Alþýðublaðið - 30.12.1989, Blaðsíða 3

Laugardagur 30. des. 1989
3
1989: Ár nýrra vona:
EVRÓPA ÚR
ÁLÖGUM ÓTTANS
Árið 1989 verður okkur öllum
sem það lifðum ógleymanlegt. Al-
veg eins og árið 1945, lok seinni
heimsstyrjaldarinnar, verður for-
eldrum okkar ógleymanlegt.
Heyndar var þaö ekki fyrr en á
þessu ári, sem séð er fyrir endann á
þeim átökum, sem hófust með
seinni heimsstyrjöldinni. Árið 1989
hverfur því inn í annála sögunnar
sem eitt af þessum tímamótaárum.
Barnabörn okkar, sem nú lifum,
munu fjalla ítarlega um viðburða-
ríka atimrðarás og dramatis per-
sone þessa árs í sögubókum framtíð-
arinnar. Og það sem meira er: Vonir
standa til að sögulegir atburðir
þessa árs séu í reynd fyrirheit um
annað og meira; að uppskera næsta
árs verði jafnvel ennþá ríkulegri.
Hrunin spilaborg
Þetta var árið þegar hið ógnvæn-
lega hugmynda- og valdakerfi Sov-
étkommúnismans hrundi eins og
spilaborg fyrir augum okkar. Þetta
var árið þegar þjóðir Mið- og Austur-
Evrópu risu upp, hver á fætur ann-
arri, og hristu af sér ok harðstjórnar,
sem þröngvað hafði verið upp á þær
með vopnavaldi í lok seinni heims-
styrjaldarinnar. Þetta var árið þegar
þjóðir Evrópu voru leystar úr álög-
um óttans — óttans við valdið, sem
taldi sig hafa öll ráð fólksins í hendi
sér. Þetta var hið stórkostlega ár
vonarinnar — en um leið óvissunn-
ar. Vonarinnar um það að þessar
þjóðir gætu með friðsamlegum
hætti þokað sér inn á brautir lýð-
ræðis, réttarríkis, virðingar fyrir
mannréttindum og valddreifingar í
efnahagsmálum, í förmi blandaðs
hagkerfis, félagslegs markaðskerfis.
En um leið ár óvissu, óvissu um
hvað við tæki: óðaverðbólga, upp-
lausn og stjórnleysrí suður-amerísk-
um stíl og þá hugsanlega afturhvarf
til harðneskjulegri stjórnarhátta í
skjóli hervalds. Eins konar evrópska
Perónisma?
Þetta var allavega árið þegar
kalda stríðið var loksins fyrir bí. Ár-
ið þegar Berlínarmúrinn hrundi og
tvískipting Evrópu í nafni mann-
eskjufjandsamlegrar hugmynda-
fræði var lokið. Þetta var árið, þegar
vígbúnaðarkapphlaupinu slotaði,
þótt vonir standi til að næsta ár
verði hið stórkostlega ár afvopnun-
arkapphlaupsins.
Þetta var stórkostlegt ár. Örlaga-
rikt ár. Ár vonar og fyrirheits um
bjartari framtíð.
Undirstraumar sögunnar
Hvað hratt skriðunni af stað?
Fyrst og fremst tvennt: Perestroika í
austri og sameining Evrópu í vestri.
Þetta eru þeir þungu undirstraumar,
sem mestu ráða um það, í hvaða far-
vegi sagan brýst fram á næstu árum.
Lítum fyrst á Perestroiku og merk-
isbera hennar, Mikail Gorbatsjov.
Hann er sá stjórnmálaleiðtogi sam-
tímans sem gegnir stærstu sögu-
legu hlutverki. En það er ekki hlut-
verk hins mikla arftaka Leníns, þótt
að forminu til beri hann enn skikkju
hans á herðunum. Þvert á móti.
Hann gegnir hlutverki hins mikla
reputiators — afneitarans. Hug-
myndir Perestroiku, þær sem líf-
vænlegar eru, eru allar sóttar í hug-
myndasmiðju lýðræðisjafnaðar-
stefnunnar, eins og þær hugmynd-
Austur-þýskir landamæraverðir við Brandenburgar-hliðið fylgjast með vestur-þýskum mótmælendum
ráðast á Berlínarmúrinn.
