Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1996, Blaðsíða 13

VIÐHORF TIL SAMAI
ÍSLENSKUM FORNRITUM
EFTIR HERMANN PÁLSSON
I. Inngangur
Síra Einar Hafliðason á Breiða-
bólstað í Vesturhópi fæddist
hinn 15. september árið 1307
og lést hinn 22. september
árið 1393. Hann getur því
sannarlega kallast fjórtándu
aldar maður. Með góðum rök-
um eru honum eignuð þrjú
rit, rétt eins og Árni Björnsson hefur sýnt
skilmerkilega í útgáfu sinni á Lárentíuss
sögu biskups, en auk hennar skráði séra
Einar svokallaðan Lögmannsannál, sem enn
er varðveittur með hendi hans. Langtum
minni tilkoma þykir að þriðja ritinu, en það
er íslensk þýðing á ofursmáum þætti úr lat-
ínu sem karl leysti af hendi árið 1381 þegar
hann var tæplega hálf-áttræður. Klerkur einn
í Niðarósi skrifaði þáttinn tveim nafngreind-
um bræðrum á Möðruvöllum, og þeir báðu
síra Einar að snara þessu á móðurmálið.
í þættinum segir frá ríkum presti á Há-
logalandi sem átti erindi norður til Finnmerk-
ur; hann réðst í skip með norskum farmönn-
um sem fóru þangað í kaupferð. og nú les
ég prðrétt dálítinn sprett úr þættinum:
Á æskilegri höfn þar norðurfrá komu
Finnar til kaup-stefnu, svo sem siður er til,
og höfðu hvorirtveggju sér túlka, því að
Finnar þeir, sem eru á enda Finnmarkar allt
norður við Gandvík, eru allir alheiðnir og
hafa aðra tungu en vér Norðmenn. í meðal
Finnanna var einn Finnur svo fróður og
kænn í ijölkunnugri list að allir Finnarnir
héldu hann og kölluðu svo sem formann og
spámann allra annarra Finnanna fyrir sína
fjölkynngi og það annað að hann sagði þeim
fyrir óorðna hluti.
Svo bar til á einum degi að fyrrsagður
prestur söng messu í landtjaldi sínu, því að
engi kirkja var þar nálæg. Stóðu allir kristn-
ir menn að heilögu messu embætti, sem því
stórmerki sómdi virðing að veita. Þar voru
og ei síður Finnarnir nálægir, en hinn fjöl-
kunnugi Finnur stóð við dyr landtjaldsins.
Og þá er svo var komið í messunni að prest-
urinn hélt uppi guðs líkama, hljóp sá Finnur-
inn hinn íjölkunnugi brutt frá tjaldinu, hvað
er túlkurinn kristinna manna hugleiddi og sá.
Litlu síðar gekk hann út eftir honum vilj-
andi skoða og rannsaka hvað hann hefðist
að, og sem hann leitaði hans, fann hann Finn-
inn hinn fjölkunnuga liggjandi á jörðu svo
sem í óviti eigi langt frá landtjaldinu. Þá
spurði túlkurinn kristinna manna hvað illt
honum hefði að borist.
Hann andsvaraði: „Ég sá hræðilega sýn.
Maður sá sem syngur í landtjaldinu og þér
kallið prest yðvarn, hélt í loft upp hendur
sínar, hafandi í höndum sér barn dreyrugt,
harla bjart og skínanda, svo að ég mátti
varla í móti sjá, og við þessa sýn kom svo
mikill ótti og hræðsla yfir mig, að útgengnum
af landtjaldinu féll ég í óvit.“ Og að endaðri
messunni kom presturinn þar til með kristn-
um mönnum og lét þenna atburð sanna með
svardögum. En það greinir eigi í þessum
atburð hvort Finnurinn ljölkynngi snerist til
réttrar trúar eða eigi.
Hér skal ekki tína fleira úr þessari frá-
sögn, sem er þó býsna merkileg af ýmsum
rökum. í fyrsta lagi er hún elsti staðfesti
vitnisburðurinn um samíska fjölkynngi sem
enn er varðveittur á vorri tungu, en fjöl-
kynngi Sama er mikilvægur þáttur í ýmsum
fornsögum vorum. Nú skal þess snögglega
minnst að Samar voru yfirleitt kallaðir
FINNAR að fornu, þótt þeirri venju bregði
að vísu einstaka sinnum, eins ég mun drepa
á síðar. í öðru lagi sýnir frásögnin sem síra
Einar þýddi meira fijálslyndi í garð heið-
ingja, sem er fjölkunnugur í þokkabót, en
oft verður vart í ritum kristinna manna fyrr
á öldum; þess er ekki einu sinni getið hvort
samíski galdramaðurinn snerist til kristni.
Þótt lýsingin eigi vitaskuld að sýna hinn
mikla mátt sem talinn var stafa frá þeim
skiptum er brauð og vín verða að líkama
Krists, þá mun mörgum þykja mest til um
skyggni Finnans, en hann hefur verið maður
ófreskur, svo að notað sé það orðtak sem
hér hefur löngum gengið um þess konar fólk.
