Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hannes Hólmstein Gissurarson
hannesgi@rhi.hi.is
A
ndstæðingar vestræns kap-
ítalisma, sem vaxið hefur
upp og dafnað síðustu ald-
ir, nota ætíð sams konar
röksemdir: Þegar skip
sekkur, hljóta menn að
hraða sér út í björg-
unarbátana. Við lífsháska
er enginn tími til að spyrja spurninga og því síð-
ur til að velja og hafna. Eitt afbrigði þessarar
röksemdar, sem sumir sérfræðingar nota, er
hrakspáin: Ef ekki er farið að ráðum sérfræð-
inganna og það strax, þá er voðinn vís. Mér er
minnisstætt dæmi frá Bretlandi vorið 1981. Þá
skrifuðu 364 hagfræðingar undir áskorun til
stjórnvalda um að breyta tafarlaust stefnu
þeirri í efnahagsmálum, sem frú Margrét
Thatcher fylgdi undir áhrifum frá hagfræðing-
unum Milton Friedman og Friedrich von Ha-
yek, en hún fólst í ströngu aðhaldi í peninga-
málum og ríkisfjármálum, niðurfellingu
opinberra styrkja til óarðbærra fyrirtækja, sölu
ríkisfyrirtækja og auknu frelsi í viðskiptum.
Hagfræðingarnir 364 fullyrtu, að Bretar sigldu
hraðbyri til glötunar. Á þingfundi skoraði Mich-
ael Foot, leiðtogi Verkamannaflokksins, á frú
Thatcher að nefna einhverja breska hagfræð-
inga, jafnvel þótt þeir væru aðeins tveir, sem
fylgdu henni að málum. „Alan Walters og Pat-
rick Minford,“ svaraði hún að bragði. Ég var
síðar staddur, þar sem járnfrúin rifjaði þetta at-
vik upp. Hún sagði hlæjandi, að hún hefði verið
fegin, að Foot krafði hana ekki um þrjú nöfn. Þá
hefði hún ekki getað svarað. Frú Thatcher hvik-
aði ekki og átti eftir að sigra tvisvar aftur í þing-
kosningum. Bretland blómgaðist undir stjórn
hennar, og þegar Verkamannaflokkurinn end-
urheimti völdin, datt forystumönnum hans ekki
í hug að hverfa til fyrri hátta. Ég lærði af þessu,
að ráð sérfræðinga verða ekki því betri sem
þeir fara fleiri saman. Ég hef látið þá skoðun í
ljós hvað eftir annað, ekki síst í umræðum um
loftslagsbreytingar, en þar sem Guðni Elísson
bókmenntafræðingur ræðst harkalega á mig í
Lesbók Morgunblaðsins 29. september fyrir
þetta, tel ég mér skylt að rifja hér nokkur atriði
upp og bæta öðrum við.
Hrakspár: Sannleiksleit
eða valdabarátta?
Vorið 1987 var ég að klippa heimildarmynd í
Sjónvarpinu, þegar einn starfsmaður þar kom
inn í klippiklefann og sagði við mig í vorkunn-
artón: „Jæja, núna er þetta búið hjá ykkur.“
Hvað? „Ja, Davíð, vinur þinn, verður að hætta
við að byggja ráðhúsið. Það var verið að segja
frá því núna í hádegisfréttunum, að þrír vís-
indamenn hefðu fundið út, að ef byrjað verður
að grafa fyrir ráðhúsinu, þá muni Tjörnin
hverfa á þremur vikum.“ Ég spurði, hverjir vís-
indamennirnir væru: Guðrún Pétursdóttir líf-
fræðingur, Guðni Jóhannesson verkfræðingur
og Ásta Þorleifsdóttir jarðvegsfræðingur. Guð-
rún hafði á sama tíma orð fyrir þeim, sem and-
vígir voru smíði Ráðhússins. En Davíð Oddsson
borgarstjóri lét sér fátt um niðurstöðu þeirra
Guðrúnar finnast, og ráðhúsið reis. Tjörnin er
enn á sínum stað. Ég rakst á þriðja dæmið í
Morgunblaðinu fyrir þrjátíu árum. Þar sagði
10. júní 1977 frá blaðamannafundi, sem fyrirles-
arar á alþjóðlegri umhverfisráðstefnu héldu.
