Morgunblaðið - 06.05.2005, Blaðsíða 40

40 FÖSTUDAGUR 6. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Gils Halldór Guð-mundsson fædd-
ist í Hjarðardal innri í
Önundarfirði 31. des-
ember 1914. Hann
lést á Hrafnistu í
Reykjavík föstudag-
inn 29. apríl. Foreldr-
ar hans voru Guð-
mundur Gilsson og
Sigríður Hagalíns-
dóttir. Gils var elstur
tíu systkina sem öll
lifa hann utan ein
systir sem dó ung.
Eiginkona Gils var
Guðný Jóhannesdóttir Lynge. Hún
er látin. Þau áttu eina dóttur, Ernu
Sigríði, sem býr í Danmörku. Börn
Ernu eru: Lona, Nanna, Anna
Björg og Viola og barnabarn Gust-
av. Uppeldissonur Gils, sonur Guð-
nýjar, er Úlfur Árnason. Úlfur er
kvæntur Lenu og búa þau í Sví-
þjóð. Börn þeirra eru: Hanna, Er-
ik, Johann og Emma.
Gils ólst upp í foreldrahúsum við
búskap og sjósókn. Hann lauk
kennaraprófi frá KÍ 1938, var
kennari við íþróttaskólann í
Haukadal 1938–1940 og við ungl-
ingaskóla í Garði og Sandgerði
1940–1941. Gils vann við af-
greiðslustörf í Sandgerði 1941–
1943 en þá fluttist hann til Reykja-
víkur. Um þær mundir hófst sá
ferill sem varð meginþáttur í ævi-
starfi hans. Hann fór að skrá
margs konar þjóðlegan fróðleik og
árin 1943–1956 stundaði hann
einkum ritstörf og blaðamennsku.
Hann var ritstjóri Sjómannablaðs-
ins Víkings árin 1945–1954. Gils
var afkastamikill rit-
höfundur og meðal
ritverka hans eru
eftirfarandi bækur:
Frá ystu nesjum,
Skútuöldin, Öldin
okkar, Öldin sem
leið, Bára blá, Mána-
silfur, Gestur og Þeir
settu svip á öldina.
Síðasta bók hans Í
nærveru sálar: Einar
Hjörleifsson Kvaran,
maðurinn og skáldið,
kom út 1997. Gils var
formaður Rithöf-
undasambands Íslands 1957–1958
og forstjóri Menningarsjóðs 1956–
1975.
Gils var einn af stofnendum
Þjóðvarnarflokks Íslands, ritari
hans 1953–1960 og síðan varafor-
maður 1960–1962. Gils var alþing-
ismaður Reykvíkinga fyrir þann
flokk 1953–1956 og alþingismaður
í Reykjaneskjördæmi 1963–1979
fyrir Alþýðubandalagið. Hann sat
20 þing, var forseti neðri deildar
Alþingis 1971–1974, fyrsti vara-
forseti sameinaðs Alþingis 1974–
1978 og forseti þess 1978–1979.
Gils sat í Norðurlandaráði 1971–
1974 og 1978–1980, í stjórn Menn-
ingarsjóðs Norðurlanda 1974 og
1975, sat á Allsherjarþingi Sam-
einuðu þjóðanna 1970 og á hafrétt-
arráðstefnu Sameinuðu þjóðanna
1974–1975. Gils var gerður að
heiðursfélaga í Félagi fyrrverandi
alþingismanna fyrir stuttu.
Útför Gils verður gerð frá Bú-
staðakirkju í dag og hefst athöfnin
klukkan 13.
