Morgunblaðið - 20.11.1994, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 20. NÓVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
- glæsilegasta
stórbýli á Islandi
Ur nýjum bókum
Komin er út bókin Korpúlfsstaðir — Saga glæsileg-
asta stórbylis á íslandi. Höfundur er Birgir Sig-
urðsson rithöfundur en Rey kj avíkurborg og Foriag-
ið standa saman að útgáfunni. Korpúlfsstaðir voru
í sinni tíð fullkomnasta kúabú á Norðurlöndum og
þótt víðar væri leitað. Athafnamaðurinn Thor Jens-
en reisti býlið en hann stofnaði Kveldúlf sem talinn
var eitt stærsta útgerðarfyrírtæki í heimi þegar
hæst stóð. í bókarkynningu segir að á Korpúlfsstöð-
um hafí Thor Jensen unnið mesta stórvirki einstakl-
ings í íslenskum landbúnaði sem um getur. Hér
segir frá því er Thor ræðst í framkvæmdimar á
Korpúlfsstöðum:
THOR bar allar miklar fyrir-
ætlanir undir eiginkonu
sína, Margréti Þorbjörgu.
Hvað sagði hún? Hvernig
varð henni við þegar hann sagði
að sig iangaði til að koma á fót
stærsta og fullkomnasta búi á Is-
landi? Við vitum það ekki. Við vitum
aðeins að hún gaf samþykki sitt.
Annars hefði ekkert orðið úr fram-
kvæmdum á Korpúlfsstöðum. Hann
breytti aldrei gegn vilja hennar. Á
allsleysisárum þeirra í Hafnarfirði
hvarflaði að honum að þau flyttu
til Ameríku. Hún lagðist gegn því.
Og þar við sat. Nú sagði hún já.
Þessi kona sem hefur fætt þeim
ellefu börn hvikar sjaldan. Kannski
aldrei.
Hún hefði getað sagt að nú væri
best að þau tækju sér hvíld. Ekki
hefði verið hægt að álasa henni
þótt hún hefði talið óðs manns æði
að hann réðist í svo umfangsmikla
framkvæmd á efri árum. Þau eru
stórefnuð. Hvers vegna ekki að
njóta þess og láta þar við sitja? Ef
til vill hefur hún strax hrifist með
á sinn hátt.
Hann gat aldrei án stuðnings
hennar verið. Þessi fáorða sterka
kona eflir hann þeim krafti sem
hann þarf. „Því að með henni og
fyrir hana fyrst og fremst voru öll
hans ævintýr, - eða svo gat það
litið út á köflum, og svo munu
ýmsir síðar herma,“ segir Thor
Thors. Margrét Þorbjörg er í þunga-
miðju lífs hans og á þátt í athöfnum
hans sem því nemur. Þessi þáttur
verður ekki mældur og veginn en
hann er þar samt, óaðskiljanlegur
frá öllu sem hann tók sér fyrir hend-
ur. Með samþykki sínu og stuðningi
við áformin á Korpúlfsstöðum tekur
hún undir þegar hann segir: Ég er
ekki nema sextugur maður.
Síðan byrjar hann óvenju-
legustu framkvæmd sína
Gamli bærinn á Korpúlfsstöðum
stóð á dálitlu leiti vestur af núver-
andi byggingu, lítill og ekki reisu-
legur torfbær en þó ekki lélegri en
gerðist víða um land. í bænum var
þiljuð stofa og tvö herbergi. Dyrnar
sneru til suðurs í átt að þjóðvegin-
um. Fagurt útsýni til þriggja átta
eða svo en þó fegurst til Esjunnar
og út á hafið. Tii vesturs voru auðn-
arfull og stórgrýtt holt. Handan
þeirra Reykjavík. Þangað lá mjór
og hlykkjóttur forfaðir þess þjóð-
vegar sem tryllitæki nútímans æða
nú hvað hraðast um. Heimreiðin
að Korpúlfsstöðum lá frá gamla
Gufunesveginum. Trúlega þrettán
THOR Jensen var sextugur
þegar hann ákvað að breyta
kotbýli í stórbýli sem átti eng-
an sinn líka. Ætli nokkru sinni
hafi verið tekin jafn hugdjörf
ákvörðun af sextugum manni
í íslensku athafnalífi og staðið
við hana með jafn eftirminni-
legum hætti?
til fjórtán kílómetrar frá bænum
að hjarta Reykjavíkur.
Ekki er vitað hvar elstu bæjar-
húsin stóðu en út á hlaðið á þessum
bæ hafði maður fram af manni
komið að morgni dags, klórað sér,
geispað, kastað af sér vatni, horft
yfir ána svefndrukknum augum.