í þriðja lagi er það athygli vert að Samaland
er hér talið ná allt austur að Gandvík, sem
sumir kalla nú Hvíta hafið að hætti Norð-
manna og annarra menningarþjóða.
Hér er vert að minnast þess að norðurslóð-
ir Völuspár teygjast allt austur á Náströnd,
sem er sambærileg við Nánes hjá Gandvík;
í helgisögu Ólafs Haraldssonar er veldi kon-
ungs talið hafa náð þang-
að. í fjórða lagi má
það teljast merki-
legt að munkarnir
á Möðruvöllum,
sem kunnu að
hafa verið
deigir við lat-
neska tungu,
fóru alla leið
vestur að
Breiða-
með þeim Gissuri galla Finnmerkurfara og
kumpánum hans árið 1312. Um Gissur spjalla
ég síðar. Þrætt hefur verið um uppruna nafns-
ins Lappi. Sænski jurtafræðingurinn Carl
Linnæus telur í Lapplandsför sinni árið 1732
að það sé dregið af sænska orðinu lapp, sem
er hið sama og lappi á íslensku í merking-
unni „pjatla“. Þessi skýring er engu fráleitari
en ýmsar aðrar sem birst hafa síðan. Á því
getur enginn vafi leikið að heitið Lappar eða
Lappir var gefið í fyrirlitningar skyni, enda
mun það ávallt hafa verið talið til niðrunar.
í Vatnsdælu bregður fyrir þriðja nafninu
á Sömum; þar er talað um SEM-sveina í
merkingunni „samískir galdramenn“.
Fyrri liðurinn í orðinu sem-sveinar er
tökuorð úr samísku og er raunar stofn-
inn í þjóðarheitinu Samar. Engin
rök hafa verið færð fyrir því
með hveiju móti þetta
tökuorð barst í
Húnavatnsþing;
þess gætir
bólstað í
því skyni
að fá
þættinum
snúið á móðurmálið, en heimildir
benda í þá átt að meiri áhugi hafi ríkt á
Sömum í Húnavatnsþingi en í nokkrum lands-
hluta öðrum. Slíks áhuga verður vart þegar
á tólftu öld, en hann dafnar þó einkum á
hinni fjórtándu, öld síra Einars Hafliðasonar,
enda virðast Húnvetningar hafa verið einu
íslendingarnir um þær mundir sem höfðu
persónuleg kynni af Sömum.
II. Nafngiftir
Áður en farið sé að svipast um eftir Söm-
um í islenskum fornritum er nauðsynlegt að
gera sér sem gleggsta grein fyrir þeim heit-
um sem um þessa þjóð eru notuð. Óftast nær
eru þeir kallaðir FINNAR, enda er Finnmörk
við þá kennd. Á örfáum stöðum t.a.m. í
Heimskringlu gegnir þjóðarheitið Finnar þó
sama hlutverki og nú og er þá notað um
íbúa Finnlands. Skylt er að geta þess að í
ummælum mínum um þau nöfn sem notuð
voru um Sama að fornu styðst ég ekki einung-
is við þau verk sem lúta einkum að veruleik-
anum sjálfum heldur einnig að skröksögum
og öðrum skáldskap. í fornum sögum verður
mörgu saman blandað, og oft er enginn veg-
ur að greina ýkjur frá sannleika.
Orðið LAPPIR kemur fyrir á einum stað í
Flateyjarbók, og er þar notað um þjóðflokk
sem átti heima á bak Finnmörk. Síðar verður
þetta helsta heitið á Sömum. Mér hefur dottið
í hug að nafnið kunni að hafa börist hingað
Mynd: Sigurdur Valur.
AMMA Skalla-Gríms mun hafa verið sam-
ísk, en ýmsar ættir eru raktar frá Hallbirni
hálftrölli, móðurbróður hans í Hrafnistu,
til landnámsmanna.
hvergi í fornum ritum utan Vatnsdælu, en
engin tilviljun mun ráða því að þessi tvö
heiti um Sama koma fyrst fyrir í húnvetnsk-
um ritum, og annað þeirra hvergi annars
staðar. 1 norskum fornlögum er orðið hálf-
finnur skýrt á þá lund að það merki „mann
sem eigi norskan föður og finnska (sem sé
samíska) móður". Merkilegt má það teljast
að orðið hálf-finnur virðist ekki hafa verið
notað um mann sem átti samískan föður og
norska móður. Slíkt bendir ótvírætt í þá átt
að Norðmenn hafi hertekið samískar konur
og gert þær að ambáttum sínum og barns-
mæðrum. Hins vegar verður þess hvergi vart
í fornritum vorum að Samar hafi sest að í
Noregi og eignast þar börn með norskum
konum. Hér er einnig vert að minnast þess
að það samíska blóð sem runnið hefur um
íslenskar æðar síðan á landnámsöld mun ein-
vörðungu hafa borist hingað um kvenlegg.
