Tíminn - 31.12.1941, Side 2

536
TÍMINN, miðvikudagiiw 31. des. 1941
135. blað
GlÆÐllÆGT NÝTT AR!
Þökk fyrir viffskiptin á liðna árinu.
Þorsteinn Finnh$arnarson
gullsmlður.
GLEÐILEGT NÝTT ÁR!
Þökk fyrir viffskiptin á liffna árínu.
Heildverzlun Ama Jónssonar.
GLEÐILEGT WÝTT ÁR!
Þökk fyrir viffskiptin á liffna árinu.
Rydenskaffi
(Nýjei kaffibrennslan).

HEILLARlKT KOMAÝDI ÁR!
Þökk fyrir viffsklptin á liffna árinu.
H.F. Ölgerðin Egill Skallagrímsson.
Framfarasjóður B. H. Bjarnasonar
kaupmanns.
Umsóknir um styrk úr ofannefndum sjóði sendist undirrit-
aðri stjórnarnefnd hans fyrir janúarlok 1942.
Til greina koma þeir, sem lokið hafa prófi í gagnlegri náms-
grein og taldir eru öðrum fremur efnilegir til framhaldsnáms,
sérstaklega erlendis.
Þeir umsækjendur, sem dvalið hafa við framhaldsnám er-
lendis sendi, auk vottorða frá skólum hér heima, umsögn kenn-
ara sinna erlendis með umsókninni, ef unnt er. —
Reykjavík, 30. des 1941.
Ágúst H. Rjarnason. Helgi H. Eiríksson.
Ýilhjálmur Þ. Gíslason.
Áramótin 194142
(Framh. af 1. síSuJ
veldi á fslandi. En vitaskuld var
fjarstæða að halda slíku fram,
ef ekki var unnt að losna við
þátttöku Dana um stjórn ís-
lands nema samkvæmt hinni
formbundnu leið frá 1918.
Betur og betur kom í ljós, að
utanríkisstjórn Dana var ekki
lengur í Kaupmannahöfn held-
ur í Berlín. Þá lýsti þýzka
stjórnin hafið kring um ís-
land ófriðarsvæði og lét kaf-
báta sína sökkva nokkrum ís-
lenzkum skipum, og varð ná-
lega engin mannmjörg. Mátti
nú öllum verða fullljóst, að ís-
lenzka þjóðin gat ekki treyst
nokkurri forustu um stjórnmál
sín frá hinu gamla sambands-
landl. Umræður og atburðir
urðu þess nú valdandi, að Al-
þingi tók endanlega ákvörðun
sína á hinum fræðilega grund-
velli Andvaragreinar Bjarna
Benediktssonar og byggði hins
vegar á samþykktum flokksþ.
Framsóknarm. Alþingi lýsti yfir
einróma, að íslendingar gætu
fellt úr gildi sambandið við
Danmörku, hvenær sem vera
skyldi vegna vanefnda á stjórn-
gæzlu. Jafnframt var ákveðið
að kjósa íslenzkan mann til að
fara með hið æðsta vald í land-
inu um eins árs skeið. í þriðja
lagi var ákveðið, að ísland
skyldi verða lýðveldi eigi síðar
en við lok þessarar styrj-
aldar. Samþykkt þessi var gerð
17. maí. Ríkisstjóri var kosinn
17. júní. Hjól atburðanna hafði
þannig snúizt ótt. Sáttmálinn
frá 1918 var nú raunverulega
skrínlagður, vafinn innan í
hinar velmeintu en lítið grund-
uðu lögskýringar, um að van-
efndirnar frá hálfu danskra
stjórnarvalda hefðu enga úr-
slitaþýðingu fyrir sjálfstæðis-
málið. Um leið og Alþingi sam-
þykkti 17. maí, að þjóðin gæti
fyrirvaralaust framkvæmt
skilnað við Dani, var það ekki
orðið nema fyrirkomulagsat-
riði, hvenær hentugt þætti að
ganga formlega frá lýðveldis-
mynduninni. Samkvæmt yfir-
lýsingu Alþingis 17. maí, gat
hinum endanlega skilnaði ver-
ið lokið með einhliða yfirlýs-
ingu strax næsta dag.
VIII.
