Tíminn - 17.08.1943, Blaðsíða 3

81. blað
TÍMEVTV, þriðjndagiim 17. ágúst 1943
323
§aga imábýlii
Frelsishetja
Tékkóslóvakíu
Ég hefi nýlokið lestri þessar-
ar bókar. Það er tuttugu ára
þróunarsaga smábýlis austur í
Skaftafelssýslu, býlis, sem var
örreitis kot fyrir rúmum 20 ár-
um, en er nú nýtízku bújörð
með stóru véltæku túni, girð-
ingum og miklum og vönduðum
byggingum, jörð, sem gefur ríú
mikinn afrakstur árlega.
Þetta er einnig höfuðdrættir
af sögu manns, sem hefir hlotið
óvenjulega skipulagshæfileika
og framsýni í vöggugjöf, enn-
fremur óbilandi starfsvilja,
bjarsýni og umbótaþrá, manns,
sem hefir orðið að berjast hinni
þrotlausu baráttu einyrkjans
við allar þær andstæður, fyrst
dýrtíð, síðan fjárkreppu, fjár-
pestir o. fl., er smábúskapinn
hafa ásótt á umliðnum tveim
áratugum, og í viðbót orðið að
þola langvarandi veikindi sjálf-
ur. Það er saga um það, hvernig
hverjum nýjum erfiðleikum var
rutt með hagsýni og elju og
sigrazt á þeim.
Af þessari bók má margt
læra. Unga fólkið, sem er að
byrja búskap, getur lært af
henni, hvernig það á að skipu-
leggja störf sín og framkvæmd-
ir, til þess að ná sem mestum
afköstum og árangri; einnig að
halda nákvæma reikninga yfir
búreksturinn og hafa með því
móti gleggra auga á reynslunni
og þagnýta sér hana sem bezt.
Leiðtogar þjóðfélagsins geta
einnig lært af þessari bók.
Hún skýrir, hvernig frumbýl-
ingurinn, sem verður að kaupa
jörðina margföldu verði, verður
að neita sér um öll lífsþægindi
borgarbúans og leggja á sig
þrotlaust erfiði til að greiða
jarðarverðið, ef hann á að hafa
von um að eiga framtíð þar.
Ennfremur hvernig fátækur
frumbýlingurinn verður að
leggja ennþá meira á sig og sína
til að geta komið nokkru af
hugsjónamálum sínum um
framfarír á jörðinni í fram-
kvæmd.
Út úr svo að segja hverri línu
bókarinnar má lesa, hversu
mikla erfiðleika ísienzkir bænd-
ur hafa átt við að stríða al-
mennt á tveim úmliðnum ára-
tugum og hvernig þeim hefir
verið ' mætt með þrautseigju,
bjartsýni og trú á framtíðina
og sýnir glöggt þær framfarir,
sem orðið hafa í íslenzkum land-
búnaði þrátt fyrir allt.
Mér finnst, að ýmsir menn í
höfuðstað landsins, sem tala
hæst um 8-stunda vinnudag og
telja sig sjálfkjörna leiðtoga
þeirra fátæku — en fullir eru
eigingirni og öfund til bænd-
anna fyrir þann styrk, er ríkis-
valdið hefir lagt til að draga úr
erfiðleikum dreifbýlisins, hefðu
gott af að kynna sér þessa bók
og gætu máske fengið ofurlitla
innsýn í þann heim, sem smá-
bændur og einyrkjar á íslandi
lifa í. Þeir gætu máske séð, að
ekki er öll hamingja fólgin í
því, að gera kröfur til annarra.
Hákon í Borgum er um margt
fremri ýmsum stéttarbræðrum
sínum í hugviti, framsýni og
listfengi. Og hann hefir átt
mörgum fremur bjartsýni og
trú á gróðurmoldina.
Þessi bók hans er skemmtileg
aflestrar og fróðleg. Ég hefði að
vísu kosið að fá teikningar til
skýringar á ýmsu, sem lýst er
þar.
Hákon á þakkir skilið fyrir
bókina. Að lokum tek ég upp
niðurlagsorð Hákonar úr bók-
inni, sem lýsa vel hugsun hans:
„Þróun er betri en bylting.“
Gunnar Guðbjartsson.
Hinn „laxaeski"
prestur
(Framh. af 2. siSu)
sem frá fyrátu hefir skaþað
undirstöður þeirrar menningar-
verðmæta með þessari þjóð, sem
ennþá standa í fullu gildi og
enn eru þess megnug, líklega
flestum öðrum fremur, að skipa
henni sæti meðal menningar-
þjóða?