Að því er ég best veit kemur orðið hálf-
finnur hvergi fyrir í islenskum fornritum, en
hugmyndinni sem fólgin er í orðinu bregður
þó fyrir í sögunum. í Egils sögu er vikið að
háleyskum og naumdælskum mönnum, sem
voru norrænir í föðurætt og áttu sér samíska
móður, og hafa þeir viðurnefnin hálftröll og
hálfbergrisi. í Heiðreks sögu veltir lærður
maður því fyrir sér hvers konar fólk byggði
Norðurlönd áður en norrænir menn komu
þangað; hann staðhæfir að þá voru þar risar
og sumt hálfrisar. „Gjörðist þá mikið sam-
bland þjóðanna, risar fengu sér kvenna úr
Mannheimum, en sumir giftu þangað dætur
sínar.“ Síðari liðirnir í orðunum hálftröll,
hálfbergrisi og hálfrisi gefa í skyn samískan
uppruna. Móðurbróðir Skalla-Gríms er kall-
aður Hallbjörn hálftröll í Eglu og víðar, má
af því sjá að móðir Hallbjarnar hefur verið
samísk, og ástæðulaust er að efast um að
sú kona hefur verið amma Skalla-Gríms og
ein af formæðrum allra íslendinga.
í Ketils sögu hængs fer ungur garpur að
heiman úr Naumudal (Namdalen), sem liggur
á milli Þrændalaga og Hálogalands, lengst
norður í land, kynnist þar samískri stúlku á
Finnmörku, gengur að eiga hana og tekur
hana heim með sér. En brúðurin unga fær
heldur kuldalegar móttökur af tengdaföður
sínum: „Hví býður þú trölli þessu heim hing-
að?“ spyr hann son sinn og sýnir sonarkonu
sinni engan sóma. Síðan hrekur hann konuna
í burtu og neyðir son sinn til að taka sér al-
norska konu. En með því að faðirinn hét
Hallbjörn hálftröll og var því samískur í móð-
urætt, hefur það löngum þótt heldur grálega
mælt af bónda að kalla sonardóttur sína tröll.
í orðum Hallbjarnar birtist rammur þjóð-
ernishroki, sem gætir hvenær sem Samar
eru kallaðir þursar, jötnar og öðrum illum
nöfnum, en hitt er athygli vert um Ketils
sögu hængs að hin samíska kona nýtur þar
fullrar samúðar og skilnings. Eitt af auð-
kennum Sama var að þeir gengu í klæðum
af hreindýraskinnum. Um Heiði, fóstru Har-
alds hárfagra, segir í Flateyjarbók: „Hún sat
við eld og geispaði mjög. Hún var í skinn-
kyrtli, og tóku ermar að olboga.“ Geispi
konunnar bendir tvímælalaust til fjölkynngi,
enda réð kella yfir rammri forneskju, og
skinnkyrtillinn ber vitni um að konan var
samísk. Tvenn sérkenni önnur gefa þjóðerni
hennar í skyn. í fyrsta lagi býr Heiður norð-
ur við Gandvík, og þarf þá naumast að sök-
um að spytja af hveijum kynstofni hún var
sprottin, og í öðru lagi sendir Haraldur
hárfagri henni tvö villigaltarflikki gömul og
tvær tunnur smjörs, en slíkt feitmeti hefur
ávallt verið Sömum mjög að skapi.
Með því að skinnklæði stungu mjög í stúf
við norræna tísku í klæðaburði, þótti ýmsum
vel til fallið að skopast að samískum konum
með því að kalla þær skinnkyrtlur, en þetta
sama heiti var einnig notað um tröllkonur.
Hér er því um að ræða orð, sem er hægt
að beita í tvíræðu skyni. í Áns sögu bogsveig-
is er svofelld setning: „Án átti oft að beija
um þær skinnkyrtlur norður þar.“
Enginn vegur er að vita hvort hér sé átt
við samískar konur eða tröllkonur. Nú voru
jötnar og Samar taldir hafa það samkenni
að hvorirtveggja voru fjölkunnugir, eins og
ég hef þegar getið; í slíku sambandi er einn-
ig rétt að minnast þess að hvorugkynsorðið
tröll, sem er skylt sögninni að trylla, merkti
upphaflega galdraveru, fjölkunnugt fólk; síð-
ar var tröll notað um jötna eða risa. Og orð-
ið jötunn er skylt lágþýska orðinu eteninne,
sem merkti „galdranorn".
Frægasta dæmið um tvíræða notkun orðs-
ins jötunn er að finna í öðru erindi Völu-
spár, en þar riijar völvan upp æsku sína:
Ek man jötna
ár um borna
þá er forðum mik
fædda höfðu.
„Ég minnist þeirra jötna sem fæddust fyr-
ir óralöngu og ólu mig upp forðum.“ Skáld-
konan lætur orðið jötnar gegna tvenns konar
hlutverki hér: annars vegar lýtur það að
þeim eldfornu þursum sem bjástruðu við hitt
og þetta áður en mannkynið var skapað, og
hins vegar vita jötnar einnig að þeim Sömum
sem fóstruðu völuna og kenndu henni seið
og aðra fjölkynngi.
Framhald á næstunni.
Höfundurinn er fyrrverandi prófessor við Edin-
borgarhóskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 1996 13'