Þingflokkarnir komu sér auð-
veldlega saman um að kjósa
ópólitískan mann í stöðu ríkis-
stjóra, og að feta þannig, eftir
því sem við átti, í spor forfeðr-
anna með embætti hins virðu-
lega en valdalitla lögsögumanns.
Höfðu tveir slíkir menn komið
til mála í umræðum manna í
milli. Annar var Vilhjálmur
Stefánsson landkönnuður, en
hinn Sveinn Björnsson sendi-
herra. Eins og á stóð var ekki
unnt að framkvæma þann und-
irbúning, sem með hefði þurft
til að fá til forustu mann úr
annarri heimsálfu. Varð gott
samkomulag milli flestallra al-
þingismanna, að kjósa Svein
Björnsson í sæti ríkisstjóra.
Honum var valið heimili á hinu
forna höfuðbóli á Bessastöðum,
með móttökusal í Alþingishús-
inu.
Fáum dögum eftir að hinn
fyrsti ríkisstjóri var kosinn,
tóku Bandaríkin að sér her-
vernd íslands og hétu hátíð-
lega að vernda sjálfstæði lands-
ins, bæði meðan stríðið stend-
ur og við væntanlega friðar-
samninga. Var lýðveldishug-
sjón íslendinga mikið öryggi í
þessu samkomulagi við hið
voldugasta lýðveldi, sem til er
í heiminum. Hafa Bandaríkin
ekki látið'sér nægja að vera
sjálf þjóðveldi, heldur verndað
hið sama stjórnarform hvar-
vetna á meginlandi Ameríku.
Síðan liðu nokkrar. vikur„ þar
til Churchill, forsætisráðherra
Breta, gerði sér erindi til ís-
lands og hét hinni litlu þjóð
vernd og velvild Bretaveldis á
ókomnum árum. Höfðu allir
þessir merkilegu atburðir gerzt
á nokkrum vikum. Hafði sú
þróun öll verið í hag frelsis-
málum þjóðarinnar, þótt mik-
ill þrengingartími væri annars
um málefni forustuþjóðanna 1
heiminum.
IX.
Þegar svo hagstæður byr blés
i seglin, urðu ýmsir til að játa, I
að betur hefði farið, að höggva |
en ekki losa um sambandshnút-
inn, eins og gert hafði verið
17. maí. Kom berlega í ljós við
ýms atvik, að enn var reynt að
tjalda yfirráðastefnu Dana og
valdi konungs yfir íslandi, þjóð-
inni til óþurftar og skapraun-
ar. Hafði Stauning forsætisráð-
herra Dana í skeytum til ríkis-
stjórnar íslands og ríkisstjóra
sýnt, að hann var ekki af baki
dottinn með yfirdrottnun sína,
og lét eins og það væri ómerkt,
sem Alþingi hafði samþykkt 17.
maí um stjlórnfrelsji landsins.
Var sú framkoma hans mjög á
þá lund, sem þeir menn höfðu
gert ráð fyrir sem þekktu nokk-
uð til sögu íslenzkrar frelsis-
baráttu og höfðu átt þar ein-
hvern virkan þátt á fyrri árum.
Mestur skaði var það þjóð-
inni í þessu efni, að taka ekki
á sjálfstæðismálinu á þann
hátt, að hún findi sjálf að hún
hefði gert rétt og vaxið í aug-
um sjálfrar sín og annarra af
karlmannlegu verki. En eins og
þróunin var hafði mjög mikið
áunnizt af varanlegu sjálfstæði,
án þess að því fylgdi nokkuð af
þeirri hrifningu og manndóms-
stælingu, sem efldi Norðmenn til
dáða eftir 1814 og 1905.
X.
Stjórnfrelsið þarf umbúðir. ís-
lendingar finna þetta. Þeir hafa
á undangengnum mánuðum
komið á fót sendifulltrúa-
og sendiherrastöðum í Sví-
þjóð, Danmörku, Englandi
og Bandaríkjunum. Hafa
þessi lönd hér einnig sína
stjórnarfulltrúa. Er þetta til
mikils léttis fyrir stjórnarvöld
íslands og verzlunarstéttina.