Ég veit ekki betur en að tii
þessa dags hafi íslenzkar sveitir
lagt til stærstan skerf hinna
nýtustu dugnaðarmanna þess-
arrar þjóðar. Þeir eru langflest-
ir sprottnir upp úr íslenzkri af-
dalamold, afkomendur íslenzks
bændafólks. Eru það ekki nú-
tíma sveitabændur, sem sýnt
hafa þá þrekraun, þótt vinnu-
aflið sé að mestu fjarað burt
frá búum þeirra, að auka frarn-
leiðsluna og færa út ræktuðu
svæði landsins? Líklega er það
mála sannast, að aldrei hafi ís-
lenzkur landbúnaður háð jafn
harða baráttu sem nú. í þeirri
baráttu hafa þeir öðlast þekk-
ingu nýrar sanninda, sem verða
mun þeim leiðarvísir og baráttu-
styrkur á yfirstandandi og ó-
komnum tímum. Hinir mönguðu
fjendur, fordómar skilnings-
leysi og andúðar af hálfu bæj-
arlýðsins, mun ekki marka þeim
framtíðarbraut. Við bændur
eigum ekki gæfu vora undir
tungurótum þess lýðs, en við
þurfum mikið þrek og umburð-
arlyndi til að þegja stöðugt við
skilningslausu andúðarþvaðri
þeirra manna, sem sjálfir liggja
á mjúkum svæflum hægðar og
hálauna.
Síðla í- þessari forspjallsgrein
Sjómannablaðsins kemst prest-
urinn að þeirra niðurstöðu, að
íslenzkar dala- og innsveitar-
byggðir skuli í eyði leggjast og
fólkið flytjast til sjávar, því að
þar vanti ekki hin andlegu og
líkamlegu lífsskilyrði.
Treystir presturinn sér til,
þrátt fyrir bjartsýni sína á
sjávarsíðulíf, að gerast ábyrgur
fyrir glötun þeirra sönnu and,-
legu verðmæta, sem slík bylt-
ing hlyti að valda, þegar ekki
yrði lengur sóttur styrkur og
þjóðhollur máttur til íslenzkra
dala og sveitabyggða? Á prest-
urinn ekki innan brjósts ráð á
neinum þeim vogar eða mæli-
tækjum, sem vega kunna eða
mæla önnur verðmæti en þau,
sem digrir sjóðir gulls eða seðla
iskapa? Þekkir hann ekki gildi
í þeirra verðmæta, sem skapa
kunna tryggari undirstöður
andlegrar, þjóðnýtrar farsæld-
ar en peningar einir fá upp
byggt?
Fjarri sé það mér að vilja
gera nokkra tilraun til að kasta
rýrð á hina íslenzku sjómanna-
stétt, og ég ætla mér ekki með
þessum línum að fara að gera
samanburð á henni og bænda-
stéttinni. Slíkt tel ég fjarstæða
heimsku, þar sem vitað er, að
margt af hinum dugandi sjó-
mönnum eru synir íslenzkra
bænda. Þeir eru böxrn dala og
dreifbýlis. Hitt vil ég halda, að
hinum beztu mönnum sjó-
mannastéttarinnar séu illar
gjafir gefnar og óþægar með
skjalli því og kjassyrðum, sem
presturinn og aðrir slíkir fylla
munn sinn með. Þennan prest
skortir skilning og víðsýni til
aö geta eygt útlínur þeirra lífs-
möguleika og menningarlegrar
hamingju, sem fólginn er í
bættum og blómgandi hag
hins íslenzka landbúnaðar og
sveitalífs í nútíð og framtíð. Og
það er meira en langt, það er
óravegur milli hins Laxness-
sinnaða lýðs og hins víðfeðma
hugsjónaskálds, sem svo kvað:
„Sú kemur tíð að sárin foldar
gróa, sveitirnar fyllast, akrar
hylja móa. Brauð veitir sonum
móðurmoldin frjóa, menningin
vex í lundi nýrra skóga.“
Enda þótt presturinn og mað-
urinn Jón Thorarensen, kunni
að vera vaxinn upp úr fjörunni,
sem ég veit ekkert um, og enda
þótt hann kunni að hafa reynt
sveitabúskap og viðskipti við ís-
lenzka mold og gengið á berum
kjúkum frá þeim viðskiptum,
sem ég segi ekki að verið hafi,
þá þarf hann ekki að hefja
grjótkast að íslenzkíum land-
búnaði og bændafólki, — því að
hafi honum óhönduglega farizt,
á hann líklega sjálfur sökina.
Lesendur!
Vekið athygli kunningja yð-
ar á, að hverjum þeim manni,
sem vill fylgjast vel með al-
mennum málum, er nauðsyn-
legt að lesa Timann.
Skriíið eða símið tll Timans
og tilkynnið honum nýja áskrif-
endur. Slmi 2323.
FRAMHALD.
