Dagblaðið Vísir - DV - 09.11.1998, Blaðsíða 18

MÁNUDAGUR 9. NÓVEMBER 1998 JUV
18
H&enning
Félagsmálaskóli
og gróðurmold
Iðnnemasambandið átti hálfrar aldar afmæli
1994 og stefnt var að því að saga þess kæmi út
þá. Ýmislegt varð til að tefja þá áætlun en núna
er hún komin - Með framtíðina að vopni - í
stórri og glæsilegri bók, ríkulega myndskreyttri.
Helgi Guðmundsson, trésmiður og rithöfundur,
ber ábyrgð á textanum en um myndritstjórn sá
Sumarliði ísleifsson, jámsmiður og sagnfræðing-
ur.
Reyndar kemur fram í formála stjómar sam-
bandsins að þetta byrjaði allt meö draumi um
sturtuklefa sem varð til þess að pappírsgögn
voru ílutt úr geymslu. Þá kom í ljós hve mikil
gögn voru til í sögu - en var ástæða til að skrá
lagsmálum heldur þurft að standa í réttindabar-
áttu eins og hvert annað stéttarfélag. í grann-
löndunum voru iðnnemar í sveinafélögum og
fengu sjálfkrafa sömu réttindi og sveinar.
En þegar ég byrjaði að skrifa fannst mér ófull-
nægjandi að binda frásögnina við þessi fimmtíu
ár og fór að rýna aftur í tímann. Og viti menn!
Eftir nokkra leit fann ég fyrsta iðnnemann!
Hann hét því merka nafni Jón Jónsson og lærði
prentverk hjá fóður sínum, Jóni Matthíassyni
sænska, sem svo var kallaður, í ranni Guð-
brands Hólabiskups á seinni hluta 16. aldar. í
prentsmiðjunni á Hólum lærðu nokkrir menn
bæði bókband og prent og gerðu iðn að lífsstarfi
Hárgreiðsla var meðal löggiltra iðngreina árið 1928. Myndin er
tekin á 4. áratugnum á hárgreiðslustofu Kristólínu Kragh í Reykja-
vík.
hana? spurðum við
Helga Guðmundsson.
„Já, fyllsta
ástæða," svarar hann
og kveður fast að orði.
„Þetta er saga æskufólks
og samtaka þess sem eru
einstök í sinni röð í okkar
heimshluta. Þau voru stofnuðl94-, upp úr því að
iðnnemum var meinaður aðgangur að sveinafé-
lögum. Þess vegna hafa þau ekki aðeins sinnt fé-
sínu, fyrstir íslendinga."
- Er þá prentverk fyrsta iðnin sem þörf var
fyrir nám í? spyr blaðamaður eins og sannur ís-
lendingur.
„Ja, við getum út af fyrir sig deilt um það
hvort ekki hafi verið meiri þörf fyrir nám í öðr-
um greinum, til dæmis skipasmíðum!" svarar
Helgi hlæjandi. „En íslendingar hafa löngum lit-
ið svo á að menntun og menning komi úr bókum
svo ekki þarf að undra þó að prentverkið hafi
orðið fyrst. Verkmenntun hefur alla tíð verið í
molum hér á landi, það er ein af niðurstöðum
mínum í þessu riti.“
Helgi rennir sér gegnum söguna allt til nútím-
ans, skoðar fyrstu löggjöfina um iðnnám hér á
landi 1893 og þróunina síðan, fyrstu samtök iðn-
nema 1898 - það voru skósmíðanemar sem stofn-
uðu þau - og lærðir skósmiðir stofa sitt félag um
svipað leyti; það reynist aldrei mjög langt á milli
samtaka nema og útlærðra í iðngreinunum. For-
vitnilegt var að skoða umræður á þingi um þessi
efni og gaman að sjá hvað iðnnemar fara
snemma að skipta sér af löggjöf um sín málefni
og reyna að hafa áhrif á hana. Reyndar gera þeir
sitt besta alla tíð til að bæta verkmenntun í land-
inu en lengst af með litlum árangri.
En hvaða uppgötvun skyldi Helga finnast
merkilegust í bókinni?
„Það kom mér algerlega á óvart að komast að
því að árið 1927 var lagt fram á Alþingi i fyrsta
skipti frumvarp til laga um fiölbrautaskóla,
„Samskóla Reykjavíkur", afar vandlega undirbú-
ið eftir athuganir á svipuðum skólum erlendis.
Þetta var nýstárleg hugmynd að skóla þar sem
átti að steypa saman vélskóla, iðnskóla, verslun-
arskóla og gagnfræðaskóla. En maður nokkur
sem Jónas hét og var Jónsson, ættaður frá Hriflu
í Suður-Þingeyjarsýslu, komst til valda í millitíð-
inni og hann steindrap þetta frumvarp. Það reis
ekki upp aftur fyrr en áratugum síðan. Ég held
að við höfum tapað hálfri öld. Það má hafa nafn-
giftina eina á löggjöfinni hans til marks um það
hvemig að henni var staðið: „Lög um bráða-
birgða-ungmennafræðslu í Reykjavík". Við þau
sat í hálfa öld með plástrum hingað og þang
að.
