Tíminn - 10.09.1942, Page 2

Tíminn - 10.09.1942, Page 2
394 TÍMIM, fimmtiidagiim 10. sept. 1942 100. blað Fimmtuday 10. sept. Bernharð Stefánsson, alþm.; Stoínun lýðveldís á íslandí Þann 17. maí 1941 lýsti Al- þingi yfir því, að ísland hefði öðlazt rétt til fullra sambands- slita við Danmörku og að um endurnýjun sambandslagasátt- málans yrði ekki að ræða af ís- lands hálfu. Jafnframt lýsti það yfir þeim vilja sínum, að lýðveldi verði stofnað á íslandi jaf’nskjótt og sambandinu við Danmörku verður formlega slitið. Þá kaus og Alþingi 17. júní s. á. ríkisstjóra til að fara með konungsvaldið. En rúmu ári áður (10. apríl 1940) hafði ísland tekið öll sín mál í sínar eigin hendur og þa falið ráðu- neytinu meðferð konungsvalds- ins. Að samþykktum Alþingis 10. apríl 1941 stóðu allir alþingis- menn og óhætt er að fullyrða, að á bak við þá stóð þjóðin í þessu máíli sem einn maður. Síðan 10. apríl 1940 hefir ís- land farið sjálft með öll sín mál og æðsta valdið í málefnum þjóðarinnar verið innlent; það hefir því verið hreint lýðveldis- fyrirkomulag á íslandi síðan. Eftir þing 1941 var það án efa ætlun Alþingis, að þá yrði um sinn, „vegna ríkjandi á- stands,“ látið sitja við þær ráð- stafanir í sjálfstæðismálinu, sem gerðar höfðu verið 17. maí. Eftir var aðeins að ganga form- lega frá sambandsslitum við Danmörku og stofnun lýðveldis, en raunverulega hafði hvort- tveggja verið gert og Alþingi áskilið íslandi allan rétt til að stíga síðasta skrefið þegar því þætti henta. En svo gerist það, að á vetr- arþinginu siðasta er borið fram og samþykkt frv. um breyt- ingar á stjórnarskrá konungs- ríkisins íslands og hefir það nú verið endursamþykkt á auka- þinginu og hlotið staðfestingu sem stjórnskipunarlög. í þess- um nýju stjórnskipunarlögum er ekki minnst einu orði á stofn- un lýðveldis. Hins vegar fannst ýmsum felast í þeim nokkur viðurkenning á því, að ísland væri konungsríki og að sam- þykkt þess væri því ekki í sem beztu samræmi við yfirlýsingar Alþingis 17. maí 1941. Flutningsmenn og stuðnings- menn þessa máls fundu og þetta sjálfir og þess vegna tóku þeir upp sjálfstæðismálið á ný, án þess að hafa samráð um það við allt þingið, eins og jafnan áður hafði verið gert í því máli. Núverandi ríkisstjórn lýsti yf- ir því, að hún mundi leggja lýð- veldisstjórnarskrá fyrir auka- þing það, sem nú situr og yrði það svo samþykkt til fullnaðar í haust, eftir að kosningar hefðu farið fram; þá yrði stofn- að lýðveldi á íslandi — með nýrri stjórnarskrá. Nú er aukaþingið að enda og engin lýðveldisstjórnarskrá, hefir verið fyrir það lögð og allir vita, að svo verður ekki gert. Skal hér ekki rætt um or- sakir þess. Án efa verða þetta mörgum vonbrigði vegna þess, að svo mikið var talað um lýðveldis- stjórnarskrá í kosningunum í vor, einkum af Sjálfstæðis- mönnum, og henni heitið nú í haust. Vegna þessa mikla umtals um lýðveldisstjórnarskrá, hafa menn minna hugsað um sjálf- an kjarna málsins: stofnun lýðveldis á íslandi. Það þarf enga nýja stjórnar- skrá til að stofna lýðveldi, og lýðveldi hafa yfirleitt ekki ver- ið stofnuð með stjórnarskrár- breytingum. Það var engin stjórnarskrár- breyting gerð 10. apríl 1940, þegar ísland tók öll sín mál í eigin hendur, ekki