Helgarpósturinn - 18.12.1981, Qupperneq 12
12
Föstudagur 18. desember 1981 helgarpásturinn
A siðustu mánuðum hafa um-
ræður um óskoraöan rétt Rikisút-
varpsins til hljóðvarps og sjtín-
varpssendinga tekið snöggan
fjörkipp. Um tilefnið þarf vart að
upplýsa menn. Hérveröurþó ekki
rætt um myndbandafaraldurinn
og þær hróplegu lögleysur sem
hafa vaðið uppi i kjölfar hans og
ýmsir ráðamenn beint eöa óbeint
lagt blessun sina yfir. Ætlunin er
aðeinsað fjalla litillega um fáein-
ar hliðar þessa flókna máls og þá
einkum þærsem snúa að Rikisút-
varpinu. Skal þó strax tekið fram
að sá sem hér drepur niður penna
hefur enga sérfræðiþekkingu á
sviði fjölmiðlunar og ætti þvi
kannski að láta fróðari mönnum
eftirað deila um þessiefni. Atvik-
in hafa einungis hagað þvi svo að
ég hef verið viðloðandi hljóövarp-
ið i' nokkur ár, ýmist sem frétta-
ritari, fréttamaður, dagskrár-
gerðarmaður, þýöandi og leiklist-
argagnrýnandi. Ég hef þvi átt
þess kost að kynnast innviðum
stofnunarinnar allnáið og fylgjast
með þvi' sem þar hefur verið að
gerast. Það er þvi ekki undarlegt
þo að stundum hafi sótt á ýmsar
hugsanir um þennan fjölmiðil,
stööu hans f islensku samfélagi i
fortið og nútið og það hlutverk
sem hans kann að biða i framtiö.
Af þessum ástæðum og ýmsum
öörum finn ég mig knúinn til aö
leggja nú fáein orö i belg.
Brevtt viöhorf almenn-
ings og stjórnmála-
manna
Það fer vist ekki Iengur á milli
mála að ýmsir valdamiklir menn
i okkar þjóöfélagi eru orönir
býsna hallir undir frjálsan út-
varpsrekstur. Sætir vitaskuld
hvað mestum tiðindum að
menntamálaráðherra sjálfur
skuli segja i eyru alþjóðar að
hann telji timabært að skerða
einkaréttRikisútvarpsins,en eins
og mönnum er i fersku minni lét
Ingvar Gislason orð falla í þá
veru i sjónvarpsviðtali fyrir
skemmstu. Má ugglaust ráða af
yfirlýsingu ráðherra að þessi
skoöun eigi sér oröið sterkan
hljómgrunn meðal þingmanna.
Fleiri eru þó fylgjandi „frjálsu
útvarpi”,einsog þaðer oftastnær
kallaö, en þingmenn, a.m.k. ef
mark er takandi á nýlegri skoð-
anakönnun Dagblaðsins, sem
bendir til þess að meirihluti
landsmanna vilji að útvarps-
rekstur verði gefinn frjáls. Væri
þó synd að segja aö málið hafi
verið kynnt almenningi svo vand-
lega að hann geti i raun og veru
talist fyllilega dómbær um það.
Það sem mest hefur borið á er
slagoröakenndur áróöur fylgis-
manna „frjáls útvarps” sem
virðast hafa áhuga á flestu öðru
en veita fólki marktækar upplýs-
ingar um afleiðingar þeirra laga-
breytinga sem þeir eru að berjast
fyrir. Af hálfu Rfkisútvarpsins
hefur nánast ekkert verið gert til
þess að fræða menn um málið og
verður ekki annað sagt en yfir-
menn þess hafi verið nokkuð sein-
irtil að bregðast við málflutningi
„frelsunarmanna”, enda kannski
ekki ætlað hann svo áhrifamikinn
sem raun ber nú vitni. Það er þvi
ekki laust við aö maður hrökkvi
við þegar æðsta yfirvald mennta-
og menningarmála tekur svo
rækilega af skarið i máli sem
hiýtur eðli sinu samkvæmt að
vera óhemju yfirgripsmikið og
erfitt viðfangs og spyrji þess á
hvaða forsendum þaö reisi af-
stöðu sina.
Þvi hvað felur „frjáls útvarps-
rekstur” raunverulega i' sér?
