Akranes - 01.09.1945, Blaðsíða 12

108
AKRANES
Saga Eyrarbakka
og höfundur hennar
Ef ég ætti að telja þá menn, er ég met mest, þá er það víst,
að þar yrði Vigfús Guðmundsson framarlega í flokki. Eg mun
hafa verið rétt um fermingu, er ég las eftir hann langan
greinaflokk í blaði einu, er faðir minn hélt, og þótti mér mik-
ið til koma, hve þar var skýrt hugsað og skipulega fram sett.
En því get ég þessa, að þá sá ég fyrst nafn Vigfúsar, og svo
vöktu þessar greinar mikla athygli, að þeirra var getið bæði
í bundnu máli og óbundnu. Síðan þann tíma mun ég hafa lát-
ið fátt það ólesið, er fyrir augun bar og nafn þessa manns
var við tengt. Það var líka ávallt þess vert að lesa það, og oft
hef ég hlotið að dást að því. Heilindi og einurð, sannleiksást
og rökfesta, hófsemi og ósérplægni eru þeir eiginleikar, sem
verk Vigfúsar hafa jafnan borið vott um. Þau hafa, eins og
verkin jafnan gera, lýst manninum sjálfum. Því svona er hon-
um háttað, þessum yfirlætislausa, vitra og óvenjulega trausta
heiðursmanni. Það var sannarlega ekki út í bláinn að á sjö-
tíu-og-fimm ára afmæli hans sendi honum einn af kunningj-
um hans þessa kveðju:
Fróns um byggð ég fáa hef
fundið þína líka.
Betur mundi um ísland ef
ætti það marga slíka.
Það er efalaust, að V. G. er einn hinna merkustu og mætustu
manna, sem nú eru uppi hér á landi. Hann er nú kominn hátt
á áttræðisaldur og hefur skilað bæði miklu dagsverki og
góðu. Og enn sést hvorugt þverra, eljan né starfsþrekið.
Mörg eru þau mál, sem V. G. hefur léð ótrauðan stuðning
sinn, en á eitt vildi ég minnast sérstaklega, sökum þess, hve
vel mér finnst það lýsa manninum. Á ég hér við baráttu hans
fyrir tilteknu vegarstæði austur yfir Hellisheiði. Tillögur hans
í því máli eru byggðar á hálfrar aldar eigin athugunum — og
V. G. er bæði athugull maður og minnugur — en hafa ekki
fallið heim við það, sem reikningslærðir verkfræðingar og
ennþá reikningsgleggri flokksmálamenn hafa viljað vera láta.
En að frásögnum hans og niðurstöðum hafi verið hnekkt, er
mér ekki kunnugt um. Þær hafa blátt áfram verið vettugi
virtar og við þeim þagað. En þó að þetta hafi gengið þannig
í fjöldamörg ár, jafnvel áratugi, er V. G. enn í dag óþreyt-
andi að færa fram rökin fyrir sínu sjónarmiði. Ekki get ég
um það dæmt af eigin þekkingu, hvorir þama hafa rétt fyrir
sér, en svo er mér kunnug greind Vigfúsar og athygli, að
með sjálfum mér efa ég ekki, að hann sé hér sannleikans
megin og hljóti því að sigra að lokum, jafnt fyrir því, þótt
vegurinn verði aldrei lagður á þeim leiðum, er hann hefur
bent á. Sjálfur veit hann vitanlega fyrir löngu, að ekki verð-
ur tekið tillit til þess, er hann hefur lagt til málsins. En hann
er sér þess meðvitandi, að hann er að benda á hið rétta, og
hann er svo heill, að þá skiptir hitt ekki máli. Liðsemd við
sannleikann er æðsta boðorðið. „Fylg því rétta, flyt sem bein-
ast fram þíns hjarta sannleiksmál.“
Það eru slíkir menn, sem eru prýði hverrar þjóðar. Og
aldrei er það að efa, að þeir eru kvistir, sem vaxið hafa á
traustum stofni. Enginn les vínber af þyrnum eða fíkjur af
þistlum.
Enda þótt V. G. hafi komizt í rithöfundatöluna og skipi þar
sess sinn með sóma, þá hafa þó ekki ritstörfin verið ævistarf
hans, nema þá í hjáverkum. Það er ekki fyrr en á allra síð-
ustu tímum, að hann hefur getað helgað þeim meginið af
tíma sínum. Þau hafa verið honum ígripastarf (án efa að
langmestu ólaunað) eins og þau hafa nálega alla tíð verið
hartnær öllum okkar beztu rithöfundum. Hið fyrsta, sem út
kom af hinum stærri ritum hans, var Saga Oddastað-
a r, er hann gaf út sjálfur 1931 — hefur líklega ekki átt kost
á forleggjara. Sú bók er stórfróðleg, en efninu þjappað svo
saman, að það lýtir stílinn og gerir bókina þurra til lesturs.