Gengið til verka svo í dag sem í
gær. í kyrrstæðum tíma. Sumt af
þessu fólki snautt og atkvæðalítið
og gat ekki einu sinni varið
túnskækla sína fyrir búfé annarra
jarða. En allt i einu býr enginn í
þessum bæ. í hlaðvarpanum stend-
ur aðkomumaður og svipast um:
Gamla bæjarstæðið er fallegt en
nýi bærinn getur ekki staðið þar.
Hann er of mikill um sig til þess
og þar á ofan ólíkur öllum íslensk-
um býlum að því Ieyti að vistarver-
ur manna og búpenings með öllu
tilheyrandi eru í sömu bygging-
unni. Við val á bæjarstæði verður
að hafa þessa einstæðu samsetn-
ingu í huga ásamt stærð hússins.
Þess verður líka að gæta að undir
öllu fjósinu verður haughús og jafn-
framt þarf að vera auðvelt að aka
heybílum inn í hlöðuna ofan við fjós-
ið.
Þetta er eldsnemma morguns.
Hann er óþreyjufullur, etur kappi
við tímann, ekki ungur lengur hið
ytra en honum finnst nýtt æviskeið
byijað og kannski það þýðingar-
mesta. Vissi það þó ekki fyrr en
TVEIR pípureykingamenn við slátt á „kentárum" um miðjan
fjórða áratuginn. Það voru fjórar slikar vélar á búinu, auk ann-
arra dráttarvéla.
ÞRJÁR vinnukonur og vinkonur á frídegi við einn
af búbílunum sumarið 1935.
FJÓSAMENN í fullkomnasta fjósi á Norðurlöndum. Myndin er
tekin árið 1934. Þá voru sextán fjósamenn á búinu.
hann hafði keypt þetta kotbýli að
hér skyldi það gerast. Það sem tek-
ið yrði eftir. Það sem ekki yrði
gleymt. Þótt hann hafi mikla sjálfs-
stjóm er hann ákafamaður. Jafn-
skjótt og ákvörðun hefur verið tek-
in byijar hann. Honum liggur á.
Framkvæmdum á Korpúlfsstöðum
á að verða lokið á þúsund ára af-
mæli Alþingis árið 1930. Þeir eiga
að verða tákn um þjóðlega endur-
reisn, framlag hans til alþingishá-
tíðarinnar. Miðað við hve áformin
eru risavaxin er skammur tími til
stefnu. — Hann reikar um tún og
mela. Loks staðnæmist hann á
melhrygg lítið eitt austur af torf-
bænum. Svipast um, horfir til allra
átta. Tekur ákvörðun: Hér skal
húsið rísa.
Til er kvikmynd þar sem mynda-
vélinni er fyrst beint að gamla
bænum og síðan rennt að nýja hús-
inu sem þá var í byggingu. Þetta
eina myndskeið segir meira en lang-
ur lestur. Milli þessara tveggja
bygginga er óbrúanlegt djúp. Það
er líkt og tíminn hafi allt í einu
tekið risastökk fram á við og skilið
þennan gamla torfbæ með veðruð-
um burstum og sliguðum torfveggj-
um eftir í svo mikilli fortíð að þetta
myndskot sé óhugsandi. En þó eru
ekki nema örfá ár síðan fólk lifði
og hrærðist í þessu húsi úr torfi
og gijóti.
Bygging hússins hófst í apríl
árið 1925. Það var geysistórt á
mælikvarða þeirrar tíðar, hvort sem
miðað er við dreifbýli eða þéttbýli.
Mölin sem fékkst þegar kjallarinn
var grafinn var notuð í steypuna
og þótti prýðilegt steypuefni. Öðru
efni til hússins viðaði Thor að sér
erlendis frá og leigði skip undir
fyrstu sendinguna til landsins. Enn
sem fyrr var hann fundvís á rétta
menn til að hafa umsjón með fram-
kvæmdum. Jón Eiríksson hafði
umsjón með allri múrvinnu og Sól-
mundur Kristjánsson sá um tréverk.
Það vekur furðu hve skamman tíma
tók að koma húsinu upp þegar þess
er gætt að öll vinna var unnin með
handafli og steypa hvergi spöruð.
Þótt húsið hafi þegar þetta er ritað
mjög látið á sjá ber það þessum
mönnum og vinnuflokkum þeirra
gott vitni.
Thor hafði vakandi auga með
öllu en þegar framkvæmdir við
bygginguna voru nýhafnar dró upp
bliku. Hann segir: „En er leið á það
ár (1925, BS), kenndi ég mér las-
leika, sem að nokkru eða öllu leyti
var talinn stafa af ofþreytu. Á tíma-
bili leit það svo út, sem ég hefði á
sjötugsaldrinum oftekið mig á þessu
nýja ævistarfi, hefði tekið of geyst
þennan síðasta æviþátt minn. Þegar
kom fram á árið 1926, varð ég
hvað eftir annað að liggja rúmfast-
ur vikum saman, en þó ekki þjáð-
ari en svo, að ég öllum stundum
var með hugann við búskapinn og
varð daglega að fá ráðsmann og
yfirsmið heim til mín og stjórna
verkunum óséðum úr rúmi mínu.“
Það bráði af honum þegar leið á
sumarið og þá bauð hann vini sín-
um, Guðmundi Björnssyni land-
lækni, upp að Korpúlfsstöðum til
þess að skoða framkvæmdir. Guð-
mundur hafði frá upphafi haft mik-
inn áhuga á því að búskaparhug-
myndir Thors yrðu að veruleika og
hvatt hann til þeirra á alla lund.