Gils Guðmundsson, rithöfundur
og fyrrverandi alþingismaður, er lát-
inn. Með honum er genginn einn
merkasti og afkastamesti rithöfund-
ur síðustu aldar, en ritverk hans
spanna flesta þætti þjóðlífsins og at-
vinnusögu landsins auk nútímasög-
unnar í bókunum Öldin okkar og
Öldin sem leið. Gils lét til sín taka í
stjórnmálum og sat á Alþingi í tvo
áratugi, fyrst fyrir Þjóðvarnarflokk
Íslands og síðar fyrir Alþýðubanda-
lagið. Veitti hann forystu og tók þátt
í störfum fjölda nefnda, innlendra og
norrænna, og sat auk þess á Alls-
herjarþingi Sameinuðu þjóðanna og
á hafréttarráðstefnu SÞ. En ljúfust
er minning mín um Gils frá árunum
heima á Reykjalundi þegar hann og
kona hans Guðný, móðursystir mín,
komu í heimsóknir ásamt börnunum
Úlfi og Ernu. Mér fannst hann alltaf
mjög sérstakur, hæverskur, næstum
feiminn, en vingjarnlegur og nota-
legur við okkur börnin, og ávallt var
stutt í kímið brosið. Í heimsóknum
Reykjalundarfjölskyldunnar í
Drápuhlíðina og á Laufásveginn
voru ærslafullir leikir og spilað á
spil, en jafnframt skynjuðum við að
við vorum á menningarheimili með
stærra bókasafni en okkur óraði fyr-
ir að væri til á venjulegu heimili.
Gaman var að glugga í bækurnar og
spjalla við Gils sem var hafsjór af
fróðleik um alla skapaða hluti. Eftir
að börnin voru flogin úr hreiðrinu
var Gils atkvæðamikill í húsverkum
á heimili þeirra Guðnýjar. Á öllum
tímum dags gátum við komið óvænt í
heimsókn og þá var hann fljótur að
sjóða nýjan fisk eða snara fram kaffi
með jólaköku. Gils ritaði sögu föður
okkar, Odds Ólafssonar á Reykja-
lundi. Var samstarf hans við Ragn-
heiði, móður okkar, og okkur systk-
inin við gerð bókarinnar einstaklega
ánægjulegt. Að leiðarlokum vil ég
fyrir hönd okkar systkinanna frá
Reykjalundi og fjölskyldna okkar
þakka vináttu og frændrækni í okk-
ar garð á langri samleið. Ernu, Úlfi
og fjölskyldum þeirra vottum við
okkar innilegustu samúð. Guð blessi
minningu Gils Guðmundssonar.
Ólafur Hergill Oddsson.
Nú er langri vegferð lokið, far-
sælli vegferð, vegferð sem hófst
vestur í Önundarfirði fyrir rúmum
níutíu árum. Í dag kallast ekki lang-
ur vegur úr Hjarðardal Innri til
Reykjavíkur en á fyrri helmingi síð-
ustu aldar gegndi öðru máli og níutíu
ár eru ekki langur tími í eilífðinni, en
í mannsævinni eru þau langur tími
og nú er hann Gils frændi minn og
nafni allur, vegferðinni lokið.
Það var stoltur ungur drengur
sem ólst upp í Auðsholti og átti nafna
og frænda sem var þingmaður og
hafði oft lesið upp í útvarpinu og
þegar hann Jón nágranni minn í
Austurbænum fór með þennan vísu-
hluta þegar hann hitti mig „kaf-
loðnum þjóðvarnarkolli/ kinka ég
framan í Gils“ og þegar allir sátu við
útvarpið og hlustuðu á Gils lesa upp,
en hann var sérlega góður upplesari,
röddin lét svo vel í eyra, skýrmæltur
með sérstakar áherslur sem gleym-
ast ekki þeim sem á hann hlustuðu.
Oft var gripið til Aldanna okkar í
bókahillunni ef fræðast þurfti um
liðna atburði en þar hafði Gils m.a.
ritstjórn með höndum. Þegar ég
hugsa til baka þá minnist ég lítils at-
viks sem gerðist uppi í Kerlingar-
fjöllum fyrir mörgum árum. Þá vor-
um við þar á ferð nokkur ungmenni
og þótti okkur við nokkrum órétti
beitt. Fórum við á fund staðarhald-
ara og ræddum málin við hann. Eftir
að hafa kynnt okkur og sagt nokkur
deili á okkur kom í ljós að hann
þekkti frænda minn og nafna afar
vel. Við leystum málin farsællega og
að endingu sagði staðarhaldarinn við
mig: ,,Þú ert líkur honum frænda
þínum, kurteis en fylginn þér.“ Mér
hlýnaði um hjartaræturnar þarna
uppi í Kerlingarfjöllum, slíka um-
sögn var gott að fá.