Þegar kemur að Iðnnemasam- \
bandinu sjálfu þá er merkilegt að sjá
hvað þessi geysistóri hópur ung-
menna heldur starfinu vel gangandi af '
litlum efhum. Og það er ótrúleg sam-
fella í því sem þau eru að gera. Engin
rof. Það er meira að segja samfella í
menntastefnu samtakanna allan tímann.
Að sjálfsögðu breytast aðferðirnar, til
dæmis á róttæka tímabilinu upp úr ‘68, en
samtökin semja hvað eftir annað mjög
vandaðar tillögur um skipun verkmenntun-
ar í landinu og það verður að segjast eins og
er að hún hefur þróast mjög í þá átt sem Iðn-
nemasambandið lagði til. Áhrifa þess gætir
meira en maður gerir sér grein fyrir vegna þess
hve margir öðluðust félagslega skólun sína þar
og urðu svo áhrifamenn á öðrum vettvangi síð-
ar. Iðnnemasamtökin eru félagsmálaskóli - og
gróðurmold."
Mál og mynd gefur bókina út.
Af ást í meinum
ps ...
Eldri en hann sýnist
Sindri Freysson hlaut bókmenntaverð-
laun Halldórs Laxness í vikunni sem leið
fyrir fyrstu skáldsögu sína, Aug-
un í bænum, og er honum
hér með óskað til ham-
ingju. Sindri er aðeins 28
ára gamall og hefur áður
gefið út Ijóðabók (1992)
og smásagnasafn (1993).
En þessi ártöl segja
ekki alla söguna. í raun-
inni eru 13 ár síðan
Sindri birti eftir sig verk
opinberlega því smásaga
hans, „Frumur og svoleiðis"
kom í Tímariti Máls og menningar árið
1985 þegar Sindri var aðeins 15 ára
kotroskinn piltur. Þetta er hryllingssaga
sem segir frá mannfríki sem tekur aö sér
í neyð að þjóna lund annars manns og
smám saman kemur í ljós að sá hefúr
hom í síðu rauðhærðs fólks og lætur
fríkið útrýma þvl kerfisbundið fyrir sig.
Verður fróðlegt að vita hvort við hitt-
um „löngu hoknu mannveruna" sem
„andaði snörlandi út um nefið“ úr
bemskuverki Sindra í nýju skáldsög-
unni.
Nýr Skírnir
Hausthefti Skírnis 1998 er nýkomið út,
þykkt og safaríkt. í tveimur greinum er
hugað að stöðu heilbrigðishugmynda í
nútíð og fortíð; Stefán Hjörleifsson bend-
ir á menningarlegar afleiöingar tækni-
hyggjunnar sem einkennir læknanám og
Unnur Bima Karlsdóttir gerir grein fyrir
kynbótahugmyndum íslenskra lækna og
fræðimanna á fyrri hluta aldarinnar.
Eins og menn muna urðu í fyrra mikil
blaðaskrif á Norðurlöndum um'
kynbótahugmyndir og aðgerðir
þeim tengdar sem illa þoldu dags-
ins ljós. Grein Unnar Bimu er
fróðleg viðbót við þá umræðu.
Tvær greinar eru helgaðar
íslenskri bókmenntasögu. Ár-
mann Jakobsson fiallar um
Laxdælu út frá kenningu
\ sinni um leit íslendinga að
konungi - og kemst að sjálf-
sögðu að því að þar sé hið
ásjálegasta konungakyn,
þó að besta konungseftiiö
hafi verið drepið í blóma
lífsins. Svo setja Dick
Ringler og Áslaug Sverrisdóttir fram
róttæka túlkun á rauða skúftium í al-
kunnu kvæði Jónasar, „Ég bið að heilsa".
Kemur nefnilega í ljós að sá skúfur er
grænn í handriti skáldsins og telja höf-
undar litarbreytinguna beinlínis póli-
tiska og byltingarsinnaða.
Sveinn Einarsson leikstjóri beinir
sjónum sínum að gróskufúllri leikstarf-
semi landsmanna á árunum 1860 til 1920
í greininni „Leikið i hlöðum og á pakk-
húsloftum". Kristín Ómarsdóttir er skáld
Skfrnis og Magnús Kjartansson er mynd-
listarmaður hans. Aðalsteinn Ingólfsson
fiallar um list Magnúsar í grein í heftinu.
„Sú ást sem ei vogar að
nefna sitt nafn"
Jón Karl Helgason, hókmenntaffæðingur og
útvarpsmaður hefur sent frá sér sína fyrstu
skáldsögu sem hann nefnir Næturgalann.
Kannski væri réttara að skilgreina bókina
sem ritgerð en skáldsögu eða kannski skáld-
sögu í ritgerðarformi því bókin samanstendur
af brotum héðan og þaðan úr bókmenntasög-
unni.