heldur 17. jjúní 1941, þegar Alþingi kaus 1 ríkisstjóra, og þó hefir enginn véfengt gildi þessará ráðstaf- ana. Á sama hátt getur Alþingi stofnsett lýðveldi á íslandi á einum degi, hvenær sem því þykir henta, án stjórnarskrár- breytinga. Hitt er svo annað mál, að eðlilegt og rétt væri, að setja hinu unga lýðveldi ný stjórnskipunarlög svo fljótt sem ástæður leyfðu. Að mínu áliti getur stofnun lýðveldis meira að segja tæp- lega farið fram með stjórnar- skrárbreytingu. Stofnun lýð- veldis úr konungsríki, eins og ísland hefir verið, sé ég ekki að geti farið fram nema með tvennum hætti: 4 1. Að konungurinn afsali sér og erfingjum sínum kon- ungdómi. 2. Að konungurinn sé settur frá völdum. Ef annað af þessu tvennu skeður, er venjulega stofnað lýðveldi, þótt engin lýðveldis- stjórnarskrá sé til í bráðina. Að vísu hefir oftast verið bylting samfara slíkum breytingum, en ekkert sýnist því þó til fyrir- stöðu t. d. hér, að þetta geti gengið friðsamlega. Að mönnum yfirleitt hefir IÓNAS JÓNSSON: Bjarni í Asgurði Skriitamál Sósíalísta „Því miður eru miklar líkur til, að verðgildi peninganna verði með þeim hætti eftir stríð- ið, að lítils verði hægt að afla af varanlegum verðmætum fyrir þá. Fari svo, þá vaknar þjóðin við þann vonda draum að stríðinu loknu, að hún er fá- tækari en fyrir stríð, og það miklu fátækari.“ Þetta er ekki „hrakspá Tím- ans,“ sem andstæðingablöðin nefna svo, heldur er þetta játn- ing, sem ^getur að lesa í Þjóð- viijanum 4. þ. m. Það er eftirtektarvert, að blöð Alþýðuflokksins og Sósíal- ista hefja samtímis upp harma- grát um verðbólgu og verðleysi peninganna, jafnskjótt og þau hafa „knúið fram kjarabætur til handa öllum verkamönnum og launastéttum landsins,“ eins og þessi blöð eru vön að kom- ast að orði. En Þjóðviljinn segir meira: „Á hverjum mundi verðbólga, sem leiddi til þess, að pening- arnir yrðu einskis virði í stríðs- lok, bitna fyrst og fremst?“ Og blaðið svarar þessu ná- kvæmlega eins og Haraldur Guðmundsson, er hann sagði, að dýrtíðin gerði þá ríku rik- ari og þá fátæku fátækari: „Allur þjóðarauðurinn færist á hendur þeirra, sem eiga fram- leiðslutæki, jörð eða önnur var- anleg verðmæti Allir þeir, sem ekkert eiga af slíkum verð- mætum, verða örsnauðir. Þetta er nákvæmlega það, sem Tíminn hefir hvað eftir annað bent á, einföld stað- reynd, sem allir viti bornir menn hafa séð og sjá í hendi sér. En sósíalistar hafa ekki ver- ið á því að viðurkenna það fram að þessu. Þeir hafa þvert á móti heimtað hlutdeild í stríðs- gróðanum til handa launa- mönnum með því að hækka grunnkaup, — kjarabætur. Þeir hafa fengið vilja sinn. En á sama tíma sjá þeir, að hjól dýrtíðarinnar tekur að snúast með ofsahraða: Kaup hækkar, vörur hækka, kaup hækkar og þannig koll af kolli. Sósíalistar fyllast skelfingu. Afleiðingin af gerðum þeirra kemur fyrr í ljós en þá varði. Hún verður ekki dulin, og þeir reyna ekki að dylja lengur það, sem þeir vissu fyrir en þögðu um: Kjarabæturnar — vaxandi dýrtíð og verðbólga gerir þá ríku ríkari og þá fátækari fá- tæari. Þess vegna upphefur Þjóð- viljinn nú sína raust og þykist vilja vara við afleiðingum af eigin stefnu. Hann segir: „En ekki orkar það tvímælis, að afleiðingar verðbólgunnar bitna harðast á verkmönnun- um. Verðbólgan þýðir tvímæla- laust atvinnuleysi og það í enn geigvænlegri mynd en áður hefir þekkst.