvikmyndatökuvélin
er? Það þarfhugsun til þess að kveikja á vélinni og
hugsunin stýrir því hvað er myndað. Að rœða um
hlutleysi þessara mynda eftir þá Loft, Óskar og
Ósvald verður því kannski heldur vafasamt. Efvið
fœrum okkur aðeins nœr okkur í tíma þar sem við
höfum myndir eins og Fiskur undir steini (1974) eftir
Þorstein Jónsson og Ólaf Hauk Símonarson og hina
alrœmdu heimildarmyndaseríu Þjóð í hlekkjum
hugarfarsins (1993) eftir Baldur Hermannsson. Þarna
eru tveir höfundar, Þorsteinn og Baldur, sem hafa
mjög ákveðna sýn á viðfangsefnið og fara ekki í
grafgötur með það að þeir hafa mjög ákveðnar
skoðanir á viðfangsefninu. Ef við berum þá saman
við þessa forvera þeirra í kvikmyndagerðinni er
nokkur grundvallar munur þar á í þessum efnum?
Tökum sem dœmi mynd Lofts, Island í lifandi
myndum. Þar beitir hann ákveðinni aðferðarfrœði,
sem þú minntist á að vœri í anda Ungmenna-
félaganna. Sú sýn er mjög ákveðin og sterk.
Bjarki: Ég er sammála þér í því að þeir eru að vinna
á sömu nótum. Þeir Þorsteinn, Olafur Haukur og Baldur
láta samt skoðanir sínar sterkar í ljós, enda er erfíðara
að setja fram gagnrýni heldur en að benda á það
jákvæða. En það er skyldleiki með þessum myndum þó
aðrar dragi fram allt það jákvæða en hinar það
neikvæða. I þessu samhengi er auðvitað spennandi að
skoða viðbrögð almennings. Fiskur undir steini og
Þjóð í hlekkjum hugarfarsins kölluðu á gríðarlega
sterk viðbrögð og höfundar voru sakaðir um fölsun af
verstu gerð. Á meðan eru allir sáttir við myndir sem
sýna hlutina eingöngu í jákvæðu Ijósi. Þetta er auðvitað
ósköp eðlilegt enda erfiðara að taka gagnrýni en hóh.
Ilin sterku viðbrögð endurspegla hins vegar að
gagnrýnar heimildarmyndir eiga ekki upp á pahborðið
hjá íslendingum.
Sigurjón: Þetta vekur þá spurningu hvaða erindi
heimildarmyndir eiga við okkur. Eiga þœr það erindi
að flytja lofgjörð og mœra allt hið góða eða eiga
heimildarmyndir að vera á þeim nótum að spyrja
krefjandi spurninga og koma við sem flesta? Hvert
finnst þér vera erindi heimildarmyndarinnar í dag?
Bjarki: Ég held að heimildarmyndin sem slík geti
gengt mjög mikilvægu hlutverki. Sjónvarpið er sá miðih
sem hefur mest áhrif á samfélág okkar og þar eru fréttir
mjög fyrirferðarmiklar. Fréttir matreiða veruleikann á
mjög ákveðinn og einhhða hátt. Ég held að við hhðina á
öllum þessum gífurlega fréttaflutningi þá geti
heimildarmyndin verið mikilvæg og jafnvel ákveðið
mótvægi. Heimildarmyndin á að skoða veröldina með
öðrum hætti, meira fræðilega, abstrakt og allt þar á
milli. í dag er allt of algengt að svokallaðar
heimildarmyndir séu í raun löng fréttainnslög en með
þeim hætti ná þær ekki að gegna hlutverki sínu. Hér
reynir á dagskrárstjóra sjónvarpsstöðvanna að móta
stefnu.
Ef við veltum fyrir okkur hvaða hvatir það eru sem
ættu að knýja kvikmyndagerðarmenn til að búa til
heimildarmyndir, þá finnst mér háleitasta markmiðið
vera að bregða nýju ljósi á veröldina. Það getur verið
sögulegur atburður, fólk og fyrirbæri. Kvikmynda-
gerðarmaðurinn á að nota heimiídarmyndina til að setja
fram nýja sýn.
Viðtalið var að stofni til tekið í sal Sjónvarpsins og
birt í Mánudagsviðtalinu 29-9.1997. Viðtalið er
talsvert lagfœrtjrá þeirri útsendingu.
BÖÐVAR BJARKI: „Sú togstrejta sem hefur átt sér stað í semim
tíðina um skkreininsu á heimildarmvndinni snvst að memhluta
tilum meðhöndlun eða nájgun kvikmvndaserðarmannsins á
raunveruleikanum. Þesar fiallað er um raunveruleikann bá er
serð ákveðin krafa um sannleika os bað er fvrst os fremst mis-
munandi viðhorf til hans sem elur af sér ólíka aðferðafræði.“
Lanú&synir 5