19. júní - 19.06.2005, Blaðsíða 16

vert að minnast á kvennaári
kosningarétt og kjörgengi til Alþingis
í dag, 19. júní 2005, er þess minnst að 90 ár eru frá því konur fengu kosningarétt og kjör-
gengi til Alþingis. Þennan dag árið 1915 samþykkti Kristján konungur X. nýja stjórnarskrá frá
Alþingi er kvað á um að allar íslenskar konur 40 ára og eldri skyldu hafa kosningarétt og kjör-
gengi til Alþingis. Þessum aldursákvæðum var breytt árið 1920 og fengu þá konur jafnan
kosningarétt á við karla. Baráttan fyrir kosningarétti kvenna hófst þó mun fyrr og segja má að
undir iok 19. aldar og fram á fyrstu áratugi 20. aldar hafi mikil gróska verið í kvenréttindum á
íslandi. Þessi vitundarvakning hafði að sjálfsögðu áhrif á þróun mála í sögu baráttunnar fyrir
pólitískum réttindum kvenna á íslandi.
Framvinda mála áður
en kosningarétturinn var í höfn
Þegar saga pólitískrar réttindabar-
áttu kvenna á Islandi er rakin áður en
sá dagur rann upp þegar konur fengu
kosningarétt, höfðu bæði kjarkmiklar
persónur og samfélagslegar breytingar
átt sinn þátt í áföngum sem ruddu leið-
ina fyrir stjómmálalegt jafnrétti kynj-
anna. enda voru aldamótaárin tími
pólitískra umskipta í íslensku samfé-
lagi. Hér verður tæpt á þeim áföngum
sem skipta hvað mestu fyrir stjóm-
málaleg réttindi kvenna.
Segja má að fyrsti formlegi áfangi í
sögu stjómmálaréttinda kvenna hafi
verið árið 1882. Þá fengu ekkjur og
ógiftar konur, sem stóðu fyrir búi og
áttu sig sjálfar, takmarkaðan kosn-
ingarétt til sveitastjóma. Aðeins konur
í Svíþjóð og Englandi höfðu fengið tak-
markaðan rétt til sveitastjómarkosn-
inga á þeim tíma. Hins vegar nýttu
sárafáar íslenskra kvenna sér þennan
rétt og það var ekki fyrr en tuttugu ár-
um síðar að íslenskar konur sem upp-
fylltu sömu kröfur fengu kjörgengi til
sveitarstjóma.
Því næst má nefna árið 1885 sem
merkilegt ár í íslenskri kvenréttinda-
baráttu. Þetta ár komu karlmenn fram
opinberlega í fyrsta sinn og settu fram
kröfur um jafnan rétt karla og kvenna.
í hópi þeirra var Páll Briem sem hélt
sögulegan fyrirlestur þar sem hann
lýsti því yfir, fyrstur manna, að konum
bæri að fá full pólitísk réttindi en það
þótti ganga hneyksli næst að halda því-
líkri firru frarn. Aðrir menn létu líka að
sér kveða á þessu ári og þá hófst bar-
16
Fimm kvenna nefnd gekk fyrir
þlnghelm og fluttl ávarp þar
sem þakkað var fyrir kosnlngaréttinn.
áttan um kosningarétt kvenna til Al-
þingis á þinginu sjálfu. Þá lagði Sig-
hvatur Amason, fyrstur alþingis-
manna, fram nútímalegt fmmvarp um
kosningarétt kvenna til Alþingis með
sömu skilyrðum og stjómarskráin
tryggði körlum. Sighvatur lagði líka til
í sama frumvarpi að konur hefðu sama
rétt til próftöku við Latínuskólann og
til prestsnáms og náms við Læknaskól-
ann. Þetta var í fyrsta sinn sem mennt-
un kvenna kom til umræðu á Alþingi.
Forseti þings vísaði frumvarpinu frá
þar eð það fæli í sér stjómarskrár-
breytingu.