Auk þess venur það aðrar þjóð-
ir við þá staðreynd, að íslend-
ingar séu nú þegar orðin sjálf-
stæð þjóð. Jafnhliða þessu hef-
ir Alþingi og ríkisstjóm undir-
búið ýmsar breytingar heima
fyrir, sem ganga í sömu átt.
Verið er að umbæta hið gamla
stiftamtmannshús á Bessastöð-
um, svo að það verði virðuleg-
ur bústaður fyrir æðsta valds-
mann íslenzku þjóðarinnar.
Ríkisstjórinn og húsameistari
landsins hafa bent forsetum
Alþingis og ríkisstjórn á, aö
stórlega megi endurbæta þing-
húsið, svo að það verði betra
og virðulegra heimili fyrir lög-
gjafarsamkomuna. Eftir að Al-
þingi hafði fengið yfirráð ís-
lenzkra fjármála með stjórnar-
skránni 1874, var það eitt af
þess fyrstu verkum að byggja
veglegt hús fyrir þingið, og
sýna á þann hátt, að Alþingi
kynni sjálft að meta gildi sitt
og þýðingu. Eftir atburðinn 17.
maí s. 1. hafa menn í stuðn-
ingsflokkum ríkisstjórnarinnar
fundið ríka nauðsyn til að beita
sér fyrir snarlegri umbót á
húsakynnum ríkisstjórnarinn-
ar. Má segja, að húsakostur
stjórnarráðs sé hinn ömurleg-
asti. Sögulega er byggingin gam-
alt fangelsi. Húsið rúmar ekki
nema lítinn hluta þess starfs-
fólks, sem vinnur að stjórn
landsins, auk þess, sem bruna-
hætta er þar óvenjumikil með
óbætanleg skjöl landsins. Eru
samtök hafin með mönnum úr
öllum stjórnarflokkunum um
að hrinda áleiðis undirbúningi
og framkvæmdum í þessu máli,
og mun því vafalaust verða
hreyft á Alþingi í vetur. Mið-
stjórn Framsóknarflokksins hef-
ir nú þegar samþykkt að velja
fulltrúa í nefnd, til að undirbúa
byggingu nýrrar byggingar fyr-
ir Stjórnarráð íslands.
XI.
Maðurinn lifir ekki af einu
saman brauði. Sjálfstæði þjóð-
anna er ekki eingöngu komið
undir hinum lögfræðilegu form-
um eða veglegu stjórnarhöllum,
þó að hvorttveggja sé nauðsyn-
legt. Sjálfstæðisþrá íelendinga
hefir á síðustu árum líka komið
fram í umhyggju fyrir kirkju-
legum framkvæmdum. Akureyri
hefir á allra síðustu misserum
reist sér, með samstarfi allra
flokka í bænum, hið veglegasta
guðshús á hæðunum ofan við
höfnina. í Reykjavík er efnt til
þriggja kirkna með almennum
samskotum og smíði hafin á
einni byggingunni. Ein af þess-
um kirkjum á að gnæfa yfir
allan höfuðstaðinn, frá hæsta
stað, sem til er í bænum, Skóla-
vörðuhæðinni. Yrði sú kirkja
í einu til almennra nota
fyrir Reykjav'ík og jafnframt
höfuðkirkja landsins. Fer það
að líkindum, að sú kirkja, sem
Danir reistu hér og nokkuð af
vanefnum meðan íslandi var
stjórnað. frá Kaupmannahöfn,
eins og væri það hreppur í Dan-
mörku, getur ekki verið höfuð-
kirkja hins íslenzka lýðveldis.
Leiðir það af eðli málsins, að
Reykj avíkurbær og ríkissjóður
verða, vegna sæmdar höfuðstað-
arins og sæmdar landsins, að
leggja saman um fjárveitingu
til að reisa á Skólavörðuhæðinni
meginbyggingu hinnar íslenzku
þjóðkirkju. Færi vel á, að hið
svokallaða augnabliksgóðæri í
landinu reisti sjálfu sér á þann
hátt varanlegan minnisvarða.
Tunga íslenzku þjóðarinnar
er í hættu úr allmörgum áttum.
Sumsstaðar í nýmynduðu þétt-
býii lærir unga kynslóðin ekki
nema iítið brot af orðaforða
málsins. Annarsstaðar koma til
greina hljóðvillur, sem lýta
framburðinn. Þá stafar tung-
unni nokkur hætta af dvöl hins
fjölmenna setuliðs í landinu.
