Tíminn - 13.12.1983, Blaðsíða 22

7
ÞRIÐJUDAGUR 13. DESEMBER 1983
byggt og búið í gamla daga 380
RABB UM UÓSFÆRI FYRRI ALDA
■ Týra.
■ Við, sem höfum stóra glerglugga í
húsum okkar, njótum mikillar birtu.
Deyfum jafnvel birtuna með stórum
gluggatjöldum á sumrin. Við getum
setið inni í stofu bakvið rúðuna og séð
hvað fram fer útifyrir. En öðru vísi var
þessu farið fyrr á tíð. Framyfir miðja 19.
öld var hér lítið um gler og það var mjög
dýrt. Notast var við skjáglugga, en
gegnum þá sást lítið þó glærir væru;
glerið hleypir miklu meiri birtu í gegn.
En hvað er skjár?
Skjár er glær himna, oftast gerð úr
kýrhildum og kölluð líknarbelgur. Einn-
ig var lífhimna nautgripa notuð í skjá,
kölluð skæni. Þótti og skæni úr kapal-
hildum mjög gott. Skjágluggarnir voru
oftast á þaki og fremur litlir, hætti ella
til að rifna í stormi. Það lét hátt í þeim
í veðrum. „Berst og þýtur yfir höfði
skjár“ segir Matthías Jochumsson í
kvæði um Hallgrím Pétursson.
Á elstu tímum hefur birtan aðeins
komið inn um dyr, strompa og vindaugu
(loftræstingargöt). Hlerum sennilega
rennt fyrir í slæmum veðrum. Skjái var
hægt að taka úr, m.a. til að losa þá við
snjó á vetrum.
Hverjir voru helstu
Ijósgjafar til forna?
í Suðurlöndum höfðu menn frá ómuna-
tíð lampa með kveik og jurtaolíu, ekki
ósvipaða gömlu kolunni. Á Norður-
löndum var helsta Ijósmetið lýsi (orðið
lýsi dregið af Ijós). En fleira kom til.
„Forðum langeldur lýsti skálann". í
skógarlöndum voru gerðir langeldar í
gróf á gólfi, eldsnéytið viður. Hér á landi
birki og rekaviður. Svo var á söguöld og
sumsstaðar líklega lengur, þar til skógar
eyddust. Langeldurinn hitaði húsið,
menn sátu við hann að vinnu sinni og
nutu yls og birtu. Þarna fór fram matar-
gerð að verulegu leyti. Mönnum gat
liðið vel við glampandi eldinn. Ekki vilja
Bretar missa arineld sinn, hann er þeirra
„langeldur". En á íslandi þraut eldivið.
Arinn nútímans er aðallega stofustáss
hér.
Öldungar muna hlóðaeldinn í gömlu
eldhúsunum. „Helga sat við hlóðaeld,
hressti svarðarglæður". Gott þótti mér
að horfa á snarkandi glæðumar á bemsku-
árunum, og borða flatbrauð nýbakað af
glóðinni.
Ljós á furuteinum
Viðarteinungar voru fyrrum notaðir
sem eins konar kerti. Þótti harpixrík
fura best. Á furuteinum logaði vel og
stöðugt, þeir voru t.d. lengi notaðir í
Noregi, og e.t.v. hafa efnamenn á
íslandi útvegað sér þá, það er ekki
ólíklegt. Til var að menn báru logandi
furutein í munni sér, en oftast vitanlega
í hendi, og til langvarandi nota var þeim
stungið í rifur í vegg eða festir í stjaka.
Teinar gegndrægir í fitu, t.d. steikartein-
ar, gáfu og gott Ijós. Furuteinar voru
notaðir sem Ijósteinar víða í Evrópu, á
Norðulöndum fram á 17. og 18. öld,
ásamt öðrum Ijósgjöfum. íslenskir sigl-
ingamenn hlutu að þekkja þá.
Algengasti ljósgjafinn hér öldum sam-
an var þó kolan eða lýsislampinn eins og
síðar verður vikið að.
Tólkarkerti,
vaxkerti, sterinkerti
Kerti voru snemma til, fyrst tólkar-
kertin, en þau voru lengi aðallega notuð
til hátíðabrigðis í kirkjum og á jólum á
venjulegum heimilum. Undirritaður
man vel tólkarkertin, þau voru steypt í