Bókmenntir
Sigríður Albertsdóttir
Aðaluppistaðan í Næftmgalanum eru bréf
sem fara á milli Helga og Kristínar, langafa og
langömmu Jóns Karls, sumarið 1901. Hún er
stödd í Skotlandi en þangað hefur hún ráðið
sig í vist, hann er bundinn heima á íslandi við
vinnu og aðhlynningu sjúkrar móður. Þegar
leiðir þeirra skiljast hafa þau ekki gefið hvort
öðru neitt ákveðið heit en það heit liggur þó í
loftinu og á milli línanna í bréfum þeirra sem
eru þó yfirmáta kurteisleg og varfærnisleg.
Þau verða líka að vera það því Helgi hefur í
upphafi bréfaskriftanna ekki borið óskir sínar
og langanir undir móður sína. Því pukrast
þau meö skriftirnar og minna hvort annað
reglulega á að láta engan sjá eða vita. Þannig
fær ást þeirra yfirbragð þeirrar spennu sem
einkennir flest ef ekki öll ástarsambönd í byrj-
un og gerir þau kitlandi, heillandi og enn eft-
irsóknarverðari. Sú spenna verður þó léttvæg
í samanburði við brotin úr heimsbókmennt-
unum sem Jón Karl vefur inn í sögu
þessara íslensku elskenda en þau
brot segja öll af elskendum sem
ekki ná að eigast en slík stað-
reynd gerir þrána enn sterkari
og spennuna magnaðri.
Bók Jón Karls dregur
einmitt nafn sitt af einu bók-
menntabrotinu en í því er
vísað í Laustiksljóð eftir
Marie de France. Þar segir
af konu og karli sem laðast
hvort að öðru en ástir
þeirra eru forboðnar því
konan er gift. Sem und-
irleikur við ást þeirra
er söngur næturgalans
en í honum finnur
ungi maðurinn
„raddblæ ástarinn-
ar, tónlistina sem
býr honum í brjósti en
fæst ekki tjáð með orðunum ein-
um“ (20). Söngur næturgalans hljómar
undir í öllum ástarsögunum, undurfagur og
seiðandi söngur sem laðar og lokkar en sú
hætta vofir alltaf yfir að hann hljóðni og
hljómi aldrei framar.
Sú hætta virðist þó ekki steðja að elskend-
unum íslensku því ást þeirra er enn í mótun
og fátt því til fyrirstöðu að þau fái að eiga
hvort annað. Að því leyti er þeirra saga ólík
hinum harmrænu ástum sem lýst er í bók-
menntabrotunum og þess vegna nær hún ekki
að slá í takt við aðrar sagnir bókarinnar.
Það gerir að verkum að lesandinn
á stundum erfitt með að
fylgja sögunni eftir og
ná þeirri tengingu sem
höfundur leitast við að
ná, þ.e. tengingunni um
ljúfsárar ástir í meinum.
Sú tenging týnist í aðal-
sögunni, sögu Kristinar og
Helga, því pukur þeirra er
miklu fremur krúttlegt en
harmrænt - lesandinn veit
allan tímann að þeirra saga
fer vel.
Þrátt fyrir þessa vankanta er
Næturgalinn vönduð og vel unn-
in saga eins og við mátti búast af
höfundarins hálfu en hann er
einmitt þekktur fyrir skemmtilega
og frumlega takta í sínum fræðum.
Næturgalinn er áhugaverð viðbót
við þau.
Jón Karl Helgason:
Næturgalinn
Bjartur 1998
Greinin sem sætir mestum tíðindum í
nýjum Skírni er „Ósegjanleg ást“ eftir
Geir Svansson bókmenntafræðing. Þar
tekur hann fyrir í ítarlegu máli þrjár ný-
legar skáldsögim sem „tjá samkynhneigð
meö mjög ákveðnum hætti“ (477). Þetta
eru Sú kvalda ást sem hugarfylgsnin
geyma (1993) eftir Guðberg Bergsson,
Dyrnar þröngu (1995) eftir Kristinu
Ómarsdóttur og Z: ástarsaga (1996) eftir
Vigdísi Grímsdóttur. Auk þess fiallar
hann um hinsegin fræði, sögu þeirra og
hinar ýmsu kenningar sem uppi eru um
þau nú á tímum.
Grein Geirs er aö vísu ílöng en afar vel
unnin og skemmtileg. Ekki síst er gaman
að sjá dæmin sem hann tekur úr umsögn-
um um skáldsögumar þrjár og sem sýna
hvernig gagnrýnendur era á hröðum
flótta frá raunverulegu inntaki bókanna.
Til dæmis klifuðu gagnrýnendur á því að
ást kvennanna í Z: ástarsögu væri bara
eins og hver önnur ást og höfundur væri
að fialla um ástina sem fyrirbæri fremur
en ákveðiö ástarsamband. Þetta stafar
kannski, segir Geir, af þeirri áráttu okk-
ar „Að gera það sem er öðruvísi, eða
hinsegin, „eins“, laga það að því „sama“,
til að það sé ásættanlegt" (498). Skiljan-
legt og virðingarvert - en viðsjárvert.