“ Áður hafa þeir gyllt það fyrir verkamönnum að kauphækkun þeirra hefði engin áhrif á verð- lagið. Nú hefir kaupið hækkað og þeir sjá svart á hvítu, að verð- lagið fylgir eftir. Þá taka þeir að skrifa um ógæfu -verðbólg- unnar, sem komi harðast nið- ur á verkamönnum. En um leið skrifta þeir synd- samlegar afleiðingar sinnar eigin stefnu, — sinna eigin gerða. Hin veika stjórn Ólafs Thors, sem þeir fögnuðu svo mjög í vetur, hefir freistað þeirra til að leiða ógæfu verðbólgunnar, ekki aðeins yfir verkamenn, heldur þjóðina í heild. Og þeir hafa gert meira. Þeir hafa aflað okkur fyrirlitningar þeirrar þjóðar, sem við höfum nú mest saman við að sælda. Samtímis því sem forseti Bandaríkjanna krefst skjótra aðgerða gegn verðbólgunni þar í landi, er verðbólgustefnan sett í öndvegi á íslandi og hjól dýrtíðarinnar sett á fulla ferð! 4- Vorið 1919 var óvenjulegur mannfögnuður á Þingvöllum. Framsóknarflokkurinn hélt þar sitt fyrsta flokksþing, með fniklu fjölmenni hvaðanæva af landinu. Þessi Þingvallafundur var hinn raunverulegi stofn- fundur Framsóknarflokksins. Það var í fyrsta sinn, sem á- hugamenn úr liði ungmennafé- laganna, leiðtogar úr fylkingu samvinnumanna, og áhuga- bændur úr flestum héruðum hittust á hátíðlegum stað til að festa sameiginlega heit um að vinna óhvikult að frelsi og framför lands og þjóðar. Á þessum fundi var Bjarni Jensson bóndi í Ásgarði í Dala- sýslu einn af þeim mönnum, sem vöktu mesta eftirtekt. Hann var þá kominn yfir miðjan ald- ur, mikill maður vexti, þrekleg- ur, fríður maður og djarflegur í framgöngu. Hann var í hví- vetna hinn kempulegasti. Hárið var þétt og mikið, og alskegg niður á bringu. Mæltu það margir fundarmanna, að Bjarni í Ásgarði minnti flestum frem- ur á hina fornu héraðsríku höfðingja, sem settu sér lög og dæmdu dóma á Þingvöllum um margra alda skeið. Þetta var orð að sönnu. Bjarni Jensson var mikill héraðshöfð- ingi í Dölum frá því hann var ungur bóndi og þar til hann andaðist 4. ágúst í sumar, 77 ára að aldri. Bjarni var sonur Jens bónda að Hóli í Dölum. Jens var mynd- arbóndi og einn af helztu styrktarmönnum Torfa í Ólafs- dal, við hina margþættu kaup- félagsstarfsemi, sem Torfi hratt af stað á síðasta fimmtungi 19. aldarinnar. Bjarni fylgdi í spor föður síns. Hann fór ungur til náms í bændaskólann í Ól- afsdal, og varð fyrir miklum á- hrifum af Torfa skólastjóra. Skömmu síðar setti Bjarni bú saman og flutti að Ásgarði í Hvammssveit. Það er mikil jörð og fögur. Bjarni bjó þar með hugkvæmst það, að stofna lýð- veldi með stjórnarskrárbreyt- ingu, hygg ég að stafi af því einu, að ríkisstjóri fer með konungsvaldið en ekki konung- urinn sjálfur. Ef konungur hefði getað gegnt störfum sínum, sem kon- ungur íslands, mundi þá nokkr- um hafa komið til hugar, að lýðveldisstofnun hefði farið fram á þann hátt, að fyrst hefði Alþingi samþykkt lýðveldis- stjórnarskrá, síðan hefði kon- ungur verið beðinn að rjúfa þing út af því og svo sam- þykkja, að lýðveldisstjórnar- skrárfrumvarpið væri lagt fyr- ir næsta þing á eftir og þar næst staðfesta það, sem stjórn- skipunarlög og þá fyrst láta af