Hvaö gerist veröi útvarpslögun-
um breytt og einkaaðiium ieyftaö
stofna hljóðvarps- og sjónvarps-
stöðvar? Mun Rikisútvarpið blátt
áfram liða undir lok og viö taka
aðrar útvarpsstöðvar sem séu
færar um að veita landsmönnum
svipaða þjónustu? Eða mun Rik-
isútvarpið halda starfi sínu áfram
eins og ekkert hafi f skorist með
samkeppni smærri útvarps-
stöðva? Eða verður starfsemi
þess kannski skorin niður i upp-
lýsinga-og fréttamiðlun og frjáls-
um útvarpsstöðvum látið eftír að
flytja mönnum afþreyingar- og
menningarefni? Hvað munum við
einfaldlega græða á þvi' að af-
nema einokunarrétt Rikisút-
varpsinsog leyfahverjum sem er
að hefja hljóðvarps- og sjón-
varpssendingar? Hafi einhverjir
áhugamenn um menningar- og
fjölmiölamál ekki velt þessum
spurningum fyrir sér oft og ein-
att, á ég bágt með að trúa þvi aö
þær hafi ekki leitaö fastar á aö
loknum Fréttaspegli sjónvarps-
ins föstudaginn 11. þ.m. Þar
leiddu fréttamennirnir Hallgrim-
ur Thorsteinsson og Guöjón Ein-
arsson fram nokkra fulltrúa
þeirra sem hér eiga stærstan hlut
aö máli og náðu um leið að varpa
allskýru ljósi á málavöxtu.
Hver á að
borga brúsann?
Eins og flestum mun kunnugt
hefur Rikisútvarpið frá upphafi
vega fjármagnað alla starfsemi
sina með auglýsingatekjum.
Spurningin er þvi vitaskuld sú
hvað veröur um þær tekjur þegar
allar frjálsu útvarpsstöðvarnar
byrja aðkeppa við það um mark-
aðinn, en eins og hver heilvita
maður sér hljóta auglýsingar
einnig að verða aðaltekjustofn
þeirra. Nú fullvissaði Ingvar
Gislason okkur að vi'su um, þar
sem hann sat fyrir svörum i
Fréttaspegli sjónvarpsins, að
aldrei kæmi til mála að Rfkisút-
varpið yrði svipt þessari tekju-
lind. Þetta getur í framkvæmd
ekki þýtt neitt annað en að aug-
lýsingar verði bannaðar i hinum
frjálsu útvarpsstöðvum. Það
viröist nefnilega alveg ljóst að
Rikisútvarpinu veitir hreínt ekki
af öllum þeim auglýsingatekjum
sem hér er að hafa og ætti þvi til
sönnunarað vera nóg að minna á
hina gifurlegu fjárhagsörðug-
leika stofnunarinnar sem voru
mjög til umræðu fyrr á árinu og
eru, að þvi er ég best veit, miklir
enn. Minnsta tekjutap hlyti þvi að
hafa hinar alvarlegustu afleiðing-
ar fyrir hag stofnunarinnar og
gæti vitaskuld oröið banabiti
hennar, missti húnstóran spónúr
aski sinum.
Þá vaknar hins vegar sú spurn-
ing hvernig frjálsu útvarpsstöðv-
arnar eiga að komast af án aug-
lýsingatekna. Þegar fréttamaður
lagði þá spurningu fyrir Ingvar
Gislason varö heldur fátt um
svör, nema hvaö ráðherrann
sagöi að þann vanda yrðu frjálsu
stöðvarnaraö leysa sjálfar. Þykir
þá væntanlega ekki mikilrökvisi
þó spurt sé hvers vegna i ósköp-
unum eigi að setja lög sem fyrir-
fram sévitað aö enginn muni geta
starfað eftir. Ot i þa sálma fór
menntamálaráðherra þó ekki,
heldur gætti þess að tala sem ó-
ljósast, uns hann viöurkenndi að
lokum fyrir fréttamanni og þjóð-
inni allri aö i sannleika sagthefði
hann nánast enga hugmynd um
hvernig ætti aö skipuieggja þessi
mál i framtiöinni. Væri sannar-
lega betur ef allir leiðtogar okkar
hefðu hreinskilni og kjark Ingv-
ars Gislasonar til að játa svo
íeimnislaust úrræðaleysi sitt i
máli sem gæti varðað alla okkar
menningu á miklu viðtækari og
alvarlegri hátt en við erum i
nokkurri aöstöðu til að gera okkur
greinfyrir nú, — þó kannski væri
þá ekki verra að þeir drægju að-
einslengur en Ingvar Gislason að
taka opinbera afstöðu ti) slikra
hluta.
