Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1992, Blaðsíða 11

Bitíð á barka
Hvort Evrópubandalagið fær jafn já-
kvæð eftirmæli eða hvort skrifuð verður
einhver sagnfræði eftir daga þess, það mun
tíminn leiða í Ijós.
En til að sjá einhvern jákvæðan flöt á
málinu má vel ímynda sér að hugmyndarík-
ir vísindamenn í hinum ýmsu Evrópuríkjum
taki höndum saman og hleypi af stokkunum
verkefnum sem miða að betri nýtingu auð-
linda, því við slíka ákvörðunartöku er allt
of mikið embættismannavald, sem einkenn-
ist af hugmyndaleysi og sljóleika, við lýði,
eða það tekur á sig mynd geðþóttaákvarð-
ana eða umbunar pólitísku poti.
Embættismannavaldið byggir á þeim
trúarbrögðum að hlunka sér niður í stóla
og sitja þar sem fastast. Ftjóar breytingar
eru eitur í beinum þess, því að þá getur
þurft að færa stólana úr stað. Af einhveij-
um ástæðum flýja til dæmis flestir hérlend-
ir uppfinningamenn af landi brott og rán-
dýr menntun og þekking fer í vaskinn af
því að kerfið — og þá oftast í líki pólitískt
valinna embættismanna — neitar að ljá
fijóum hugmyndum eyra en faðmar þess
í stað einhveija heimatilbúna gullgrafara-
dellu.
Á hinn bóginn hefur hið yfirþjóðlega
vald yfir sér hvimleiðan blæ og öll mið-
stýringarárátta hefur tilhneigingu til að
verða alveg sambandslaus við hinar raun-
verulegu aðstæður á hveijum stað. Það
þarf ekki að nefna hrun Sovétríkjanna í
því sambandi; okkur nægir að líta á okkar
eigið þjóðfélag til að sjá þann vanda í
smækkaðri mynd.
Mér dettur til dæmis í hug saga af nokkr-
um bændum í byggðarlagi einu norðan
heiða. Þeir sóttu um lán, eina milljón, hjá
opinberri stofnun til að byggja litla höfn,
svo að útróðrar á gjöful mið yrðu þeim
auðveldari. Aðstæður til hafnargerðar voru
mjög góðar, enda höfðu fornmenn siglt
þaðan til bardaga. En þessari beiðni bænd-
anna var hafnað og þeim boðin upphæðin
sem þeir sóttu um fjögurhundruðföld ef
þeir legðu niður bú sín og tækju upp refa-
rækt. Nú, nokkrum árum síðar, er það
gæfa þessara bænda að hafa hrist höfuðin
yfir „vitleysingunum fyrir sunnan".
IV
í heiðni bjuggu guðirnir í Ásgarði, en
Ásgarður var mitt inni í Miðgarði og þar
áttu mennirnir heima. Þegar Miðgarði
sleppti tók Útgarður við, hin villta náttúra
og öræfi og klappir, alveg heim að hafinu,
en þar bjuggu jötnarnir, fjendur guðanna,
en þeir héldu því fram að þeir væru eldri
en guðirnir og heimurinn því með réttu
þeirra.
Hættum okkur ekki út á hálan ís goða-
fræðinnar, en bendum á þær kenningar
fræðimanna sem halda því fram að þessi
heimsmynd heiðninnar svari til íslenska
bóndabæjarins sem stendur einn úti í víð-
áttunni, í stöðugum átökum við óblíða veðr-
áttu.
Við þetta þjóðfélagsmynstur miðaðist
lífið í landinu öld fram af öld og lengst
af voru bændur eini rótfasti þjóðfélagshóp-
urinn í íslensku þjóðfélagi og menningin
og hugsunarhátturinn mótuðust af þessari
staðreynd.
Á síðustu áratugum hefur bændastéttin
hins vegar verið í stöðugri útrýmingar-
hættu og nú er svo komið að sauðkindin
líkist mest réttdræpum útlaga.
Miðgarður, Útgarður, býlið og óbyggðin.
í byijun aldarinnar voru sjávarþorpin full-
trúi hins illkynjaða jötnaheims, sem heijaði
á sveitirnar og ýtti við upplausn þeirra.
Sjósóknin dró unga sveina frá Miðgarði til
Útgarðs, þar sem spillingin þreifst í mót-
sögn við hið heilbrigða og menningarlega
sveitalíf.