Næst kom Ævi Hallgríms Péturssonar, oger
engum um það kunnara en mér, að ekki vann hann í ábata-
skyni, þegar hann ritaði hana. Síðan hafa komið eftir hann
önnur rit, en miklu mest þeirra er Saga Eyrarbakka,
sem nú er að byrja að koma út.
Það hefti, sem komið er af þessu riti, er hátt á fjórða hundr-
að blaðsíður í stóru áttblöðungsbroti, auk geysimargra
myndablaða. Er það þó talið aðeins fyrra hefti fyrra bindis.
Gæti því svo farið, að öll yrði bókin nær þúsund bls., og
þannig langstærst þeirra staðasagna, sem enn hefur verið
ráðizt í að gefa út. Er það óhemju-fróðleikur, sem hér er sam-
an dreginn, enda hefst frásögnin á landnámsöld. Lýst er
landslagi og getið örnefna, sagt frá landspjöllum og mann-
virkjum, jarðir taldar, gæði þeirra og ábúendur, sagt frá
verzlun og kaupmönnum, og vitanlega svo ótalmörgu öðru.
Ættir manna eru raktar og margt sagt frá nafnkunnu fólki,
sumu af því næsta sögulegum persónum, fyrr og síðar. Má
ætla, að ýmsum þyki þær frásagnir ekki ófróðlegar, t. d. að
fá nú sæmilega full skil á því, sem vitað er með sanni (og
það er ekki svo lítið) um hina nafntoguðu Stokkseyrar-Dísu
(Þórdísi Markúsdóttur) og hennar mál öll, enda eru þar
mergjaðar frásagnir. Var og Þórdís „hvorki af smámennum
komin né hafði lítilsmetna ættingja kringum sig.“ En rysjótt
var ævi hennar. „Er augljóst, að sr. Jón Halldórsson fer með
rétt mál um Þórdísi, að hún væri hartnær komin undir bann-
færingu. Og jafn-augljóst er það, að allt umtal um fordæðu-
skap hennar, galdur, uppvakning og aðra slíka illkvittni, er
ekkert annað en ómerkilegt þjóðsagnarugl og marklausar
getsakir. Það var einungis höfðingja-arfleifð, stórlyndi henn-
ar, ráðríki, vanhirða og þvermóðska, ásamt kirkjurækni á
lágu stigi, sem réð athöfnum hennar.“
Svo er að skilja sem rannsóknir þær, sem hér er sérstak-
lega byggt á, séu einkum verk Þórðar Jónssonar frá Stokks-
eyri. En hver sem gerði þær, eru þær lofsverðar, því þær
munu leiða margan mann til réttara skilnings á sögu merkr-
ar konu og mikilfenglegrar, sem hingað til hefur að mestu átt
heima í þjóðsögunum.
Sú mun verða almenn ósk þeirra, er þessa bók lesa, að hin-
um aldraða fræðimanni megi enn um skeið endast starfsþrek
til þess að sinna þeim mörgu verkum, sem hann hefur lagt
undirstöðu að, en á að svo komnu ólokið við.
í formála getur hann þess, að breytt hafi verið stafsetn-
ingu á ritinu. Meinlaust mun mega kalla slíkt, en mikinn
skort á smekkvísi þarf til þess að miðlungsmenn knésetji
slíkan mann sem Vigfús Guðmundsson. Þetta var líka þarf-
leysa. Og ekki get ég annað sagt, en að mér finnst það vera
hálf-kindarlegar tilraunir, sem misjafnlega lærðir menn eru
stundum að gera til þess að lauma inn hjá almenningi þeirri
skoðun — algerlega staðlausri — að allar bækur íslenzkar
þurfi að vera með sömu stafsetningu, og þá þeirri, sem stjórn-
arvöldum þóknaðist á sínum tíma að fyrirskipa í barnaskól-
um. Hún er vitaskuld engu betri en ýms önnur stafsetning
— eða hvað ætli þeir Jón Þorkelsson og Guðbrandur Vigfús-
son hefðu sagt um það mál? Þó mun enginn maður fyrr né
síðar hafa þekkt lögmál íslenzkrar tungu betur út í yztu æs-
ar en einmitt Jón Þorkelsson. Hvar ætli það þekkist líka að
allir skrifandi menn leggi sig undir ok einnar og sömu staf-
setningar? Ekki neinstaðar á Norðurlöndum, ekki heldur með
enskumælandi þjóðum. Og geri sig enginn svo einfaldan að
ætla, að þessi skólastafsetning og hennar afkáraskapur hald-
ist um alla ævi. Hún fer óefað sömu leiðina og ýmsar systur
hennar hafa farið, hvað sem þá tekur við.
Sn. J.