Lesbók Morgunblaðsins - 20.03.1977, Blaðsíða 12

Sfðustu kaflar tslands-
klukkunnar eru að mestu
leyti hrein skáldsögusmfð.
Engu að sfður hefur Hall-
dðr Laxness notfært sér
ýmsar sögulegar stað-
reyndir við samningu
þeirra, þðtt fæstar þeirra
snerti ævi Jðns Hreggviðs-
sonar veruleikans, nema
„kðngsbréfin“. Jðn
Hreggviðsson dvaldi í
Khöfn 1685 — 1686, en um
það leyti var Árni Magnús-
son, fyrirmynd Halldórs
Laxness að Arnas Arnæ-
usi, á íslandi. Það kann þvf
að hafa komið f hlut ann-
arra landa Jðns Hreggviðs-
sonar í Khöfn að semja fyr-
ir hann bænaskrá um
áfrýjun á máli hans til
hæstaréttar. Þess má og
geta, að Árni Magnússon
var þá hvorki orðinn
„arkiv-sekreterer“ né
„assessor útí consistorio,
professor philosophiae og
antiquitatum Danicarum“.
Jðn Ólafsson frá Grunna-
vík, fyrirmyndin að Jðni
Grinvicensis, var aldrei
samtfða Jðni Hreggviðs-
syna í Khöfn. Jón Ólafsson
kom fyrst til Khafnar 1726
eða um áratug eftir að Jðn
Hreggviðsson fðr þaðan f
seinna skiptið. Jón
Hreggviðsson var heldur
aldrei samtfmis þeim
tveim mönnum í Khöfn,
sem eru fyrirmyndir Hall-
dðrs Laxness, að Jóni Mart-
einssyni fslandsklukkunn-
ar. Jðn Torfason frá Flatey
kom fyrst til Khafnar 1691
eða 5 árum eftir að Jón
Hreggviðsson fðr þaðan f
fyrra skiptið og dð þar árið
1712, eða um líkt leyti og
Jón Hreggviðsson kom til
Khafnar f seinna skiptið.
Jón Marteinsson frá
Hildisey kom ekki til
Khafnar fyrr en árið 1732,
eða um 16 árum eftir að
Jón Hreggviðsson fðr frá
Khöfn f sfðara sinnið. Jðn
Ólafsson frá Grunnavfk
var sá eini af þessum
mönnum, sem var við-
staddur kaupmanna-
hafnarbrunann 1728.
Þannig beygir Halldör
Laxness sagnfræðina und-
ir „lögmál verksins“.
í grein sinni „íslands-
klukkan í smíðum“ getur
dr. Peter Hallberg þess, að
tvær tilteknar vísur, sem
Laxness lætur Jðn
Hreggviðsson kveða sem
vísur úr Pontus rfmum
eldri, séu úr Grobbions-
rímum. Við athugun kom í
Ijðs, að vísur þessar eru í
handriti að Grobbions rím-
um Bls. 1120, 4to. Enn-
fremur getur dr. Peter
Hallberg þess, að Halldór
Laxness hafi notfært sér
bók Carl Bruun, Kjöben-
havn II. Tilvitnanir í þá
bðk hér á eftir eru teknar
samkvæmt þeirri ábend-
ingu.
i.
„Sæll vertu Jón Hreggviðsson“.
(A.M. Private brevveksling, bls
211. Ávarpsorð Arna Magnússon-
ar í bréfi til Jóns Hreggviðsson-
ar). „í máli sinu var hann ekki
skjótur og hafði áherslu á orðun-
um“. (Safn fræðafélagsins VIII.,
bls 195. tJr ævisögu Arna Magnús-
sonar)
„Sæll vertu Jón Hreggviðsson
og velkominn úr þínu ferðalagi,
sagði Arnas Arnæus seint og
djúpt og kyrrt...“ (islandsklukk-
an, bls 209)
II.
„Á uppboðum kaupir hann stöð-
ugt sjaldgæfar bækur... Bækurn-
ar stóðu í stofu neðst I húsinu.
„Þetta safn á að hafa kostað eig-
andann alt uppað 6000 dölum,...
og hann hafði þar til keypt sjald-
gæfar bækur, röð af útgáfum af
sömu bókinni og þvíuml.“.“. „Jón
Öl. segir: „Hann keypti bækur á
öllum uppboðum og pantaði þær
frá útlöndum, þegar hann vissi til
einhverrar sjaldgæfrar útgáfu
eirði hann ekki fje, og veit ég
þaruppá merkilegt dæmi um bók
sem hann ljet kaupa I Gltlckstad,
var þó fremur þýðingalítil, meina
jeg, en bara af því — sagði hann
— að það var það 3., sem til var í
heiminum“.“. (Safn fræðafélags-
ins VIII., bls 165. tJr ævisögu
Árna Magnússonar.)