konungdómi? Að vísu er ekkert hægt að fullyrða um það, en trúa mín er sú, að konungur hefði ekki beðið eftir þessu öllu, heldur sagt af, -sér, þegar hann sá, að það var vilji þjóðarinn- ar, og þá var lýðveldið komið á undan stjórnarskránni, eins Og reyndar jafnan hefir átt sér stað, þar sem lýðveldi hafa ver- ið stofnuð. Mætti nefna fjölda dæma úr sögu annarra þjóða um þetta, þótt því sé sleppt hér. Það er aðeins einn áfangi eftir í sjálfstæðismáli þjóðar- innar: stofnun lýðveldis. Menn hafa hugsað sér þetta gert með nýrri stjórnarskrá, en ný stjórnarskrá er ekki stofnun lýðveldis, jafnvel þótt hún á- kveði lýðveldisstjórnarfyrir- komulag, heldur hitt, að kon- ungurinn láti af völdum og því sé yfirlýst, að'landið sé lýðveldi. Þetta má að minnsta kosti gera án allrar stjórnarskrárbreyt- ingar,- Alþingi mundi þá ákveða til bráðabirgða að kjósa ríkis- forseta og fela honum það vald, sem stjórnarskráin hefir hing- að til veitt konungi. Breyting- in yrði sú ein, frá því ástandi, sem nú er, að forseti kæmi í stað ríkisstjóra og að landið væri lýst lýðveldi, í stað þess, að nú er lýst yfir þeirri fyrir- ætlun, að stofna lýðveldi. Þegar við stígum síðasta spor- ið til fulls sjálfstæðis, á að mínu áliti LÝÐVELDIÐ AÐ KOMA FYRST, stjórnarskrá þess á eftir, og þá má gefa sér nægan tíma til að ganga frá henni. Þessi leið tel ég, að hafi ýmsa kosti fram yfir það, að byrja með stjórnarskrá, svo sem: (Framh. á 3. síðu) óvenjulegri rausn og skörungs- skap til dauðadags. Hann tók í arf frá föður sinum og Torfa í Ólafsdal einhuga trú á gildi samvinnustefnunnar. Bjarni varð snemma einn af mestu styrktarstoðum kaupfé- lagsirís í Búðardal, og löngum formaður þess. Svo sem að sjálfsögðu var hann fram til síðustu ára fulltrúi sveitunga sinna í stjórn hreppsins, sýsl- unn,ar og búrfaðarsambands- ins. En það verk í almanna- þágu, sem hann eyddi mestum tíma til, var stjórn Sparisjóðs Dalamanna. Sá sjóður varð banki sýslunnar, undir stjórrí Bjarna. Þangað leitaði hver maður í Dölum og víðar að, þeir, sem .þurftu fjárhjálp, sem sveitabanki gat annazt. Bjarni var listaskrifari og vel fær 1 bókfærslu. En hann var gædd- ur stálminni, og afgreiddi oft lán og tók við greiðslum á hest- baki. Þegar heim kom bókfærði hann afgreiðslu sína og þótti hvergi skeika. Bjarni tók mik- inn þátt í landsmálabaráttunni, einkum 1908 og næstu ár þar á eftir. Var því við brugðið, hve mikil stoð Bjarna Jónssyni frá Vogi var að nafna sínum í Ás- garði í öllum kosningaharðræð- um. Eftir sáttmálagerðina ,1918 dró Bjarni Jensson sig meir í hlé í landsmálabaráttunni, og fylgdi á hverjum tíma þeim að málum, sem honum þótti hafa sér geðfelldust málefni. í deil- unni um kjördæmamálið 1931 stóð hann í því efni sem öðrum fast á rétti byggðanna, og þoldi Baráttan u■■■ bif- reiðamálin Bjarni Benediktsson borgar- stjóri flutti undir þinglok frv. um að leggja niður bifreiða- einkasölu ríkisins. Skömmu áð- ur hafði Alþingi samþykkt, að óvilja Sjálfstæðisflokksins, að þriggja manna nefnd skyldi hér eftir hafa með höndum úthlut- un bifreiða, og gera opinberlega grein fyrir ástæðum til veitinga og synjana. Mér þótti gegna nokkurri furðu, að þetta frv. skyldi ekki koma fram fyr en búið var að samþykkja tillögu