Morgunblaðið - 28.07.2002, Blaðsíða 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
FORNBÆKUR
Í vörulista okkar nr. 56, Norræna, eru norrænar bókmenntir,
bækur um norræn tungumál og sögu og bækur um Ísland,
Grænland og Færeyjar. Listinn kostar 150 norskar kr. en
póstsending er frí. Upphæðin er endurgreidd við pöntun úr
listanum. Listann má panta hjá:
Ruuds Antikvariat
Postboks 2698
St. Hanshaugen, 0131 Oslo, Noregi.
Sími +47 2246 3476. Netfang: ruudsant@online.no
Þ
AÐ er blússandi hita-
bylgja í Stokkhólmi 16.
júlí, þegar djasshátíð
borgarinnar er sett í 19.
sinn á Skeppshólmi.
Stokkhólmur er þeirrar yndislegu
náttúru að vera að hluta til byggður á
eyjum og hólmum þar sem eitt
stærsta stöðuvatnið þeirra, Lögur-
inn, mætir sundum og álum Eystra-
salts. Skeppshólmur er ein af þessum
fallegu eyjum í miðborg Stokkhólms.
Þar er ekki mikið um mannabústaði,
en þeim mun meira af opinberum
byggingum, Skeppshólmskirkju og
söfnum, og þar í norðausturhorninu
er búið að koma fyrir risastóru sviði,
öðru eilítið minna og fjöldanum öllum
af bekkjum og borðum og veitinga-
tjöldum í tugavís. Almenningi er fært
út í eyna um tvo vegu; – með stræt-
isvagni og bílum um Skeppshólms-
brúna, og svo hina leiðina, sem
Frónbúanum finnst miklu skemmti-
legri, – með Djurgårdsbátnum. Hann
er reyndar ekki á því skipperinn á
honum að græni strætópassinn okk-
ar, sem annars gildir í öll almenn-
ingssamgöngutæki borgarinnar dugi
í slíkt eðalfley. Djurgårdsbáturinn,
þessi númer þrjú, sem hefur viðkomu
á Skeppshólmi, er nefnilega aldar-
gamalt gufuskip að hans sögn, og til
að halda því við, þarf hver og einn
sem um borð stígur að borga. Það er
líka í fínu lagi, því báturinn er
skemmtilega fornfálegur með göml-
um eikarbekkjum langsum á bak og
stjór, og það er eins og að ganga inn í
löngu liðinn tíma að stíga um borð.
Fjórtán ára ferðafélaginn hrekkur í
kút þegar skipsflautan ymur ógur-
lega; - annað eins heyrist ekki í þeim
íslensku duggum sem hún hefur siglt.
Á Fáfengi
Það er reyndar þannig með margt í
Stokkhólmi að gamlir tímar voka yfir
manni við hvert fótmál. Villa Bergs-
hyddan, þar sem við búum meðan á
dvöl okkar í Stokkhólmi stendur er
dæmi um það. Húsið stendur á háum
kletti, Fåfängan, austast á eynni Suð-
urmálmi. Um 1650 var byggður
skans efst á klettinum, því þar var
firnagott útsýni yfir innsiglinguna að
borginni. Eftir miðja átjándu öld
hafði varnarvirkið lokið sínu hlut-
verki og í stað þess reis þar yndisleg-
ur trjágarður og lítið lystihús. Á
sama tíma var lítið hús úr bindings-
verki reist í norðurhlíð klettsins, ef til
vill fyrir þann sem hafði umsjón með
trjágarðinum og lystihúsinu á toppi
Fåfängan. Um 1860 fékk húsið upp-
lyftingu; – kakelónum var komið þar
fyrir og önnur hæð byggð ofan á það.