Ég minnist ýmissa atvika sem
gerðust þegar við bræðurnir vorum
að ræða pólitík við frænda. Hann
hlustaði á okkur og skoðanir okkar á
mönnum og málefnum, kannski allt-
of dómhörðum um fólk. Þegar við
spurðum hann álits sagði hann og
kímdi: ,,Humm, jamm, finnst ykkur
það?“ Hann talaði aldrei illa um and-
stæðingana og fannst talsvert í
marga þeirra spunnið.
Við systkinin nutum góðs af því
þegar Gils fór að reskjast og minnk-
aði við sig húsnæði. Þá fengum við
bækurnar hans. Það bókasafn var
mikið að vöxtum og allt góðar bækur
og fræðandi og fyrir það erum við
þakklát.
Já, nú er þessari vegferð lokið,
vegferð þess manns sem var „kurt-
eis en fylginn sér“. Ég kom í heim-
sókn til frænda míns á Landspítal-
ann nú fyrir skömmu. Hann átti
erfitt um andardrátt og mál, þegar
ég beygði mig niður að honum og
kyssti hann á kinnina fann ég að
hann klappaði mér létt á öxlina.
Mátturinn var þrotinn, en brosið á
vörunum var það sama.
Hvíldu í friði, frændi minn.
Gils Einarsson.
Föðurbróðir okkar, Gils Guð-
mundsson, er látinn, níræður að
aldri. Við systkinin minnumst Gils
sem hógværs, trausts og hæfileika-
ríks manns, sem litið var upp til með
virðingu og stolti. Gils var víðsýnn
maður og vandaður, og er þekking
hans á fyrri tíðar starfsháttum
landsþekkt í þeim ritum sem eftir
hann liggja. Samband okkar systk-
ina við Gils styrktist á síðari árum
þar sem faðir okkar, Páll, var hans
félagi, stoð og stytta síðustu árin.
Þar sem faðir okkar á ekki þess kost
að kveðja Gils hér á þessum degi, þá
bað hann okkur fyrir kærleikskveðj-
ur. Margar góðar sögur fóru þeim í
milli og var þeim miðlað til okkar
sem fylgdumst með. Unga kynslóðin
hafði mætur á og gaman af sundferð-
um með honum og afa, enda átti
hann auðvelt með að hrífa þau með
sér. Níræðisafmæli sitt hélt Gils upp
á um áramótin, í Kaupmannahöfn, í
faðmi fjölskyldunnar og átti með
henni góðar stundir. Hann varð
langafi í síðasta mánuði og seint mun
gleymast blikið, sem kom í augu
hans er hann sagði frá því með stolti.
Þægileg nærvera Gils mun lifa í okk-
ar hjörtum. Takk fyrir samveru-
stundirnar.
Páll og börn.
Kær móðurbróðir minn Gils Guð-
mundsson er látinn. Ég naut þeirrar
gæfu að fá að kynnast honum náið
síðustu árin. Gils var mikill ljúflingur
í allri umgengni og hófsmaður til
orðs og æðis. Þegar ég hugsa til hans
er mér efst í huga þakklæti fyrir all-
ar samverustundirnar sem við áttum
og stolt yfir því að hafa átt þennan
heiðursmann að frænda og vini. Oft-
ar en ekki var hann með bók í hendi
þegar mig bar að garði eða hann var
að fylgjast með sjónvarpinu. Mig
furðaði hvað hann hafði fjölbreytt
áhugamál og fylgdist vel með, þrátt
fyrir háan aldur. Hann virtist heima
í öllu, allt frá innlendum og erlend-
um fréttum til helstu atburða í
íþróttum, fegurðarsamkeppni,
Formúlu 1, söngvakeppni eða boxi.