Fyrirsögnin var „Lítil ísöld fyrir aldamót?“
Bandarískur prófessor, Reid Bryson, kvað líkur
á nýrri ísöld. Mannkynið yrði að búa sig undir
harðindi og gæti sitt hvað lært af íslenskum
bændum, sem hefðu metið á hverju ári, hversu
margt fé væri á vetur setjandi. Aðrir fyrirles-
arar á ráðstefnunni voru sömu skoðunar.
Mörg heimsendarit komu út á æskuárum
mínum í íslenskum þýðingum og vöktu óskipta
athygli. Eitt hið frægasta var Raddir vorsins
þagna 1962 eftir bandaríska líffræðinginn Rac-
hel Carson, þar sem hún hélt því fram, að fugla-
lífi stafaði stórhætta af skordýraeitrinu D.D.T.,
sem beitt var í baráttu við mýrarköldu (mal-
aríu). Eftir þetta var eitrið víða bannað. En í
ljós hefur komið, að hættan af D.D.T. er orðum
aukin. Á meðan hafa margar milljónir manna í
fátækum löndum dáið úr mýrarköldu. Alþjóða-
heilbrigðismálastofnunin, W.H.O., hefur því
lagt til, að efnið, sem er ódýrt í framleiðslu og
auðvelt að nota, verði aftur leyft. Annað rit og
alræmt var Endimörk vaxtarins 1972, sem var
skýrsla frá hópi áhyggjufulls áhugafólks. Þar
var því haldið fram í anda breska hagspekings-
ins Tómasar Malthusar, að fólki væri að fjölga
og neysla þess að aukast hraðar en náttúran
þyldi. Ýmis hráefni jarðar væru því að ganga til
þurrðar. Mannkynið yrði að gerbreyta lífs-
háttum sínum. En höfundar skýrslunnar höfðu
hvorki tekið með í reikninginn tækniþróun, þar
á meðal ýmsar óvæntar nýjungar, né aðlögun í
krafti frjálsrar verðmyndunar (þar sem verð
hækkar á vöru við skort á henni, en við það
dregur úr eftirspurn, og öfugt). Hrakspárnar í
skýrslunni hafa ekki ræst. Þar sagði til dæmis,
að gull yrði þrotið árið 1979, jarðolía 1990, kop-
ar 1991 og ál 2001. Nóg er til af öllum þessum
efnum.
Blöð birta enn reglulega fréttir um, að skógar
séu að hverfa, svo að jörðin hætti að geta andað.
En skógar þekja nú jafnmikið flæmi og fyrir
fimmtíu árum, auk þess sem þeir eiga miklu
minni þátt í nauðsynlegri súrefnismyndun en
margar aðrar plöntur, aðallega svif sjávar. Í
sjónvarpsfréttum eru stjórnmálamenn og
trúarleiðtogar iðulega myndaðir á norð-
urslóðum, þar sem þeir lýsa yfir áhyggjum af
því, að ísbirnir séu að hverfa. Það er rétt, að frá
1987 til 2004 fækkaði ísbjörnum á vesturströnd
Hudson-flóa úr 1.200 í 950. En dýrin voru að-
eins um 500 árið 1981, svo að fjöldi þeirra hefur
tvöfaldast á tuttugu árum. Sú hugsun læðist að
mér, að hrakspámenn séu stundum síður að
leita sannleikans en vekja á sér athygli, fá
styrki og öðlast völd. Tímaritið Science birti í
nóvember 2006 skýrslu um ástand og horfur í
fiskveiðum. Þar var sagt, að fiskistofnar heims
kynnu að hrynja innan fjörutíu ára. Þetta var
forsíðuefni í íslenskum blöðum, og þegar Jó-
hann Sigurjónsson, forstöðumaður Hafrann-
sóknastofnunar, taldi hættuna orðum aukna,
sætti hann ákúrum. Aðalhöfundur skýrslunnar
var Boris nokkur Worm, aðstoðarprófessor í
Dalhousie-háskóla í Halifax í Nova Scotia. Fyr-
ir mistök barst blaðamanni tölvuskeyti, sem
Worm hafði sent samstarfsfólki sínu, þar sem
hann viðurkenndi, að spáin um hrun fiskistofna
hefði aðeins verið auglýsingabrella.
Borgar sig að berjast
gegn gróðurhúsaáhrifum?