Eftir seinna stríð breytist þetta mynstur
á þann veg að borgin og landsbyggðin
verða fulltrúar þessara andstæðu heima,
•þó með öðrum hætti sé. Náið samband
okkar við fortíðina helgast ekki síst af því
hve ung við erum sem sjálfstæð þjóð, eða
réttara sagt hve nútíminn er nýr hér á landi.
Hér er engin þriggja alda iðnaðarsaga,
engar „glæstar stéttir“ sem öldum saman
hafa lifað við ríkidæmi og sálarflækjur.
Sjúkdómar sem heijað hafa á einangraðar
yfirstéttir hafa helst tekið sér bólfestu í
afskekktustu fjörðum.
Okkar sögu svipar til sögu „þriðja heims-
ins“ að því Ieyti hve stór hluti hennar er
saga nýlendu og vegna þess hve nútíminn
hellist skyndilega yfir okkur og lendir í
miklum árekstri við fortíðina en sameinast
henni um leið.
Tvennir tímar, tveir heimar. Við höfum
lifað tvenna tíma og búum í tveim heimum.
Takist okkur að vinna úr þeim, hvíla í fangi
fortíðarinnar og faðma um leið samtímann,
má segja einsog í tímamótaverki stórmeist-
arans að allt sé „í haginn búið undir mik-
inn saungleik".
Egill Skalla-Grímsson ber
höfuð og herðar yfir aðra
garpa í fornsögum vor-
um, og Egla sjálf á raun-
ar hvergi sinn líka, enda
nýtur sagan þess í ríkum
mæli hve stórbrotinn
Egill er og hve margar
og magnaðar athafnir hans reynast á langri
ævi. Sigurður Nordal er hvergi myrkur í
máli. „Um Egil Skallagrímsson, svipmesta
skálds, sem uppi hefur verið á Norðurlönd-
um, hefur verið rituð ágætust ævisaga á
norræna tungu.“' Egil skotfi að vísu kurt-
eisi og glæsimennsku Gunnars á Hlíðar-
enda, kímni og orðheppni Grettis sterka og
speki Njáls á Bergþórshvoli, en hann er
afarmenni til vígs, lendir í háskalegum
ævintýrum utanlands, þykir harðfylginn sér
í deilum við norska höfðingja og langtum
betri óðsmiður en aðrir kappar í fornsögum,
og fengust þó ýmsir þeirra við kveðskap.
Ekkert skáld okkar að fornu yrkir jafn skil-
merkilega um sjálft sig og Egill á Borg;
hvergi í íslenskum Ietrum er ofurharmi lýst
á jafn minnisstæðan og frumlegan hátt og
í Sonatorreki hans.
En skáldskapur er þó ekki eina andlega
íþróttin sem Egill stundar af áhuga; hann
fæst einnig við rúnir og fjölkynngi. Þótt
hann virðist í fljótu bragði ekki vera jafn
magnað ákvæðaskáld og sá Þorleifur Ás-
geirsson úr Svarfaðardal sem yrkir Jarlsníð
af slíkum mætti að hvert járn í höllinni
verður á gangi og allt skeggið rotnar af
Hákoni Hlaðajarli og hárið öðrum megin
reikar, þá orkar níðsstöng Egils svo rammt.
á Eirík blóðöx og Gunnhildi drottningu að
þau hrökklast úr Noregi og konungur á
þangað aldrei afturkvæmt síðan.
Vitur maður lét þess einhvers staðar get-
ið fyrir ævalöngu að ævi hraustra drengja
ljúki oft á þá lund að þeir lúti í lægra haldi
fyrir ofurefli ella séu þeir beittir einhvers
konar bröðgum. í Grettlu er það ekki eitt
látið nægja að Þorbjörn öngull fari við átj-
ánda mann að þeim Gretti og Illuga heldur
hefur Þuríður í Viðvík þá sent Gretti óheilla-
tré með þeim afleiðingum að garpurinn ligg-
ur dauðvona í kofa sínum þegar Öngul ber
að. í þokkabót gerist Glaumur sá drottin-
sviki að hann bregst þeirri skyldu sinni að
draga upp stigann enda var Öngli auðgengt
í Drangey.