Um 1860 var annað timburhús flutt á
staðinn og tengt við það gamla. Þetta
er Villa Bergshyddan, nú í eigu
Stokkhólmsborgar. Enn hefur húsið
verið gert upp. Kletturinn Fåfängan
stendur eins og vin í miðri stórborg-
inni. Þar er mikill gróður, fuglar og
fiðrildi skemmta þeim sem þar búa,
og tilfinningin er rétt eins og að vera
langt uppi í sveit. Þegar horft er út af
svölum hússins blasir þó höfnin við
þar sem risastórar Finnlandsferjurn-
ar liggja í leti á daginn og safna kröft-
um fyrir kvöldsiglinguna út sundin,
og útsýnið þar yfir og yfir á grænu
eyna Djurgården með tívolíinu
Gröna Lund er stórfenglegt. Í lyst-
húsinu sem í dag trónir á toppi Få-
fängan er nú rekið vinsælt kaffihús;
en vei þeim sem heldur að það sé
hlaupið að kaffinu þar; – kletturinn er
hár og brattur og einasta hægt að
komast þangað fótgangandi, annað
hvort upp tröppur að vestanverðu,
eða upp brattan stíginn að sunnan-
verðu. Fåfängan, er sama orð og fá-
fengi, sem ég fann reyndar ekki í ís-
lensku orðabókinni nema sem
fáfengilegur. Svíar hafa notað þetta
orð um fyrirbæri eins og lystihús og
sumardvalarstaði, þar sem ekkert er
gert annað en að njóta lífsins og sum-
arblíðunnar; - þar sem lífinu er eytt í
eitthvað fáfengilegt; – orðabókin mín
kallar það sem er fáfengilegt lítilfjör-
legt eða hégómlegt. Ég spyr mig að
því hvort það sé ekki einmitt mikil-
vægt fyrir fólk að eiga sér athvarf í
fáfengi, hverju nafni sem það nefnist
– fáfengi þar sem hægt er að loka sig
af frá amstri hversdagsins og skoða
heiminn í ljósi hvíldar og afslöppun-
ar. Villa Bergshyddan á Fáfenginu í
Stokkhólmi er því gamalt hús, og fyr-
ir Íslending sem þekkir enga bústaði
eldri en gráu millistríðsárablokkir
gamla austurbæjarins, sem Friðrik
Þór gerði næstum rómantískar í Bíó-
dögum, er dvölin þar rétt eins og að
búa á Árbæjarsafni. Antikblá stofa
og ámálað betrekk, eldgamlar ka-
byssur, marrandi trégólf, gamaldags
blómagarður og urmull af hvítum
fiðrildum; – þetta eru notalegheit
sem eru engu lík. Í dag er húsið notað
sem gestabústaður fyrir norræna
listamenn og trúlegt að flestir þeirra
eyði tímanum þar í eitthvað annað en
fáfengilegheit. Þessa vikuna voru
gestir hússins norrænir tónlistar-
gagnrýnendur sem boðið var til
Stokkhólms að hlýða á tónlist; djass,
óperur og fleira. Tilefnið var veglegt;
í ár fagnar borgin 750 ára afmæli
sínu.
Þar sem gamla Klara stóð
Djasshátíðin hefst ekki fyrr en
seinnipart dags, og fyrri hluta dags-
ins nota ég til að heilsa upp á gest-
gjafann, Nönnu Hermansson á
menningarskrifstofu Stokkhólms-
borgar. Nanna er Íslendingum að
góðu kunn; hálf-íslensk og hálf-
sænsk, og starfaði hér á landi um ára-
bil, meðal annars við Árbæjarsafn.
Í dag hefur hún umsjón með nor-
rænum menningarsamskiptum á
vegum Stokkhólmsborgar. Skrifstofa
Nönnu er í Menningarhúsinu, stórri
og tiltölulega nýlegri byggingu við
Sergelstorg í miðborgarhverfinu á
Norðurmálmi, þar sem upplýstir gos-
brunnar leika listir sínar fyrir nið-
andi umferðina. Nanna rekur okkur
gestunum sögu Stokkhólmsborgar
allt frá því að Birgir Jarl nefndi borg-
ina Stokkhólm í tveimur sendibréfum
árið 1252. Það var í fyrsta sinn sem
borgin er nefnd á nafn, og við það ár-
tal er fæðing Stokkhólms miðuð.