okkar Fram- sóknarmanna um að hafa rétt- láta skiptingu undir opinberu eftirliti, á þessari vörutegund. Ég gerði þess vegna nokkrar at- hugasemdir við ræðu borgar- stjórans. Ástæðan til þess, að Fram- sóknarmenn og Alþýðuflokkur- inn efndu til .einkasölu með bíla, var sú, að einn af stærstu bílakaupmönnum landsins, Páll Stefánsson, notaði sér neyðar- samninga íslendinga við Spán- verja, og gerði sig líklegan til að flytja inn ótakmarkað af bílum frá Spáni, þó að hér væru hin mestu gjaldeyrisvandræði. En Spánverjar neituðu að kaupa islenzkan saltfisk, ef íslending- ar leggðu nokkrar hömlur á innflutning þaðan. Bílaeinka- salan var nauðvörn hins is- lenzka ríkis móti þegnskapar- broti þessa óhófs Mbl.manna, sem hér áttu hlut að máli. Á annan hátt varð hin óskemmti- lega gróðasókn hans ekki stöðvuð. Innflutningsnefnd hafði í fyrstu, svo sem vera bar, með höndum skiptingu bíla þeirra, sem efni voru á að kaupa til landsins. En nefndinni þótti það erfitt verk, og sérstaklega óþakklátt. Ýtti hún verkinu frá sér yfir á Svein Ingvarsson, for- stjóra einkasölunnar. Hann fann brátt, að engum einum manni var stætt að eiga að leysa þennan vanda, og bað rik- isstjórnina um sérstaka nefnd til að hafa með höndum þetta verk með sér. Hafa margar nefndir starfað að þessu máli með Sveini Ingvarssyni, en nokkur skipti orðið á mönnum, eftir breytingum í ríkisstjórn- inni. Seinast störfuðu að þessu máli með forstjóranum Stefán Jónsson, skrifstofustjóri í inn- flutningsnefnd, og Jóhann Ól- afsson kaupmaður. Gerðu þeir fyrir ári síðan tillögu um skipt- ingu vörubíla, sem von var á til landsins, og var sú skipting vel undirbúin og rökstudd. • Skömmu eftir að hér var illa að gengið væri á rétt þeirra. Ásgarður er í þjóðbraut og um Bjarna mátti segja, að hann byggði skála sinn þvert yfir veginn. Hann var einn hinn skörulegasti gestahöfð- ingi á íslandi í seinni tíð, og ef til vill hinn síðasti í þeirri miklu fylkingu. Gestrisni Bjarna í Ásgarði var óvenjuleg. Hann vildi að allir, sem um veginn fóru, kæmu heim til að þiggja beina og fyrirgreiðslu. Og veitingar í Ásgarði voru ekki af skornum skammti. Bjarni hafði stórbú og mikla að- drætti. En svo var hann veitull, að gestir, sem komu þar oft, undruðust, að hús hans skyldi jafnan vera byrgt af þeim ágæta, mq,rgþætta og þjóðlega mat, sem þar var á borðum. Gestum Bjarna í Ásgarði var ekki ætlað að sitja hljóðir að sið indverskra spekimanna. Sjálfur var húsbóndinn fullur af fjöri og kæti. Allir, sem komu undir hans þak, urðu a. m. k. í bili fyrir vekjandi áhrifum af glaðværð og ljósi húsbóndans. Ef gestir buðu borgun fyrir greiða í Ásgarði, þótti Bjarna sér misboðið og þverneitaði að taka móti fé fyrir gestrisni Þó fór svo á allra síðustu árum, eftir að stórhópar komu í bif- reiðum að Ásgarði, að hann lét viðgangast að greiði væri seld- ur, en ekki var sú iðja honum að skapi. Sá hlutur kom fyrir Bjarna í Ásgarði, sem sjaldgæfan má kalla, að hann reisti sjálfan sig komið sögu, fór Sveinn Ingvars- son til Ameríku, til innkaupa á vörubílum, mannflutninga- bílum og hjólbörðum. Var þessi ferð nauðsynleg, því að ekki var seinna vænna um innkaup í í Bandaríkjunum, þar sem bif- reiðaframleiðslu til almenn- ingssölu er nú