tvíörmuðum pjáturkertaformi heima
fyrir jólin. Fleiri og eldri aðferðir voru
við gerð þeirra. Þau voru oftast steypt í
strokk, sem kallað var. Sjá bókina
„íslenskir þjóðhættir“
í fáum orðum sagt var rökunum
(kveiknum) dýft í brædda tólk, dregin
síðan upp svo tólkin gæti storknað
utanum rakið, síðan dýft á ný og svo koll
af kolli uns kertið vár orðið hæfilega
digurt. Rakið bæði í kerti og lýsislampa
var lengi fífa snúin saman og tvinnuð.
Betra þótti Ijósagarn, eins konar óvand-
að baðmullarband, eftir að það fór að
flytjast til landsins.
Stór tólkarkerti voru altarisljós í
kirkjum og voru þá stundum höfð kónga-
kerti á jólunum. Kóngakerti voru það,
er þrjú rök voru látin renna saman í eitt
um miðjuna, og gátu þá verið þrjú Ijósin
á einu kerti. Ekki veit ég hvort vísuorðin
gömlu „þú mitt eina lífsins kóngaljós,
Ijúfasta drós“ eru miðuð við þetta eða
blómjurtina fögru kóngaljós. Stundum
höfðu menn kerti við vinnu sína, t.d. er
konur saumuðu eitthvað vandasamt.
Tólkarkerti þurfti að skara öðru hvoru,
stýfa ofan af kveiknum eða laga hann.
Þessa þurfti ekki við vax- og sterinkertin,
sem síðar komu, og næj eingöngu eru
notuð á okkar tímum. Sérkennilegt
Ijósáhald, trúnkurinn, tíðkaðist í Þing-
eyjarsýslum fram um 1870. Hann var
gerður úr greipargildri 4-6 þumlunga
langri spýtu. Hola var gerð ofan í efri
enda spýtunnar og síðan borað gat niður
í botn holunnar. I boraða gatið var
stungið spýtu og vafið um hana fífu
eða léreftstusku, holan fyllt með tólk og
kveikt á. Þetta logaði vel. Oft var
trúnkurinn tálgaður út sem taflmaður
(sjá mynd).
Kerti voru lítið notuð heima nema á
jólum, steinolíulampinn var kominn til
sögunnar. Kerti á rúmstokknum var
mikið fagnaðarefni, og kertaplatan, síð-
ar kom jólatréð með mörgum kertum.
Á jólatréð voru jafnan hengdar litlar
körfur með rúsínum og stórar haglda-
kringlur.
Brýnt var fyrir okkur að fara sparlega
með eldspýturnar. Foreldrar okkar
kunnu frá því að segja, að ekki var hægt
að grípa til eldspýtna, þær væru alls ekki
til. Þegar fara átti að kveikja á kvöldin,
varð að fara fram í eldhús, opna eldinn
og kveikja þar. Var mikils virði að vel
tækist að fela eldinn í hlóðunum á
kvöldin, svo hann lifði til morguns.
Annars þurfti að sækja eld til næsta
bæjar eða húss. Hægt var að kveikja
(slá) eld með tinnu, eldstáli (eldjárni) og
eldsvamp, en þau eldfæri voru mjög
fátíð.
Frumstæðir lampar
eru fornt tæki
Þeir eru miklu eldri en kertin. Forn-
Egyptar höfðu lampa með jurtaolíu.
Rómverjar og Grikkir notuðu ólífuolíu
á sína lampa, Norðurlandabúar einkum
lýsi.
Steinolían olli byltingu sem Ijósgjafi,
hún hafði m.a. þann mikla kost að
dragast lengur upp í kveikinn. Nú gat
olíugeymirinn verið undir kveiknum og
þurfti ekki að vera víður og flatur.
Elstu lampar munu hafa verið úr steini
með holur ofan í, þar sem kveikurinn lá
Gleðileg jól
farsœlt
komandi ár
Þökkum samstarf
og viðskipti á liðnuni árum
KAUPFÉLAG ÍSFIRÐINGA
Ú
fxm
Mh
;
■~x>

jh

WJU'

kaupfélag Króksfjarðar
oskar viðskiptavinuni smum
gleðilegra jóla
og farsældar
á komandi ári
Þakkar viðskiptin
á liðnum árum