Menningarhúsið og Sergelstorgið
standa þar sem áður var Brunke-
bergsásinn og Klarahverfið. Mörg
gömul hús voru í Klarahverfinu og
sum illa á sig komin eftir jafnvel
margra alda vanrækslu.
Á sjötta og sjöunda áratugi síðustu
aldar var hverfið rifið og ásinn graf-
inn burt, og í stað litlu gömlu húsanna
reis nýtt og nútímalegt hverfi. Það
þykir sumum að með þessu hafi
ákveðin grið verið rofin í borginni, og
þunglamalegu og ferköntuðu stein-
steypuhallirnar sem risu vera talverð
lýti á annars heilsteyptri borgar-
myndinni.
Sennilega hefur vart verið um ann-
að að ræða en að rífa mörg húsanna í
Klarahverfinu, svo illa voru þau farin,
en eflaust væru Stokkhólmsbúar
sjálfir sáttari við hverfið í dag, hefði
verið valin sú leið að leyfa því sem
nýtilegt var af gömlum húsum að lifa
og hönnun nýrra byggingar hefði
verið í einhverjum tengslum við það
sem eldra var.
Hver voru Þorsteinn og Frey-
gunn og I... sonur þeirra?
En nú erum við komin út, og
Nanna Hermansson leiðir okkur út-
lendingana um götur Klarahverfisins
gegnum torg Gústafs Adolfs og Hel-
geandshólm, þar sem þinghús þeirra,
Riksdagen stendur, og niður að kon-
ungshöllinni nyrst í Gamla Stan, elsta
hverfi borgarinnar. Unglingnum
þykir það tíðindi að kóngurinn skuli
ekki vilja búa í þessari svakalega
stóru höll sinni, heldur á Drottning-
arhólmi, víðs fjarri borgarfjörinu. Jú,
hann hefur reyndar skrifstofu sína í
konungshöllinni, segir Nanna, svo að
varla ætti að væsa um hann í
vinnunni. Árið 1980 var verið að grafa
fyrir bílageymslum á Helgeands-
hólmi, þegar í ljós kom ævagamall
virkisveggur, – borgarmúr sem Gúst-
af Vasa lét byggja um 1530. Þessi
gamli borgarmúr þurfti ekki að fara
langt til að fá verðugan sess og frið
fyrir bílum, því Miðaldasafn borgar-
innar var byggt upp kringum forn-
minjarnar, og sænskir þingmenn
þurftu að láta sig hafa það að leggja
bílunum sínum annars staðar í bili.
Gömlu gráu steinblokkirnar í
gamla austurbænum eru ekkert ann-
að en smábörn í samanburði við húsa-
kostinn í Gamla Stan. Varla er hægt
að ímynda sér að nokkurs staðar í
veröldinni enn hægt að finna svo heil-
steypt og fallegt hverfi með húsum
sem eiga sér mörg hundruð ára sögu.
Þarna er Nanna, leiðsögumaðurinn
okkar í þessum indæla göngutúr, líka
á heimavelli. Götur hverfisins eru
þröngar, og þrjár þeirra, Österlång-
gatan, Västerlånggatan og Stora Ny-
gatan, hafa verið gerðar að göngu-
götum og þar úir allt og grúir af
ferðamönnum. En við erum svo
heppin að hafa Nönnu með í för, og
hún þekkir hinar göturnar, sem ekki
eru síður skemmtilegar og búa yfir
merkri sögu. Í Prestgötu sýnir hún
okkur ævagamlan rúnastein, sem lík-
lega er eldri en húsið sem hann hefur
verið festur í. Þorsteinn og Freygunn
létu reisa þennan stein yfir I... syni
sínum..... stendur þarna á rúnaletri; –
hvaða fólk var þetta og hvers vegna
var steininum komið fyrir þarna í
mörg hundruð ára gömlum hús-
veggnum? og hvað hét I... sonur
þeirra? – kannski Ingvi. Saga mann-
skepnunnar verður áleitin og reynd-
ar æ ágengari því meira sem skoðað
er á gönguferð okkar. Stórtorgið í
Gamla Stan á sér sögu allt til mið-
alda. Þar standa geysilega falleg hús í
gulum litatónum, sum hver gerð upp
löngu síðar, en voru þá jafnvel látin
líta út fyrir að vera eldri en þau eru.