„Og hann vfsaði með opinni
greipinni uppum bókumsetta
múra salar þessa og horfði á
bóndann með undarlegum
glampa I auganu um leið og hann
bætti við: Þessar bækur hef ég
keypt“. (tslandsklukkan, bls 214
— 215).
III.
I bréfi, sem Árni Magnússon
ritaða Jóni Eyjólfssyni vísilög-
manni 21. aprfl 1711 segir svo
m.a. „Eg vona þessi mín beiðni
ekki veitist mér vegna Jóns
Hreggviðssonar, en skyldi það á
móti von minni ske þá verður
orsök til að klaga yfir á hærri
stöðum. Þetta vona ég að hr. vfsi-
lögmaðurinn þó ekki upptaki svo
sem hótanir heldur sem laga-
beiðslur því lögin tilsegja dómar-
anum að gefa frá sér dómana
skrifaða pörtunum sem það girn-
ast og er sitthvað að hóta einum
dómara hvað saknæmt er eða
standa upp á sinn rétt þar maður
þykist vera“. (Árnasafn í Khöfn.
443 folio) I þessum orðum Árna
er ekki ólíkur hljómur og í orðum
þeim, sem Halldór Laxness leggur
Arnas Arnæusi í munn í sautj-
ánda kafla Islandsklukkunnar.
„Þitt mál kemur þér sjálfum
lftið við Jón Hreggviðsson. Það er
miklu stærra mál. Hverjum er að
borgnara þó höfuð eins betlara sé
leyst? Ein þjóð lifir ekki af náð.“
(Islandsklukkan, bls 215).
IV.
„Stundum ganga menn nær
þyrstir eru í þá kjallara, sem eru
við ströndina að svala sjer“. (Æfi-
saga Jóns Ólafssonar Indfafara I.
útgáfa, bls 219).
„Jón Hreggviðsson rölti niður
strætið... Hann lángaði að gánga
f kjallara og svala sér“. (Islands-
klukkan, bls. 219).
V.
„... einn byssuskytter að nafni
Pjetur Drageyri bauð mjer í þann
kjallara, sem. .. kallaðist Christ-
ínar Doktors kjallari, að drekka
eitt glas öls. Ég... sagðist enga
peninga með mjer hafa. Hann
kvaðst peninga sjálfur hafa fyrir
sig og mig... Eg gekk með hon-
um... Pjetur heimti öl, innti þess
hálfs dals gildi var aftappað,...
Pjetur sagðist ætla að ganga fyrir
dyr. Eg bið hann fyrir öl og vín að
borga;... Sfðan gekk Pjetur og
kom aldrei inn aftur f það sinn.
Þá mælti kjallarasveinninn.. .
„Nú er þinn stallbróðir burtvik-
inn, þar fyrir tel mjer gjald út
fyrir öl og vín“. Eg kvaðst ekkert
gjald hjá mjer hafa,... Hann kvað
mig... fyr ei burtganga mega en
bftalað hefði, og tók í laf mfns
kyrtils og bað mig honum afklæð-
ast, en þó með hóglyndi." (Æfi-
saga Jóns Ólafssonar Indíafara I.
útgáfa, bls 58—59).
„Eigum við ekki heldur að fara
til Kristfnar Doktors og kaupa
okkur kollu af öli. Það var ég að
hugsa um, sagði Jón Hreggviðs-
son. En var ekki viss um að ég
ætti fyrir þvf. Það gerir ekkert til,
sagði Jón Marteinsson. Hjá
Kristfnu Doktor er ævinlega bor-
ið á borð meðan menn eru f
alminlegum stfgvélum. Þeir fóru
niðrf Kristínar Doktors kjallara
og feingu sér lýbskt öl“..?..8ís-
landsklukkan, bls 220).
VI.
„Dóttir biskups Steins, Helga á
barn í lausaleik við Jóni Marteins-
syni“. (Annála I., bls 710).
„Uss ég hef þekt stórættaðar
konur, jafnvel biskupsdætur, Það
er hver pfkan annarri lík.“ (Is-
landsklukkan, bls 221). „Nú skal
ég segja þér hvernig biskupsdótt-
ir er legin.“ (lslandsklukkan, bls
223).
VII.
„Embættismaður einn danskur,
Jakob Gude (d. 1810), kemst svo
að orði f endurminningum sinum
(Memoirer og Breve XXVII. bls.