Að síðustu er hafin nýstárleg
bókagerð í landinu, þar sem
allmargir höfundar leitast við
að fullnægja hinum takmark-
aða smekk og ófullkomnu mál-
kunnáttu með samsvarandi rit-
smíðum. Þjóðræknir menn vilja
mæta þessari sókn með viðeig-
andi vörn. Fyrir nokkrum míss-
erum heimilaði Alþingi útvarps-
ráði fé til rannsókna á fram-
burði íslendinga. Hafa 3 menn
haft forustu í þessu efni:
Fræðslumálastjórinn, form. út-
varpsráðs og Björn Guðfinns-
son málfræðingur.Hafa nú verið
gerðar framburðarrannsóknir
um allt land. Er hægt fyrir út-
varpið, ef það hefir til þess nægi
legan stuðning þings og þjóðar,
að byrja að kenna þjóðinni
hinn réttasta og fegursta fram-
burð móðurmálsins. Gæti vel
komið til mála, að stofna síðan
sérstakt tímarit, til að fylgja
eftir þessari málverndun og
málvöndun, sem hafin er með
framangreindum framkvæmd-
um.
XII.
Menntamálaráð og Þjóðvina-
félagið hafa með höndum tvö
stórfelld mál til verndar and-
legu sjálfstæði.Annars vegar út-
gáfu mikillar íslandssögu í 10
bindum. Hinsvegar útgáfu forn-
bókmenntanna, svo að hin
frægustu verk, sem rituð hafa
verið á íslenzku, geti verið til
á hverju heimili i landinu.
Byrjað verður, þegar prent-
smiðjur taka til starfa árið
1942, að setja í Gutenberg fyrsta
bindi hinnar miklu íslands-
sögu. Það er saga 17. aldarinn-
ar eftir dr. Pál Eggert Ólason.
Bókin verður 25—30 arkir í
fornritabroti og kostar til á-
skrifenda 5 krónur með dýrtíð-
aruppbót. Mun það vera hér um
bil einn fjórði hluti venjulegs
bókhlöðuverðs. Gert er ráð fyr-
ir, að hlutfallslega sama verð
haldist á hinum síðari bindum.
Styrkir ríkissjóður verkið í þvi
skyni, að bókin verði lyftistöng
fyrir sjálfstæði þjóðarinnar og
þjóðlega tilfinningu.
Er fátt betur fallið til að
sanna það, að íslendingar einir
eigi landið og hafi rétt til að
móta þar sitt eigið þjóðlíf,
heldur en samfelld saga hinnar
merkilegu lífsbaráttu undan-
genginna kynslóða, sem búið
hafa í landinu í meir en 1000 ár.
íslendingasögur í útgáfu Sig-
urðar Kristjánssonar urðu í
byrjun þessarar aldar al-
manna eign og áttu mikinn
þátt í að efla sjálfstæðishug
þjóðarinnar. Nú er sú útgáfa
fremur óvtiða. til. Fornritaút-
gáfan er prýðileg framkvæmd,
en af óskiljanlegum ástæðum
hefir hún ekki náð almanna
hylli, og er borið við dýrleika,
sem er raunar ekki réttmætt.
Samningar hafa staðið yfir und
anfarið ár milli stjórnar forn-
ritaútgáfunnar og stjórnar
Þjóðvinafélagsins og mennta-
málaráðs hinsvegar, um að
þjóðarútgáfan annist um sölu
á hinni nýju útgáfu Heims-
kringlu Snorra Sturlusonar
með þeim hætti, að sú bók verði
almannaeign. Eru líkur til, að
þeir samningar takizt. Jafn-
framt ber mikil nauðsyn til að
koma öllum íslendingasögunum
og Homersþýðingum Svein-
bjarnar Egilssonar út í virðu-
legum en ódýrum útgáfum.