Auðvitað má segja sem svo, að
rikisvaldinú væri sæmst að taka
að sér allan rekstur Rikisút-
varpsins og gera það óháð aug-
lýsingatekjum. Hlustendur
myndu þá losna við hinn hvim-
leiða tilkynningalestur sem flæðir
yfir þá á bestu hlustunartimum
allan ársins hring og væntanlega
fánotið betra og áheyrilegra efnis
i staðinn. Treysti rikissjóður sér
til þess myndi málið auðvitað
horfa öðruvi'si viö. En þvi miður,
rikissjóður er þegar rekinn með
bullandi tapi og hefur þar af leið-
andi ýmislegt þarfara við aurana
að gera en eyða þeim i jafn fjár-
frekt fyrirtæki og útvarpsstöð.
Auglýsingalaust útvarp, frjálst
eða rikisrekið, verður þvi vist að
vera óskhyggja ein viö núverandi
aðstæður og þær breytast varla
svo nokkru nemi i náinni framtið.
Af viðbrögðum menntamálaráð-
herra verður ekki séð að valda-
menn hafi fundið neina lausn á
þessum vanda, þó að það hljóti
þeir að gera — ætli þeir sér ekki
að setja einskisverð lög og vaki
eitthvað annað fyrirþeim en vega
beint að rekstrargrundvelii Rik-
isútvarpsins.
Frelsi til hvers?
Og til hvers ætla svo frjálsir
fjölmiðlungar — eða frjálsmiðl-
ungar einsog mætti kannski kalla
þá til styttingar — aö nota hið
dýrmæta frelsi sem þeir berjast
svo ákaft fyrir? Ætla þeirkannski
að telja okkur trú um að hér muni
spretta upp margar útvarps-
stöðvar sem geti veitt hlustend-
um jafn alhliða þjónustu og Rikis-
útvarpið gerir nú? Eöa dreymir
þá innst inni um eina volduga út-
varpsstöð sem muni smám sam-
an ná undirsig öllum auglýsinga-
markaðinum og ryðja öðrum úr
vegi, þ.á.m. Rikisútvarpinu
sjálfu? Hvers konar „útvarps- og
sjónvarpslandslag” sjá þessir
menn eiginlega fyrir sér eftir að
öllhöfthafa verið afnumin? Mér
vitanlega hefur þessum spurning-
um aldrei verið svarað á þann
hátt að nokkurt mark sé á takandi
og vitaskuld var það ekki gert i
margumræddum Fréttaspegli
heldur. Þar skorti hins vegar ekki
neitt á gylliboðin og frasana.
Þannig hafði fyrrverandi alþing-
ismaðurinn Guðmundur H. Garð-
arsson, einn af helstu forsprökk-
um frjálsmiðlunga, ekkert annað
fram að færa en innantómar
tuggur um „valfrelsi” og rétt
„fólksins” til að fá að búa til út-
varp. Forðaðist Guðmundur
vandlega að skilgreina hvað hug-
takiö „fólk” gæti þýtt i þessu
sambandi, enda þurfti hann þess
svo sem ekki: það kom fram
seinna i þættinum þegar sagt var
frá siðustu þróun mála i Noregi.
Þar hafa sem sé alls kyns skoð-
anahópar og sértrúarsöfnuðir,
sjálfsagt bæði pólitiskir og trúar-
legir, sótt um leyfi til að koma á
fót eigin útvarpsstöðvum — og
ætli „fólkið” sem Guðmundur H.
Garðarsson talaði svo fagurlega
um reynist mikið annað ei slik
samtök þegar til kastanna kemur
einnig hér.