Eftir Jón Baldvin
Hannibalsson
utanríkisráöherra
og formann
A Iþýðuflokksins
ir hafa mótast í skóla reynslunnar á
þessari öld. Þær hugmyndir eru
mannúðarstefna okkar tíma, enda
er alþjóðahreyfing jafnaðarmanna
öflugasta friðarhreyfing heimsins á
vorum dögum.
Á þessari stundu er reyndar öld-
ungis óvíst hvort Gorbatsjov getur
leikið þetta hlutverk á enda. Enn
vantar herslumuninn til þess að Sov-
étleiðtoginn hafi varpað formúlum
Lenínismans fyrir róða. En undir því
er það komið, hvort umbótahreyf-
ingin i Sovétríkjunum skilar árangri
eða vekur aðeins upp falskar vonir
og þ.ar með hættuna á afturhvarfi til
hárðstjórnar og hernaöarhyggju.
En það er til marks um snilligáfu
þessa mikilhæía stjórnmálaleiðtoga
að áhrif hans á gang heimsmála
skuli vera mest þegar ríkið, sem
hann byggir vald sitt á, er viö þaö aö
hrynja í frumparta sína.
Þannig fer um heimsins dýrð
Lítum á, það eina sem átti að gefa
alræðisvaldi kommúnista í Sovét-
ríkjunum lögmæti, í augum valdhaf-
anna sjálfra og jafnvel þegnanna,
var hugmyndafræði Lenínismans.
En einmitt þetta fólskulega trúboð
valdsdýrkunarinnar er nú svo ger-
samlega ótrúverðugt — réttara sagt
siðferðilega gjaldþrota — að sá þjóð-
arleiðtogi er ekki lengur til á byggðu
bóli, fyrir utan kannski Fidel Kastro
á Kúbu, sem leggur á það trúnaö.
Hversu skammt er ekki síðan her-
skarar hálfmenntamanna á Vestur-
löndum og leiðtogar þjóöfrelsis-
hreyfinga fyrrverandi nýlendna
vitnuðu í Lenín og fordæmi Sovét-
ríkjanna sem vegvísi til framtíðar-
landsins?
Við þetta bætist að nýlenduveldi
Sovétríkjanna, sem Kauði herinn
lagði undir sig í lok stríðsins, er að
leysast upp. Og innan landamæra
Sovétríkjanna sjálfra rís hver þjóð-
ernishreyfingin á fætur annarri upp
og krefst pólitísks, efnahagslegs og
menningarlegs sjálfstæðis, þannig
að ríkjasambandið sjálft rambar á
barmi upplausnar. í þessu er fólgin
stærsta hættan á afturhvarfi til fyrri
stjórnarhátta — þ.e.a.s. að aftur
verði beitt valdbeitingu til að halda
hinum sundurleitu þjóðernum alrík-
isins saman, nauðugum viljugum.
En til skamms tima er ástand
efnahags mála hættuiegast. 70 ár-
um eftir byltingu eru Sovétríkin í
efnahagslegu tilliti líkari þriðja
heims ríki en iðnveldi — með þeim
ógnvænlega mun að þau ráða yfir
takmarkalausum fjölda kjarna- og
vetnisvopna. Þetta gerist þrátt fyrir
að Sovétþjóðirnar eru vel menntað-
ar; Eiga fleiri verkfræðinga en
Bandaríkjamenn; fleiri sérhæfða
rannsóknamenn og vísindamenn
en Japanir; fleiri lækna per þúsund
íbúa en Vestur-Evrópa. Þrátt fyrir
slíkan afbragðs mannafla er fram-
leiðnin í þriðja heims líki, fram-
leiðslu- og dreifingakerfið í molum.
Meðalfjölskyldan sovéska hefur
minni líkur til þess á næsta áratug
að eignast bíl en blökkumannafjöl-
skylda í Suður-Afríku. Kjötneysla er
minni en í mörgum þriðja heims
ríkjum. Sólundin og árangursleysið
er yfirþyrmandi.
Það er skeifilegt tilhugsunar að
öllum heimildum ber saman um að
það hafi orðið umtalsverð afturför í
efnahagsmálum á sl. tveimur árum.