Góðar hetjur varast rétt eins og heitan
eldinn að beita brögðum eða svikum í því
skyni að ráða niðurlögum óvina sinna; hitt
þykir ávallt betra að treysta á hreysti sína
og karlmennsku, jafnvel þótt andstæðingur
vilji allt vinna til að ná sigri. Sönn hetju-
mennska kemur einna gleggst í ljós þegar
einvígi er háð eða hólmganga, enda tíðkuð-
ust þá strangar leikreglur. Illmenni hika
ekki við að deyfa eggjar andstæðinga og
oft var berserkjum svo farið að þá bitu
ekki vopn, en þó kjósa hraustir garpar held-
ur að hníga í gras en að beita bröðgum til
sigurs. Því kemur harla undarlega fyrir sjón-
ir sú aðferð sem Egill beitti eitt sinn til að
vinna bug á óvini sínum í hólmgöngu; en í
það skiptið bregður Agli meir til galdra-
manna en garpa.
II
Egill skáld er eini barkabítur þjóðarinnar
svo að mér sé kunnugt um, en þó eru dæmi
þess í fornum letrum að fantar og fordæður
beiti slíkri aðfgerð til að ráða niðurlögum
góðra drengja. í Eglu er hlutunum öðruvísi
farið, enda hefur lesendum hennar löngum
ofboðið sú villimennska sem bóndasonur af
Egill skáld er eini
barkabítur þjóðarinnar
svo að mér sé kunnugt
um, en þó eru dæmi þess
í fornum letrum að fantar
og fordæður beiti slíkri
aðferð til að ráða
niðurlögum góðra
drengja.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
Mýrum sýndi á Gulaþingi forðum. Lýsingin
á hólmgöngu þeirra Egils og Atla hins
skamma er einkar fróðleg. Sverð Egils bítur
ekki, enda hafi Atli deyft á því eggjarnar
að hætti Óðins og berserkja, svo að Egill
fleygir því frá sér, hleypur að Atla og gríp-
ur hann höndum. „Kenndi þá aflsmunar,
og féll Atli á bak aftur, en EgiII greyfðist
að niður og beit í sundur í honum bark-
ann.“ Lét Atli þar líf sitt. (210.)2
Aldrei hefur slík athöfn verið talin til
drengsbótar, en hins vegar eru dæmi um
>ess konar villimennsku i frásögnum af tröll-
um og illvirkjum. Hjálmþés-saga og ÖIvis
(191) lýsir berserkjum sem hefðu getað bit-
ið á barka, að því er virðist: „Kemur á þá
berserksgangur, höggva og leggja, beija og
bíta konungsins hirð til beggja handa og
ganga í gegnum fylkingar." Þó munu ber-
serkir ekki hafa verið einu vígamennirnir
sem iðkuðu slíkan ósið. „Það er óviður-
kvæmilegt að menn bítist sem hundar eða
hestar,“ segir í norskum lögum. (NgL. 11,
60.) í Örvar-Odds sögu (292) stendur kapp-
inn fremst á bjargbrún og skimar niður um
hamrana eftir syni sínum og er þá sjálfur
vitni að því hvernig Eyþjófsbani verður tíu
ára pilti að fjörlagi: „Og í því brá Ögmund-
ur Vigni svo að hann féll, og þegar jafn-
skjótt greyfðist hann niður að honum og
beit sundur í honum barkann. Lét Vignir
svo líf sitt.“ í Þorsteins þætti uxafóts reyn-
ir skessan Skjaldvör að binda enda á ævi
garpsins eftir að hún hafði fært hann nið-
ur. „Hún greyfíst þá niður að Þorsteini og
ætlar að bíta sundur í honum barkannj' en
til allrar hamingju var þá skorist í leikinn,
enda dregur brátt að niðurlögum kellu sjálfr-
ar. (Flat. I, 259.)
Naumast getur það talist einleikið hve
orðalagi svipar saman í þeim þrem ritum
sem nú voru nefnd, enda hljótum við að
gera ráð fyrir rittengslum. Virðist ekki vera
fráleit hugmynd að tiltækið „að greyfast
niður að einhveijum og bíta sundur í honum
barkann" lúti að heiðinni siðvenju; galdra-
nornir og seiðskrattar kunnu að hafa beitt
slíkri aðferð við fjörlöst. Fyrirmyndin að
barkabiti kann að vera sótt til rándýra og
jafnvel nagdýra. Meðan þeir Sigmundur og
Siníjötli eru í úlfahömum (Völsunga saga.