En Guðmundur H. Garðarsson
var ekki eini fulltrúi frjálsmiðl-
unga sem fram kom i Frétta-
spegli. í rauninni var miklu fróð-
legra að hlýöa á manninn sem
lýsti fyrir okkur dagskránni i
frjálsu hljóðvarpi framtiðarinn-
ar. Þar á greinilega ekki að vera
nýjungunum fyrir að fara. Dag-
skráin virðist eiga að vera i mjög
svipuðum skorðum og hún er inú-
verandi hljóðvarpi og efnisatriðin
að fíestu leyti hin sömu: fréttir,
tónlist, framhaldssögur, leikrit,
bókmenntakynningar o.s.frv.,
allt dagskrárliðir sem Rikisút-
varpið er fyllilega fært um að
annast nú. Jú, einni nýjung meg-
um við eiga von á i frjálsu útvarpi
framtiðarinnar sem á efiaust eft-
ir aö veröa ýmsum tilhlökkunar-
efni. Þarna á sem sé ekki að fara
fram tilkynningalestur i löngum
bunum, heldur koma i stað hans
leiknar auglýsingar. Hvilik fram-
för! Þaö verður ekki litið ánægju-
efni að hlýða á leikarana okkar
flytja stutta leikþætti um ágæti
sáputegunda, herrafata, hús-
gagna, hljómflutningstækja
o.s.frv. i það óendanlega, — að
sjálfsögðu með þeim dramatisku
tilþrifum sem við hæfi eru svo
ekki sé gleymt að minnast á þann
viðgang sem slikur starfsvett-
vangur myndi veita alvarlegri
leiklistarviðleitni i þessu landi.
En svo að öllu gamni sé sleppt
um fáránlegar skýjaborgirfrjáls-
miðlunga, langar mig rétt til að
drepa á eina hlið þessa máls sem
þeirhafa af einhverjum ástæðum
ekki kosið að ræða mjög náið. Það
er allur sá sjöldi amatörstöðva
sem hlyti að spretta hér upp i
kjölfar þess að Rikisútvarpið yrði
svipt einkarétti sinum. Þar sem
við höfum enga reynslu hér á
landi af slikum stöðvum á is-
lenskur almenningur afar óhægt
meö að setja sér starfsemi þeirra
fyrir sjónir — og væri það þó
kannski ekki verra áður en hann
geldur frjálsu útvarpi endanlegt
jáyrði. í Sviþjóð hafa slikar hljóð-
varpssendingar þó verið leyfðar
og þar hefur undirritaður haft
smávegis nasasjón af þeim. Við
stöðvar þessar starfa jafnan al-
gerir viðvaningar sem kunna
nánast ekkert fyrir sér i f jölmiöl-
un og gengur fátt annað til en
reka einhliða áróður fyrir hug-
sjónum sinum og baráttumálum.
Auövitað er til i dæminu að þetta
fólk slysist til að gera eitthvað
gott, en oftastnær eru þó vinnu-
brögð þess svo kákkennd að
hlustendur sem eru vanir góðri
fagmennsku og lita á hana sem
sjálfsagt mál hljóta að fyllast
skelfingu. Og þó fólki sé i sjálfu
sérekkert of gott að fá að auglýsa
hjartansmál sin jafnt sem per-
sónulega sérvisku, er þó þjónust-
an við hlustendur væntanlega að-
alatriðið i þessu iaiu saman.
Nema ég hafi misskilið alveg
málflutning frjálsmiðlunga og
þeir liti á málið frá einhverri allt
annarri hlið.
Stöðnun Rikisútvarpsins
Gæti þá ekkert nema illt eitt
leitt af afnámi einkaréttar Rikis-
útvarpsins? Þó ég hafi velt þessu
máli nokkuö fyrir mér, fæ ég að-
eins komiöauga á eitt atriði sem
gæti haft jákvæðar afleiöingar.
Það er sú samkeppni sem Rikis-
útvarpið myndi fá við tilkomu
annarrar útvarpsstöövar, en á
slikri samkeppni viröist það nú
þurfa sárlega að halda. Sjálfum
blandast mér ekki hugur um að
þaö fylgi sem hugmyndin um
frjálst útvarp fær meðal almenn-
ings, þegar henni er varpaö fram
Gimilegur ostabakki gerir
ávallt lukku.
Við óvænt innlit vina, sem
ábætir í jólaboðinu eða sér-
réttur síðkvöldsins.
OSTABAKKI-GÓÐ TILBREYTING
Láttu hugmyndaflugið ráða ferð-
inni, ásamt því sem þú átt af
ostum og ávöxtum. Sannaðu
til, árangurinn kemur á óvart.
ÐINU 06 SÚKKULAÐINU
Frjálst útvarp eða ófrjálst