Nú er okkur skipað að trúa þrennu, að jörðin sé
að hlýna, að það sé að mestu leyti af manna
völdum, aðallega vegna losunar koltvísýrings í
andrúmsloftið, og að við getum og verðum að
snúa þeirri þróun við, en til þess hljótum við að
gerbreyta lífsháttum okkar. Hefur Al Gore,
fyrrverandi varaforseti Bandaríkjanna, flutt
þennan boðskap í heimildarmynd, og margir
tekið undir með honum, Tony Blair, fyrrverandi
forsætisráðherra Breta, Angela Merkel, kansl-
ari Þýskalands, og fleiri. Guðni Elísson talar í
Lesbókinni um, að ég sé „málpípa ráðandi afla“.
Hvað er hann þá? Ég held, að munurinn sé
frekar sá, að Guðni gengur fram undir upp-
hrópunarmerkinu, en ég vel mér spurning-
armerkið. Jörðin hefur hlýnað og kólnað á víxl
allt sitt skeið. Okkur var kennt í skóla, að aðeins
væru tíu þúsund ár liðin frá síðustu ísöld. Hvað
olli þeirri hlýnun, sem batt endi á hana? Og
hvers vegna var hlýtt í veðri um og eftir 1000,
en kólnaði aftur á „litlu ísöldinni“ frá um 1600 til
um 1900? Vatnajökull var talsvert minni á land-
námsöld en nú, ef marka má heimildir, og tví-
klofinn, og gengu menn þurrum fótum milli
jöklanna tveggja. Loftslag tekur sífelldum
breytingum, ekki aðeins frá einum tíma til ann-
ars, heldur samtímis á ólíkum stöðum. Raunar
getur hlýnað á einum stað, um leið og kólnar á
öðrum, svo að erfitt er að segja, að hugtak eins
og „meðalhiti jarðar“ hafi skýra merkingu.
Hvers vegna ættum við að trúa hrakspá Als
Gores frekar en öllum hinum, sem á okkur hafa
dunið og ekki ræst? Algengasta svarið er það,
sem Guðni Elísson klifar á, að þorri vísinda-
manna sé á þessu máli, til dæmis þrjú þúsund
manna nefnd Sameinuðu þjóðanna um lofts-
lagsbreytingar, I.P.C.C. Þá verður mér aftur
hugsað til hagfræðinganna 364 í Bretlandi vorið
1981. Raunar eru margir í þessari fjölmennu
nefnd Sameinuðu þjóðanna ekki eiginlegir eða
virkir vísindamenn, heldur embættismenn með
háskólapróf. Sumir nefndarmenn hafa andmælt
því, sem þeir telja oftúlkun varnaðarorða í
skýrslum nefndarinnar, jafnt í útdráttum fyrir
fjölmiðla og einnig í sjálfum fjölmiðlunum. Fá-
mennur minni hluti vísindamanna hefur gagn-
rýnt hinn nýja rétttrúnað með ýmsum rökum.
Þeir minna á hlýnun jarðar, áður en menn tóku
að losa koltvísýring út í andrúmsloftið með
brennslu lífrænna efna eins og kola og olíu, og
benda á, að svo virðist sem kólnað hafi víða í
veðri árin eftir seinna stríð og fram undir 1980,
þótt á sama tíma hafi losun gróðurhúsaloftteg-
unda aukist. Muna ekki allir Íslendingar, sem
komnir eru yfir miðjan aldur, eftir sífelldum
fréttum Ríkisútvarpsins um kal í túnum um og
eftir 1960? Ég var þá í barnaskóla, og stundum
féll þá kennsla niður sökum fannfergis.
Hitt er annað mál, að kenningin um hlýnun
jarðar af manna völdum er að minnsta kosti þrí-
þætt. Menn geta aðhyllst eina skoðun úr henni
og ekki aðra. Til dæmis telur danski stjórn-
málafræðingurinn Björn Lomborg, sem hefur
rýnt í gögn um málið, að hvort tveggja sé, að
jörðin sé að hlýna og að það sé að einhverju
leyti af manna völdum, en að takmörkuðu fé
okkar sé betur varið til annars en að berjast
gegn þessari hlýnun, enda hafi hún í senn já-
kvæðar og neikvæðar afleiðingar. Deyja ekki
miklu fleiri úr kulda en hita á hverju ári? Að-
gerðir gegn útblæstri koltvísýrings og annarra
gróðurhúsalofttegunda muni sáralitlu breyta,
segir Lomborg, en kosta stórfé, sem nær væri
að nota gegn mýrarköldu og alnæmi og til að
tryggja aðgang fólks í fátækum löndum að
hreinu vatni. Vaclav Klaus, forseti Tékklands,
er sammála Lomborg um, að við getum ekki
gerbreytt lífsháttum okkar fyrir eina vís-
indalega tilgátu. Á dögunum hittust fjölmargir
þjóðarleiðtogar á þingi Sameinuðu þjóðanna til
að ræða loftslagsbreytingar. Klaus skoraði þá
opinberlega á Gore í rökræðu við sig um efnið:
„Hlýnun jarðar jafngildir ekki kreppu“ (Global
warming is not a crisis). Gore sinnti því engu.