Börshúsið er yngra, eða frá 1776, -
það hýsir Sænsku akademíuna og þar
réðu menn ráðum sínum um að Hall-
dór Laxness fengi Nóbelsverðlaunin
í bókmenntum árið 1955. En sólgulu
húsin við Stórtorgið geyma líka sögu
annarra og skelfilegri atburða. Þegar
Kristján annar Danakonungur var
krýndur konungur Svíþjóðar árið
1520, rétt áður en Kalmarsambandið
leið undir lok, lét hann hálshöggva
átttatíu og tvo Svía á miðju Stórtorgi.
Blóðbaðið á Stórtorgi er ein af
dekkstu stundum í sögu Stokkhólms,
og skelfilegar sögur eru sagðar af
blóðstraumnum sem seytlaði í allar
áttir niður torgið og inn í hverfin fyrir
neðan. Þremur árum síðar, 1523,
komst Gústaf Vasa til valda, – sá sami
og lét reisa borgarmúrinn sem graf-
inn var upp 1980, og þá loks varð Sví-
þjóð sjálfstætt ríki, eftir meir en ald-
arlöng yfirráð Dana í
Kalmarsambandinu.
Í aldargamalli átöppunarstöð
Við erum á miðri Kaupmannsgötu
þegar Nanna opnar dyr og leiðir okk-
ur inn í ótrúlega fallegan og friðsælan
bakgarð. Þessi garður tilheyrir hús-
unum í Cepheus hverfinu. Það voru
framsýnir og forsjálir menn í átt-
hagafélagi Sankti Eiríks sem kröfð-
ust þess að fá að gera hverfið upp árið
1930 og sannfæra þar með borgarbúa
og borgaryfirvöld um að vert væri að
leyfa gömlum húsum að lifa, og að
þau gætu orðið gagnleg og til prýði ef
þeim væri sýndur sá sómi að halda
þeim við. Þeim tókst þetta ætlunar-
verk sitt og eflaust má þakka frum-
kvæði þeirra þá drift sem kom í við-
hald húsa í Gamla Stan síðar á
öldinni. Á Stóra Hoparegranda dreg-
ur Nanna upp lykil að háu húsi með
lágum dyrum. Húsið er frá því um
1600 og endurnýjað á 18. öld. Á ár-
unum 1818–1930 var þarna átöppun-
arstöð. Sautján piltar sem í húsinu
bjuggu höfðu þann starfa að draga
víntunnur frá skipum sem lönduðu á
750 ár í
Stokkhólmi
Í sumar fagna Stokkhólmsbúar því að árið 1252
tók Birgir Jarl sér penna í hönd og skrifaði bréf.
Og hvað með það? Jú, í bréfinu var nafn borg-
arinnar fyrst nefnt á nafn, og við það ártal miðar
höfuðborg Svíaríkis aldur sinn. Bergþóra Jóns-
dóttir heimsótti 750 ára Stokkhólm og heilsaði
upp á liðnar aldir í húsum jafnt sem farartækj-
um, fékk líka að sjá jörðina frá himni eins og Ída
í Kattholti, á leið sinni á áfangastað: Djasshátíð
Stokkhólms á Skeppshólmi.
Ljósmynd/Yann Arthus-BertrandGömlu húsin við Stórtorgið.
Lína Langsokkur frílystar sig á veröndinni á Sjónarhóli.