Ekkert mannlegt var honum óvið-
komandi. Þegar ég orðaði það við
hann kom bros í augun á honum þótt
hann segði ekki margt. Oft ræddum
við fréttir líðandi stundar og ávallt
kom hann með yfirvegaðar athuga-
semdir og hafði einhvern veginn svo
heilbrigðar skoðanir á öllum hlutum.
Einhverju sinni spurði ég hann
hvernig það hefði atvikast að hann
hefði farið að taka þátt í stjórnmál-
um og svo á þing. Þegar hann hafði
sagt mér frá því þagði hann smá-
stund og sagði svo: „Það hefur senni-
lega forðað mér frá því að daga uppi
á einhverju safninu.“
Í tilefni af níræðisafmæli sínu 31.
desember síðastliðinn tók hann sér
ferð á hendur og flaug til Danmerk-
ur til þess að geta fagnað þeim
áfanga með ástvinum sínum, dóttur
sinni og fjölskyldu í Danmörku og
fóstursyni sínum og fjölskyldu í Sví-
þjóð. Þau hittust öll í Kaupmanna-
höfn og áttu þar saman dýrmætar
ánægjustundir sem glöddu hann
mjög. Hann talaði um það við okkur
systur hvað það hefði verið ánægju-
legt að allt fólkið hans skyldi geta
komið og verið með honum og þá
skyggði það ekki á gleðina að von var
á tveimur langafabörnum.
Gils hélt sinni andlegu reisn til
hinstu stundar og fylgdist með öllu.
Elsku frændi minn, þakka þér fyr-
ir allt sem þú gafst mér. Ég fór æv-
inlega með fögnuð og gleði í sálinni
af þínum fundi.
Sigríður Ása Einarsdóttir.
Við berum öll virðingu fyrri arfi
forfeðranna en ræktum hann með
misjöfnum hætti. Gils Guðmundsson
er einn þeirra Íslendinga sem best
hefur haldið til haga sögu þessa
lands. Mér virtist að hann væri alla
tíð að hugsa um og ráðast í ný verk-
efni við að rita merka sögu. Allt var
það gert í stuttum og skýrum stíl
sem var okkur öllum auðskiljanleg-
ur.
En Gils var ekki aðeins rithöfund-
ur, hann var stjórnmálamaður af
mikilli hugsjón. Hann var einn af
forvígsmönnum um stofnun Þjóð-
varnarflokksins, ekki síst vegna þess
að hann var einlægur herstöðvar-
andstæðingur. Hann var áhugasam-
ur um allt sem varðaði kjör fólks,
einkum á sviði atvinnu- og velferð-
armála. Hann var sanngjarn, hóf-
samur og velviljaður í allri fram-
komu. Það gætu margir á Alþingi
lært af málflutningi hans og aðferð-
um til að hafa áhrif á gang mála.
Hann lagði alltaf gott til og virðu-
legur og traustur málflutningur
hans vakti eftirtekt og var tekinn al-
varlega.
Áður en ég kynntist Gils hafði ég
góð kynni af bróður hans, Kristjáni.
Kristján rak þá fyrirtæki í Kópavogi
og nákvæmari manni í fjárreiðum og
bókhaldi hef ég ekki kynnst. Minnti
Gils mig alltaf á hann þegar leiðir
okkar lágu saman.
Sem forseti Sameinaðs Alþingis
naut Gils mikils trausts og virðingar.
Enginn dró úrskurði hans í efa enda
allt sett fram af sanngirni og hóg-
værð.
Gils starfaði á vettvangi Norður-
landaráðs þar sem hann vann af
miklum áhuga. Þar naut hann sín vel
og var alltaf að miðla af víðtækri
þekkingu sinni um sögu Íslands og
annarra Norðulandaþjóða.
Síðast naut ég samvinnu hans í
eftirlitsnefnd Norræna fjárfesting-
arbankans. Á þeim ferðum varð mér
enn betur ljós einlægur áhugi hans á
öllu sem til framfara horfði. Á slíkum
stundum miðlaði hann af gífurlegri
þekkingu á sögu landsins og baráttu
fólksins fyrir bættum kjörum.