Klaus sagði í Financial Times 13. júní, að lofts-
lagið væri ekki í veði, heldur frelsið. „Þar eð ég
bjó við kommúnisma mestalla ævina, verð ég að
benda á, að nú er frelsi, lýðræði, markaðs-
viðskiptum og hagsæld okkar hætta búin af um-
hverfisverndaröfgum frekar en kommúnisma.
Þessi nýja hugmyndafræði ætlar sér að setja í
stað frjálsrar og sjálfsprottinnar þróunar
mannkyns eins konar miðstýrðan áætl-
unarbúskap.“
„Blekkingin mikla um hlýnun jarðar“
Hvers vegna tók Gore ekki áskorun Klaus?
Hann er ef til vill hræddur um, að eins fari fyrir
honum og þremur eindregnum hrakspámönn-
um í marsmánuði síðast liðnum. Þá háðu þeir
kappræðu í Nýju Jórvík við jafnmarga efa-
semdarmenn, Richard Lindzen, prófessor í
loftslagsfræði í Tækniháskólanum í Massachu-
setts (M.I.T.), Philip Stott, fyrrverandi prófess-
or í jarðlíffræði við Lundúnaháskóla, og rithöf-
undinn Michael Crichton. Áheyrendur voru
mörg þúsund, og voru skoðanir þeirra kannaðar
fyrir og eftir kappræðuna. Fyrir fundinn kváð-
ust 57% áheyrenda telja, að hlýnun jarðar jafn-
gilti kreppu, en 30% voru því andvíg. Eftir fund-
inn höfðu margir skipt um skoðun. Þá kváðust
42% áheyrenda telja, að hlýnun jarðar jafngilti
kreppu, en 46% voru því andvíg. Um svipað
leyti var heimildarmyndin Blekkingin mikla um
hlýnun jarðar sýnd hér í Sjónvarpinu. Þar var
lýst annarri kenningu, sem er, að sólin hefði
með virkni sinni, en í flóknu ferli, mest áhrif á
loftslagsbreytingar. Þessi heimildarmynd hefur
sætt harðri gagnrýni, sem eflaust er eitthvað til
í. En mynd Gores virðist ekki síður reist á veik-
um stoðum. Á vefsíðu Veðurstofu Íslands hefur
birst plagg, sem virðist vera opinber skoðun
stofnunarinnar á Blekkingunni miklu um hlýn-
un jarðar. Hvers vegna gagnrýna veðurfræð-
ingarnir ekki líka mynd Als Gores? Vísindin
eiga ekki að vera kórsöngur undir einni stjórn,
heldur frjáls samkeppni hugmynda.
Það er ekki fréttnæmt, þegar hundur bítur
mann, heldur þegar maður bítur hund. Fjöl-
miðlar hafa lítinn áhuga á fréttum um það, að
heimurinn sé ekki að farast. Í ársbyrjun 2004
sagði Morgunblaðið frá grein eftir nítján vís-
indamenn í tímaritinu Nature um það, að
hundruð dýra- og plöntutegunda myndu deyja
út næstu hálfa öld. Töldu þeir, að um 15-37%
þeirra tegunda, sem þeir rannsökuðu, yrðu
horfnar árið 2050. „Við höfum þegar séð að vist-
kerfin bregðast mjög hratt við loftslagsbreyt-
ingunum,“ sagði Chris Thomas, aðalhöfundur
greinarinnar. En í árslok 2006 birtist grein í
tímaritinu Global Change um það, að Thomas
og meðhöfundar hans hefðu hagrætt stað-
reyndum. Miklu færri tegundir dýra og plantna
væru í útrýmingarhættu en þeir hefðu haldið
fram. Margsagt hefur verið, að árið 1998 hafi
verið heitasta ár aldarinnar í Bandaríkjunum,
til dæmis í frétt í Morgunblaðinu 11. febrúar
2005, þar sem James Hansen, sérfræðingur
bandarísku geimferðastofnunarinnar um lofts-
lagsmál, kvað svo að orði: „Undanfarin þrjátíu
ár hefur hitastigið greinilega farið stigvaxandi,
og sýnt hefur verið fram á að þessi hitaaukning
sé fyrst og fremst afleiðing þess að magn gróð-
urhúsalofttegunda í andrúmsloftinu hefur auk-
ist.“ En tölfræðingurinn Steve McIntyre hefur
nýlega leitt rök að því, að árið 1934 hafi verið
heitara. Tíu heitustu ár aldarinnar reyndust
samkvæmt útreikningum McIntyre í þessari
röð: 1934, 1998, 1921, 2006, 1931, 1999, 1953,
1990, 1938, 1939. Hefur geimferðastofnunin við-
urkennt villuna og leiðrétt á heimasíðu sinni.