Annað sem gerðist í jafnréttisbarátt-
unni árið 1885 var að dætrum var veitt-
ur sami erfðaréttur og sonum. Fyrir
þann tíma erfðu dætur einn þriðja
hluta en synir tvo þriðju. Þetta ár fékk
Bríet Bjarnhéðinsdóttir birta eftir sig
blaðagrein, fyrst íslenskra kvenna, í
Fjallkonunni. Greinin nefndist „Nokk-
ur orð um menntun og rjettindi kven-
na“. Nokkrum mánuðum síðar sama ár
birti Valdimar Asmundsson, ritstjóri
Fjallkonunnar og síðar eiginmaður
Bríetar, greinina „Kvenfrelsi“ um
ójafna stöðu kvenna og karla
Eftir síendurteknar synjanir kon-
ungs um staðfestingu frumvarpa sem
fólu m.a. í sér kosningarétt kvenna,
gerðist krafan um kosningarétt kvenna
háværari og kom nú einkum frá aðilum
utan þings. Sumarið 1891 flutti séra
Olafur Ólafsson fyrirlestursem nefnd-
ist Olnbogabarnið. Var hann um frelsi,
menntun og réttindi kvenna. Með fyr-
irlestrinum gerðist Ólafur einn mesti
talsmaður kvenréttinda. Þar talaði
hann meðal annars um að konur væru
allar réttlitlir þrælar og þær konur
sem byggju við skástu kjörin bæru
gyllta fjötra vegna kynferðis síns en
fyndu það ekki nærri allar sjálfar.
Aðrir karlmenn sem voru skeleggir
framgöngumenn j afnréttisbaráttunnar
á fyrstu áratugum hennar voru þeir
Skúli Thoroddsen og Hannes Hafstein
ásamt fyrmefndum Sighvati, Páli og
Ólafi.
1894 var Hið íslenska kvenfélag
stofnað í Reykjavík sem hafði jafnrétti
kynjanna og þátttöku kvenna í opin-
berum málum á stefnuskrá sinni. Arið
eftir safnaði félagið 2.348 undirskrift-
um með áskorun til Alþingis um að
veita konum kosningarétt. Með þessu
lögðu skipulögð samtök kvenna fram
fyrstu opinberu kröfuna um stjórn-
málalegt jafnrétti kynjanna á Alþingi.
Af markvcrðum áföngum, sem náð-
ust á þessum árum og vert er að minn-
ast nú, má nefna að árið 1895 hófst út-
gáfa á fyrstu kvennablöðum hér a
landi. Það var kvennablað Framsóknar
sem gefið var út á Seyðisfírði. Útgef-
endur og ritstýrur voru mæðgurnar
Sigríður Þorsteinsdóttir og Ingibjörg
Skaftadóttir. í Reykjavík hófst útgáfa
Kvennablaðsins sama ár en útgefandi
og ritstýra þess var Bríet Bjarnhéðins-
dóttir. Árið 1900 voru síðan sett lög uni
fjármál hjóna en með þeim fékk gift
kona yfírráð yfír eigin tekjum og eign-
um en rétturínn til fjárhagslegs sjálf-
stæðis var gríðarlega mikilvægur fyrir
konur.
Konur í bæjarstjórn
1907 var Kvenréttindafélag íslands
stofnað en höfuðmarkmið félagsins var
að konur fengju jöfn stjórnmálaleg
réttindi á við karla. Sama ár voru sam-
þykkt á Alþingi lög er kváðu á um að
konur kjósenda í Reykjavík og Hafnar-
firði fengju sömu réttindi og karlar við
kosningar til bæjarstjórnar og einnig
kjörgengi. Þessi lög tóku gildi 1. jan-
úar 1908. Konur tóku fljótt við sér og
hófust handa við að koma konum að •
bæjarstjórn með skipulögðum heim-
sóknum og fundahöldum.
I kjölfar mikillar undirbúningsvinnU
bauð Kvennalisti fram í bæjarstjórnar-
kosningum í Reykjavík 1908 og voru
fjórar konur á listanum.
Kosið var um 15 fulltrúa í bæjar-
stjórn og komu fram 15 listar fyru-
bæjarstjórnarkosningarnar í Reykja-
vík. Allar konurnar fjórar komust að i
bæjarstjórn og var það nefndur
Kvennasigurinn mikli enda fékk listinn
21,3% greiddra atkvæða. Konurnar
sem komust að í bæjarstjórn voru þ®r
Katrín Magnússon, Þórunn Jónassen,