8. kap.) ber svo við að „Sigmundur bítur í
barkann framan“ á Sinfjötla, og einn dag
sér hann tvo hreysiketti „og bítur annar í
barkann öðrum.“
Aðrir barkabítar skeyta ekki um smá-
muni. í Göngu-Hrólfs sögu (250) er það
Sölvi nokkur sem hirðir lítt um leikreglur,
enda er nú búið að höggva af honum báðar
hendur: „Sölvi hljóp að einum manni og
setti hausinn fyrir bijóst honum, svo að inn
gengu' bringspalirnar. Var það hans bani.
Eftir það felldi hann annan og beit sundur
barkann í þeim“. Hitt kemur einnig fyrir
að kurteis kappi hefur fellt andstæðing sinn
i hólmgöngu, en forðast þó eins og heitan
eldinn að beita sama bragði og Egill á Borg.
í rauninni er örðugt að varast þá hugmynd
að í Eglu sé kappanum fengið hlutverk sem
þótti óhetjulegt í kurteisum afrekasögum.
„Eigi nenni eg,“ segir Ásmundur, „að bíta
sundur íþér barkann, er sverð mitt er fjarri.“
Hann hleypur síðan eftir sverði sínu, en
Egill lá svo kyrr sem hár hans væri skorið.
(Egils saga einhenda og Ásmundar ber-
serkjabana, 330) Og þegar Högni Hálfdan-
arson hefur fellt Sörla sterka, þá hleypur
hann á hann ofan, lætur kné fylgja kviði
og flytur svofellda ræðu yfir hausamótunum
á andstæðingi sínum: „Fjarri mér er nú
sverðið Sigurljómi, er eg þess helst við þarf,
og mun það þykja illa að unnið, ef eg bít
þig á barkann, sem tröll gera, og ef svo er
sem sagt er að þú sért manna hugaðastur
og fullhugi kallaður, þá liggðu hér nú kyrr
og bíð mín, á meðan eg tek sverðið." Vita-
skuld dignar hjartað í Sörla hvergi við slíka
hótun, enda lýkur viðureign þeirra með vin-
áttu og fóstbræðralagi. (Sörla saga sterka,
408-408.)
(Hrafl úr óprentaðri ritgerð um „Forn-
fræði Egils sögu“.)
’ Sigurður Nordal. Áfangar II (Rv 1944), 103 bls. Sbr.
33. nmgr.
! Jón Helgason hefur ritað um síðasta fjórðungmn í visu
sem Egill orti eftir einvígið við Atla hinn skamma: ,jaxl-
bróður lét eg eyða / eg bar sauð með nauðum," Telur
hann að hún feli í sér tilvísun til barkabita, enda sé orð-
takið „ek bar af sauði“ ofljóst fyrir bar’k á = barka. „Eg
lét jaxlbróður (framtönnj eyða barka með nauðurn,"
merkir setningin þá i heild. Acta Philologica Scand-
inavica XXIII (1957), 94.-96. bls. Skýring Jóns er vafa-
laust rétt.
Höfundur er fyrrverandi prófessor
við Edinborgarháskóla.
\
EINAR MÁR GUÐMUNDSSON
Fiðlur, stjörnur og tungl
Þá nótt svifu blokkirnar buit
á vængjum úr spegilsléttu gleri.
Við sáum undir iljar húsanna,
fljúgandi fiska
með grænleit undirdjúp í augum.
Sjáðu þetta gula þorp!
Svöitum höndum dregur myrkrið það áfram,
syfjuð ský með bindi fyrir augum,
fiðlur, stjörnur og tungl.
Geturðu prílað uppá tindinn
og snert stjörnurnar með strákústi,
vafið regnboganum sem trefli um háls þér
eða ferðast með næsta sel yfir fjörðinn?
Bryggjustólparnir eru hættir
að spegla sig í tunglbirtunni
og Ijósin eru slökkt
í græna salnum yfir fjöllunum.
I turninum
hafa hrafnarnir safnast saman
með gult myrkur, þorp og vængi.
Þú reyndir að halda ræðu
en regngrá orðin hrundu
og þú stóðst einn í fjörunni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. MAl 1992 1 1