Nú í október birtir kunnur bandarískur lofts-
lagsfræðingur, Stephen Schwartz, niðurstöður
sínar, en samkvæmt þeim hafa áhrif losunar
gróðurhúsalofttegunda á loftslag verið stórlega
ofmetin. Schwartz var á meðal höfunda einnar
áfangaskýrslu nefndar Sameinuðu þjóðanna um
loftslagsmál.
Efasemdarmenn um loftslagsbreytingar eru
vissulega miklu færri en rétttrúnaðarsinnar.
En í mínum huga ræður það ekki úrslitum. Ég
undrast miklu frekar þá ákefð, sem rétttrún-
aðarsinnar sýna. Ef háskólamenn leyfa sér að
láta í ljós efasemdir, þá eru þeir sviptir styrkj-
um og störfum og settar yfir þá siðanefndir,
eins og Lomborg mátti þola í Danmörku, þótt
andstæðingar hans færu þar sneypuför. Ég
varð hins vegar ungur fyrir áhrifum frá John
Stuart Mill, sem skrifaði: „Þótt gervallt mann-
kyn, að einum frátöldum, væri sömu skoðunar
og aðeins þessi eini á öndverðum meiði, þá hefði
mannkynið engu meiri rétt til að þagga niður í
honum en hann til að þagga niður í því, væri það
á hans valdi.“ Mér blöskrar líka tvöfalt siðgæði
sumra rétttrúnaðarsinna. Stjórnmálamenn
þeysa um heiminn í einkaþotum til að prédika
gegn loftslagsbreytingum af manna völdum, en
slíkar einkaþotur losa miklu meira af gróð-
urhúsalofttegundum á hvern notanda en nokk-
ur önnur farartæki. Veðurfræðingar skrifa yf-
irlætislegar greinar um loftslagsbreytingar
næstu fjörutíu ára, en treysta sér ekki til að
segja fyrir um, hvert veðrið verður eftir viku.
Hvernig í ósköpunum ættum við að trúa þessu
fólki? Og það, sem meira er: Hvers vegna ætt-
um við að afsala okkur þægilegu lífi venjulegs
Vesturlandamanns fyrir orð þeirra ein? Kapít-
alisminn hefur fært okkur stórkostleg lífsgæði.
Ég ætla ekki í björgunarbátinn, fyrr en ég er
viss um, að skipið sé að sökkva.
Er heimurinn enn að farast?
Ofsögum sagt „Í Morgunblaðinu 10. júní 1977 sagði frá blaðamannafundi, sem fyrirlesarar á
alþjóðlegri umhverfisráðstefnu héldu. Fyrirsögnin var „Lítil ísöld fyrir aldamót?“ Bandarísk-
ur prófessor, Reid Bryson, kvað líkur á nýrri ísöld,“ segir Hannes Hólmsteinn í greininni.
Guðni Elísson talar í Lesbókinni um, að ég sé
„málpípa ráðandi afla“. Hvað er hann þá? Ég
held, að munurinn sé frekar sá, að Guðni
gengur fram undir upphrópunarmerkinu, en
ég vel mér spurningarmerkið.“ Greinarhöf-
undur svarar fjölmiðlapistli Guðna Elíssonar
í seinustu Lesbók um umhverfismál.
Höfundur er prófessor í stjórnmálafræði við Há-
skóla Íslands.