Fornbókmenntirnar, þýðingar
Sveinbjörns Egilsonar, og úrval
bókmenntanna frá tímum Hall-
gríms Péturssonar og fram til
þessa tíma, þurfa að vera
prýði hvers íslenzks heim-
ilis og vörn tungunnar móti út-
lendum áhrifum og málskemmd,
sem sprettur af vantandi menn-
ingu. Þeir menn, sem í grunn-
færni fjölyrða um vöntun
þjóðlegrar framsýni í þjóðern-
isbaráttu landsmanna sýna í
þeim efnum litla sanngirni í
því, að sjaldan hefir verið starf-
að með meiri áhuga og fjöl-
breytni að þjóðlegri endurreisn
heldur en einmitt nú.
XIII.
Hér er nú sem stendur þri-
býli í landi. Auk þeirra, sem
eiga landið, eru hér fjölmennir
herir frá tveim stórþjóðum.
Takmark þeirra er að hafa á-
hrif á gang heimsviðburðanna
í yfirstandandi styrjöld. Tak-
mark íslendinga er að rækta og
byggja landið og gera það að
varanlegu heimili frjálsrar
íslenzkrar menningarþjóðar.
Eftir atvikum má kalla, að
sambýlið hafi gengið frem-
ur vel. íslenzk stjórnarvöld
annars vegar og yfirmenn
Breta og Bandaríkjamanna
hins vegar hafa gætt festu og
hófsemi (í samskiptum slnum
Hermenn Breta hafa altan tím-
ann yfirleitt komið fram þjóð
sinni til sóma, verið kurteisir
og áreitnislausir við lands-
menn. Bera þeir með sér vitn-
isburð langvarandi frelsis. Hið
sama má segja um allan þorr-
ann af liði Bandaríkjamanna.
En þar hafa þó gerzt nokkrir
sorglegir atburðir.einkum fram-
an af. Veldur miklu þar um, að
þó að Bandaríkjaþjóðin sé í
heild sinni vel mennt og hin
glæsilegasta, þá hefir þangað
verið mikið aðstreymi víða úr
löndum og ekki alllítið botn-
fall myndast í borgunum. —
Nokkuð af misfellunum í sam-
búð við Bandaríkjaherinn hefir
komið af óþörfum kunnings-
skap lélegra íslendinga við þá.
Einn tilfinnanlegur og óaf-
máanlegur blettur hefir fallið
á íslenzku þjóðina í skiptum
við setuliðið. Eftir því sem er-
lendir fréttaritarar hafa tjáð
stórblöðum utanlands, er ís-
lenzkum konum lögð mjög til
lasts kynni við setuliðið. Er þar
lýst með sterkum orðum, hversu
giftar og ógiftar konur sækist
eftir samveru við hina einkenn-
isklæddu menn. Varla mun
sökin ein hjá íslenzku kven-
fólki, því að ekki munu konur
einar um ástabrögð á þeim vett-
vangi, fremur en endranær. En
í misheppnuðum ástamálum
hefir konan jafnan á röngu að
standa. Þess vegna hafa þær
konur, sem átt hafa meira eða
minna vinsamleg kynni við
setuliðið, gert sjálfum sér mikla
minkunn og skugginn af at-
ferli þeirra hefir, með fullu 6-
réttlæti þó, fallið á íslenzkar
konur yfirleitt og þjóðina 1
heild sinni. Ef setuliðið dvelur
hér til muna lengur, hlýtur að
koma hér til greina íslenzk
sjálfsvarnarstarfsemi. Hefir
hér í blaðinu verið bent á, að
bezt myndi að taka upp hér á
landi hina hefðbundnu venju
menntafólks í þéttbýli mann-
mörgu landanna, en þar er fylgt
beirri reglu, að konur, bæði
giftar og ógiftar, eru alls ekki í
félagsskap við ókennda karl-
menn, jafnt innlenda sem út-
lenda, nema í fylgd með feðrum
sínum, bræðrum eða eigin-
mönnum. Mun varla þurfa að
efa, að íslenzkar stúlkur verði
fúsar til að verja sæmd sína og
sæmd landsins á viðeigandi
hátt, er þær verða þess varar,
að hin 'formlausa framkoma
þeirra, sem miðuð er við gest-
risni dreifbýlisins, er fordæmd
með þeim hætti, að þeim er
raðað á neðstu þrep mannfé-
lagsins. — Ber hér að sama
brunni og fyr er að vikið, að
sjálfstæðisbaráttan kemur víða