Gils átti að heita andstæðingur
minn í stjórnmálum en ég upplifði
hann alltaf sem samherja og vin.
Ég votta afkomendum hans og
ættingjum mína dýpstu samúð og
minnist hans af virðingu og þakk-
læti.
Halldór Ásgrímsson.
Það urðu mörgum sár vonbrigði
að ekki skyldi staðið við þau fyrirheit
sem gefin voru bæði af íslenskum og
bandarískum ráðamönnum þegar
bandaríski herinn kom fyrst til
landsins árið 1941 að allur erlendur
her hyrfi af landi brott að styrjöld-
inni lokinni. Sú niðurstaða klauf ís-
lensku þjóðina í tvær stríðandi fylk-
ingar og um langt skeið var tvísýnt
um hvor fylkingin yrði ofan á. Gils
Guðmundsson var einn þeirra fjöl-
mörgu sem andmælti áframhaldandi
hersetu og lenti fljótt í fremstu víg-
línu í þeim átökum.
Ég var nýfermdur unglingur um
það leyti sem Gils og félagar hans
hófu útgáfu blaðsins Frjálsrar þjóð-
ar og stofnuðu nýjan, vinstrisinnað-
an stjórnmálaflokk, Þjóðvarnar-
flokkinn, til að berjast gegn
bandarískri hersetu og afleiðingum
hennar. Við nokkrir bekkjarbræður í
Laugarnesskóla leituðum þegar eftir
inngöngu í æskulýðsfélag ungra
þjóðvarnarmanna en reyndumst of
ungir til að mega vera í þeim fé-
lagsskap. Hins vegar voru engin ald-
ursmörk hvað flokkinn sjálfan varð-
aði og vorum við settir þar á skrá og
mættum meira að segja á landsfund
flokksins nokkrum dögum síðar. Þar
voru margar snjallar ræður fluttar.
En mér var strax ljóst að Gils yrði
sterkasti frambjóðandinn. Enda fór
það svo að hann skipaði efsta sætið á
lista flokksins í Reykjavík í kosning-
unum þá um sumarið.
Á þessum árum var fjórflokka-
kerfið ákaflega fastmótað og engum
frambjóðanda utan þess hafði tekist
að ná kjöri á þing frá því fyrir stríð.
Fylgi kjósenda var miklu bundnara
gömlu flokkunum en síðar varð og
við það bættist að utan Reykjavíkur
voru einmennings- eða tvímennings-
kjördæmi. Kerfið var því afar óhag-
stætt minni flokkum. Þeir gátu þó
gert sér von um landskjörna þing-
menn ef þeir fengu mann kjörinn í
einu kjördæmi og komu þannig móð-
urskipinu í land eins og það var kall-
að. Þess vegna var við ramman reip
að draga fyrir nýstofnaðan flokk að
ná árangri með litlum fyrirvara.
Eina vonin var að koma manni að í
höfuðborginni en til þess þurfti upp
undir 10% atkvæða.
Gils var aðalræðumaður flokksins
í útvarpsumræðum skömmu fyrir
kosningar og fór þar saman þrótt-
mikill og rökfastur málflutningur,
góð raddbeiting og einkar vandað
málfar. Á þeim árum var hlýtt á út-
varpsumræður á svo til hverju ein-
asta heimili landsins og mér er minn-
isstætt hvílíka athygli ræða hans
vakti, meðal annars á fjölmennum
vinnustað þar sem ég starfaði þá um
sumarið. Í öðru sæti listans var
Bergur Sigurbjörnsson, skeleggur
og hugmyndaríkur viðskiptafræð-
ingur, og saman tókst þeim með
fleiri góðum mönnum að tryggja Gils
kjördæmissæti í afar tvísýnni kosn-
ingu og komust upp fyrir fylgi fram-
sóknarmanna í höfuðstaðnum með
þeim afleiðingum að eini þingmaður
þeirra í Reykjavík féll. Þóttu það
mikil tíðindi. En Bergur náði inn
sem landskjörinn.