Hann var framfarasinnaður maður
og greinilegt að hann áttaði sig á
þeirri þýðingu sem Korpúlfsstaðir
gátu haft fyrir þróun landbúnaðar-
ins. En áhugi hans og hrifning á
þessu stórbúi var þó fyrst og fremst
af læknisfræðilegum ástæðum. Á
þessum árum var taugaveiki land-
læg og illviðráðanleg. Ein helsta
smitleið þessa skæða sjúkdóms var
neysla sýktrar mjólkur. Fram til
þessa höfðu engar skipulegar til-
raunir verið gerðar til þess að bæta
framleiðsluna, hreinlætiskröfur
voru litlar sem engar og opinbert
eftirlit með mjólk ekkert. Bestu og
framsæknustu bændurnir reyndu
að gæta hreinlætis eftir föngum en
aðrir kærðu sig kollótta. Mjólkur-
framleiðslan galt þess að hreinlæti
var almennt mjög ábótavant þótt
farið væri að þokast í rétta átt á
ýmsum sviðum. Víða þekktist lítt
eða ekki að júgur kúnna væru þveg-
in fyrir mjaltir, kýr voru með viðvar-
andi flórlæri og mykjukleprar hang-
andi yfir opnum mjaltafötum. Sóða-
skapur af þessu tagi var lengi við
lýði í fjósum landsmanna. Bragi
Steingrímsson dýralæknir segir svo
frá: „Þegar jeg var að skoða fjósin
hjer í nágrenni Reykjavíkur, kom
jeg í eitt fjós, þar sem gripirnir
voru sjerstaklega óþrifalegir. Á
júgrum kúnna var þumlungsþykt
myglulag, en berin hengu niður
með spenanum." - Mjaltamenn létu
iðulega buna úr spenum á hendur
sér til þess að mýkja átakið. Síðan
láku óhreinindin af höndunum niður
í mjólkurföturnar, algengt að sjá
þykka, brúna skán í greipum manna
eftir mjaltir. Fjós voru víða mjög
frumstæð og gróðrarstía sýkla sem
áttu greiða leið að júgrum kúnna.
Mjólk úr sýktum og skemmdum
júgrum var látin saman við ósýkta
mjólk enda höfðu margir bændur
ekki þekkingu til að greina milli
sýktrar og ósýktrar mjólkur fyrr
en ígerð var orðin svo mikil í júgrum
að mjólkin var orðin að vilsu. Það
lætur að líkum að engar skýrslur
eru til um ástand fjósa og mjólkur-
framleiðslu í landinu frá þessum
árum en ekki er vafi á því að þessi
ófagra lýsing á við um fjós víða um
land.
í augum Guðmundar Björnssonar
landlæknis fólu áformin á Korpúlfs-
stöðum í sér stórt stökk fram á
við. Ef vel tækist til gæti búskapur
þar orðið fordæmi sem ylli byltingu
í þessum efnum. Ekki að furða að
landlæknir væri spenntur og hrifinn
þegar Thor bauð honum að Korp-
úlfsstöðum sumarið 1926. Eftir
þessa ferð skrifar Guðmundur Thor
bréf þar sem segir meðal annars:
„Ég þakka þér kærlega fyrir förina
að Korpúlfsstöðum, en það getur
verið að þú vitir ekki hvers vegna
ég var að tala svo margt í Morgun-
blaðið um ísafjörð og taugaveiki
og hvers vegna ég var svo áfjáður
að sjá þín kraftaverk á Korpúlfs-
stöðum.
Það var af þessu: Taugaveikin
er að verða okkur til skammar.
Sjáðu nú til. Ég vil hafa að við
séum og verðum heilbrigðasta og
langlífasta þjóð í heimi ... Ef ég
bara gæti fengið þetta tvennt lag-
að, taugaveiki og slysfarir, niður á
borð við aðrar þjóðir þá held ég að
við yrðum minnstir í heimi, hvað
manndauða snertir.
Hvað sem öðru líður, þá er ég
að óska mér þess hjartanlega að
þú megir lifa sem lengst og satt
að segja held ég nú sem stendur,
að þú sért sá maðurinn sem ís-
lenzka bændastéttin má sízt missa.
Undarlegur hlutur, og þó er það
satt.“
Hvers vegna var það undarlegt
að Thor skyldi vera sá maður sem
bændastéttin síst mætti missa?