1), er hann minnist á langafa
sinn, sem andaðist á islandi,
„þangað sem um allmörg ár flest-
ir ibúar Kaupmannahafnar höfðu
sókt eigur sfnar“.“. (Saga tslend-
inga VI., bls. 291).
„Nú skal ég sýna þér Kaupin-
hafn, borgina sem danskir hafa
þegið af fslenskum, sagði hinn
nýi verndari bóndans og leiðsögu-
maður...“ (tslandsklukkan, bls.
226).
VIII.
„Lygterne, der var forfærdig-
ede af Kobber, og i hvilke der
indtil 1683 brændtes Olie, men
derpaa islandsk Havkalvstr-
an,...“ (Carl Bruun: Kjöbenhavn
II., bls.272).
„Þessi borg var ekki aðeins
reist fyrir fslenska peninga held-
ur er hún lýst með fslenskum
grút“. (tslandsklukkan, bls 226).
IX.
„Hvar þú náir að kaupa kút
kastaðu þar til öllu
sof ei fyrri en sýpur hann út
með sveinaliðinu snjöllu".
(Grobbionsrímur II. ríma, 40.
erindi. Lbs. 1120, 4to, bls 401).
„Hvar þú náir að kaupa kút
kastaðu þar til öllu
sofnaður ei fyren sopið er út
með sveinaliðinu snjöllu".
(tslandsklukkan, bls. 230).
X.
Þegar Jón Marteinsson sýndi
Jóni Hreggviðssyni Kaupinhafn
urðu m.a. á vegi þeirra „Garðarn-
ir, bústaðir stórmenna". Og „Jón
Marteinsson hélt áfram að fræða
utanbæarmanninn: Á þessum
garði situr blessunin hún Maria
mín von Hambs sem nú á einna
mestan hlut f íslandsverslun-
inni“. (Islandsklukkan, bls.
227—228). María von Hambs er
sannsöguleg persóna. Hún hét
réttu nafni Maren von Hambs og
átti hlutafé í Islenska verslunar-
félaginu 1636. (Einokunarversl-
un Dana á Islandi, bls 671).
Jón Marteinsson sýndi Jóni
Hreggviðssyni einnig þá garða,
sem þeir „Hinrik Muller rentu-
meistari sem hefur Austfjarða-
hafnirnar“ og „Peðer Peðersen,
sem hefur hafnirnar á Bátsend-
um og Keflavík" áttu. (tslands-
klukkan, bls 228). Hinrik Milller
og félagar hans skyldu hafa
Hólminn (Reykjavík), Stapa,
Búðir, Patreksfjörð, Bfldudal,
Eyjafjörð og Húsavík. Þeir
Kristófer Hansen og Peðer Peðer-
sen áttu að hafa Bátsenda, Kefla-
vfk, Isafjörð, Dýrafjörð, Beru-
fjörð og Reyðarfjörð". (Einokun-
arverslun Dana á Islandi, bls.
120).
XI.
„Ljótr spurði: Munu jarðlýsnar
synir Grims kögurs verða mér að
bana? Sárt bítur soltin lús, kvað
Gestr." (Landnáma Rvfk 1948,
bls. 167).
„... heldur fá nú einnig jarð-
lýsnar synir Grfms kögurs þaðan
sitt traktement, —“. (tslands-
klukkan, bls. 229).
XII.
„Var þá upplesið f lögréttu em-
bættisbréf af 26. Jan (uarii) sama
árs stiptamtmanns yfir íslandi,
þess mikla Christians Ulrich
Gyldenlöve, sonar kongs Christi-
ans 5., riddara af elefant- eða fíla-
orðunni, greifa til Sámseyjar, frf-
herra til Marselisborgar, general-
lautinants, stiptamtmanns yfir
Færeyjum og generalpóstmeistari
í Noregi." (Annálar I., bls. 560—
561). „Skipherrann hjet Isach
Brommet, einn sjerdeilis ágætur,
frómur og ráðvandur maður“.
(Ævisaga Jóns Ólafssonar Indía-
fara I. útgáfa, bls. 12).
„Þessa höll þuldi Jón Marteins-
son með fasleysi heimamannsins,
— þessa höll á Kristján Gullinló
kóngsfrændi, herra til greifskap-
arins Sámseyjar, frfherra til
Marseliuborgar og generalpóst-
meistari útf Norvegi, höfuðsmað-
ur tslands og skatttaki, einn sér-
deilir frómur og góður herra.“
(Islandsklukkan, bls. 230).