Þjóðvarnarflokkurinn varð ekki
langlífur á þingi. Sigur flokksins
hafði þó mikil áhrif bæði innan Al-
þýðuflokksins en þó enn frekar inn-
an Framsóknarflokksins. Sam-
kvæmt skoðanakönnun sem gerð var
sumarið 1955 studdi aðeins rúmur
þriðjungur landsmanna hersetuna
en tæpir tveir þriðju af þeim sem af-
stöðu tóku voru henni andvígir. Í
marsmánuði 1956 samþykkti Alþingi
ályktun með yfirgnæfandi meiri-
hluta atkvæða um endurskoðun
varnarsamningsins með það að
markmiði að herinn hyrfi úr landi.
Þjóðvarnarmenn gátu því sannar-
lega fagnað sigri ásamt sósíalistum
og þeim mörgu framsóknarmönnum
og alþýðuflokksmönnum sem unnið
höfðu að sama markmiði.
En hér fór sem stundum áður að
einmitt í sigrinum var ósigurinn
fólginn. Samþykkt Alþingis og yfir-
lýst stefna fjögurra flokka um brott-
för hersins í kosningunum þá um
sumarið kippti tilverugrundvellinum
undan Þjóðvarnarflokknum og þeir
Gils og Bergur féllu út af þingi. Ný
ríkisstjórn kom til valda með það yf-
irlýsta markmið að láta herinn fara.
En um haustið þegar til átti að taka
hrönnuðust óveðursský upp á him-
ininn. Bretar og Frakkar ásamt Ísr-
aelsmönnum fóru með her á hendur
Egyptum og Sovétmenn bældu nið-
ur uppreisn Ungverja gegn komm-
únismanum með blóðugri íhlutun.
Stjórnarflokkarnir reyndust ekki
samstiga um brottför hersins og
stjórnin heyktist á því að standa við
fyrirheit sín. Síðar hafa sagnfræð-
ingar staðfest með rannsóknum að
maðkur var í mysu strax við myndun
stjórnarinnar. Nokkrir lykilmenn
sem stóðu að fyrirheitum Alþýðu- og
Framsóknarflokks um brottför hers-
ins litu fremur á stefnubreytingu
flokka sinna sem áróðursbragð í hita
leiksins og notuðu fyrsta tækifæri
sem gafst til að snúa við blaðinu.
Þeir Gils og félagar hans væntu þess
vafalaust að kjósendur myndu í
næstu kosningum refsa þeim stjórn-
málaöflum sem ekki stóðu við gefin
loforð og Þjóðvarnarflokkurinn
fengi byr í segl á ný. En viðbrögð
kjósenda eru ekki alltaf rökrétt.
Flokkurinn hafði misst flugið í eitt
skipti fyrir öll. Þar lauk því fyrri
hálfleik í stjórnmálaferli Gils Guð-
mundssonar.
Flokkurinn var þó áfram til og
blað þeirra, Frjáls þjóð, hafði mikla
útbreiðslu. Vorið 1960 var ég beðinn
að taka við ritstjórn blaðsins. Ég var
þá ekki lengur í flokknum en þáði
boðið og hlaut mína eldskírn í blaða-
mennsku undir leiðsögn þeirra fé-
laga, Gils og Bergs. Samstarf okkar
var með ágætum og þessi tími
reyndist mér afar góður skóli. Vorið
1963 vorum við svo allir í framboði
fyrir Alþýðubandalagið, við Gils í
efstu sætum á Reykjanesi og Norð-
urlandi vestra en Bergur í baráttu-
sætinu í Reykjavík. Við Gils náðum
kjöri en Bergur ekki. Gils sat síðan
með okkur í þingflokki Alþýðu-
bandalagsins í sextán ár og seinasta
árið var hann forseti Sameinaðs Al-
þingis. Samvinna okkar Gils var löng
GILS
GUÐMUNDSSON