hætt. Tókst Sveini Ingvarssyni að ná góð- um kaupum á allmiklu af vöru- bílum, sem nú eru nýkomnir til landsins, að líkindum síðustu nýir vörubílar, sem koma hing- að þar til eftir að Stríðinu lýk- ur. Auk þess tókst honum að ná kaupum á 150 mannflutninga- bifreiðum, sem koma hingað smátt og smátt eftir því sem flutningi verður við komið. Eftir að Sveinn Ingvarsson var farinn í þessa skylduferð til Ameríku, sem bar- svo mikinn árangur, tók Jakob Möller ráð- herra það óheillaráð, að gerast útskiptari og afgreiðslumaður á bílum, sem til landsins komu. Breytti hann stórlega úthlutun nefndarinnar um vörubíla, og tók, að því er virtist, algerlega í sínar hendur alla yfirumsjón með innflutningi mannflutn- ingabifreiða. Skapaði ráðherr- ann sér meira annríki og um- stang í þessu efni, heldur en fordæmi eru til í sögu íslenzkr- ar sjálfstjórnar. Bílstjórar og væntanlegir bílkaupendur voru að jafnaði 20—30 saman í bið- stofu ráðherra, þegar nokkur von var að ná þar tali af hon- um. Urðu aðrir, sem erindi áttu við stjórnardeildina, að lúta í lægra haldi fyrir þessum vold- uga sóknarher. Inni í skrifstofu ráðherrans var síminn stöðugt á hreyfingu, og fyrst og fremst talað um bíla. Til að fá ein- hvern starfsfrið, tók ráðherr- ann það ráð að hafa ekki við- talsíma nema einu sinni í viku og þá stuttan tíma. En frið var ekki að fá fyrir því. Hvar sem ráðherrann gekk um götur bæj- arins mætti hann bílbiðlum sínum, og þeim oft ærið áfjáð- um. Ekki varð heimili ráðherr- ans honum „kastali“ að enskum sið. Bílbiðlarnir höfðu auga á framdyrum og bakdyrum, en inni í húsinu æpti síminn með hárri rödd óskir um bíla, miklu fremur én eilífa sáluhjálp. Ráðherrann tók afgreiðslu sína eins og miklir sveitabænd- ur ráða fram úr smámálum. Hann vildi gleðja sem flesta, en fann innan skamms, að hann var á hættulegri leið, því að' fyrir hvern einn, sem fór glað- ur, voru 10, sem boðuðu honum, (Framh. á 4. síSu) frá dauðum. Þegar hann var orðinn aldraður maður tók hann einkennilega sýki, sem læknar báru varla skyn á, en töldu þó banvæna. Lá hann á þekktu sjúkrahúsi undir eftir- liti góðra lækna. Bjarni megr- aðist með hverjum degi sem leið og þóttist hann sjá á svip- móti manna, að ekki væri bú- izt við að hann ætti langt eftir ólifað. Hann tók þá til sinna ráða, lét með leynd útvega sér glas með joðdrykk, og tók að blanda því í alla mjólk, sem honum var ætlað að drekka. Gerði hann blönduna að sama skapi sterkari sem lengur leið. Tók honum þá brátt að batna, og varð brátt alheill, lét sér aftur vaxa hvítt skegg niður á bringu, stýrði búi sinu og fór með héraðsmál eins og ekki hefði í skorizt. Þakkaði hann þessa lífgjöf sína eins og flest annað gott áræði sínu og bjart- sýni. Jarðarför Bjarna Jenssonar fór fram síðastliðinn mánudag. Kom um 300 manns að útför hans, og fylgdu honum tli grafar að Hvammi, bæ Auðar djúpúðgu. Ekkja hans og börn héldu stórmannlega erfidrykkju að Ásgarði og Hvammi. Þau munu hafa kunnað glögg skil á því, að Bjarni Jensson myndi hafa kosið að hans síðasta gestaboð væri jafn stórbrotið eins og hæfði þeim bónda, sem reist hafði skála sinn yfir þvera þjóðbraut. Auglýsið í Tímanum!

x

Tíminn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.