Hann hét á Tékka að leggja rækt við sögu sína, tungu, trú og
menningu, og umfram allt bókmenntir sínar, og hamla þannig
gegn hinum þýzku áhrifum frá Austurríki, en halda þó sátt og
friði við drottnara sína. Það var einmitt eitt af grundvallarat-
riðunum í þessari endurreisnarbaráttu, að forðast allt, sem gæti
gefið Austurrikismönnum átyllu til þess að beita harðræði eða
vaxandi íhlutun. En þó varð að halda djarft á réttu máli.
Þetta boðaði hann slafnesku þjóðunum, hvenær sem færi gafst:
:í ræðum og fyrirlestrum, i háskólanum og á fundum og samkom-
um og í riti 1 fjölmörgum blöðum og tímaritum. Alls staðar hljóm-
aði boðskapur hans: Verndið þjóðleg verðmæti yðar, hefjið þjóð-
lega, friðsama og áreitnislausa viðreisn og bíðið unz stund frels-
isins nálgast. Það, sem yöur auðnast ekki að gera, munu synir
yðar gera, ef þér leggið grundvöllinn. Engan grunaði þó, hve ná-
læg stund frelsisins var, ekki fremur Mazaryk sjálfan en aðra.
Raunar hóf hann líka baráttu á níunda tugi nítjándu aidar, en
hvað eru áratugir í lífi þjóða?
*
Þar kom, að Mazaryk var kosinn fulltrúi Tékka á þing Austur-
ríkis i Vín, og þar auðnaðist honum að hafa miklu meiri áhrif
heldur en líklegt mátti telja. En oft var aðstaða hans óhæg og
stundum jafnvel hættuleg, og þrátt fyrir allt var ekki sýnilegur
mikill ávöxtur þessarar harðsóttu baráttu. Oft þurfti hann að
beita sér til þess að bjarga málstað Tékka, oft næddi kalt um
hann, oft var hann skotmark hinna austurríksku stórveldis-
sinna og oft lögðu austurríksku stjórnarvöldin þungan hug og
jafnvel illan grun á hann. En slíkt lét Mazaryk ekki á sig fá. í
bernsku hafði hann hamrað járn í smiðju og það var eins og
aað starf hefði mótað skapferli hans. Tvívegis reis hann upp og
réðist af furðulegri hörku á austurrísku stjórnarvöldin: í ann-
að skiptið, þegar hópur manna var sakaður um samsæri og
dæmdur til þungrar og ótilhlýðilegrar refsingar, í hitt skiptið,
er hann sannaði, að utanríkismálaráðuneyti Austurríkismanna
hefði látið sér sæma að leggja fram fölsuð skilríki í mikilvægu
máli. Hvorki hótanir né heiftúðlegar árásir höfðu áhrif á hann.
Þessi djarfa barátta fyrlr réttlætinu og sannleikanum gerði hann
að verðleikum frægan um alla Norðurálfu.
*
Svo skall heimsstyrjöldin á. Á svipstundu skipaðist veður í lofti.
í stað hins gamla, rólega heims blasti allt í einu við ný og æðis-
gengin veröld. Enginn vissi, hvað í vændum kynni að vera né
hvað rísa myndi af rústum hinna hrjáðu stríðslanda. En eitt sáu
allir: Þessi hildarleikur, sem hafinn var, fól í sér mikil örlög fyrir
tugi þjóða og tugmiljónir manna.
Tékkar og Slóvakar héldu hryggir og reiðir til vígvallanna.
Þeir voru neyddir til þess að berjast við þriðju slavnesku þjóðina,
Rússa, einmitt þá þjóð, sem margir höfðu helzt vonað, að myndi
bjarga þeim úr klóm Austurríkismanna fyrir frændsemissakir,
þótt ekki væri af réttlætisást. Þó gátu þeir ekki annað en barizt.
Hrifningaralda fór um löndin, þar sem þýzkumælandi þjóðir
bjuggu, og í vígamóði voru allir heimtaðir til leiks. Vopnlaus og
undirokuð þjóðabrot máttu sín einskis. Stöku manni datt þó upp-
reisn í hug. En allur þorrinn sá, að það var óvit eitt og vísastur
vegur til þess að leiöa óheppilegt böl og þjáningar yfir hinar
slavnesku þjóðir, sem voru á valdi Miðveldanna.
*
Mazaryk sá fyrir mikil tíðindi. í mörg ár hafði hann vænzt þess,
að svona færi gæfist, en þrátt fyrir það var hann ekki enn við-
búinn, þegar híldarleikurinn hófst. Honum hafði ekki unnizt
tími til þess að fullkomna viðbúnað sinn. En breytt viðhorf
kröfðust nýrra ákvarðana. Uppreisn kom ekki til greina — ekki
að svo stöddu. Tékkar og Slóvakar urðu að hlýða valdboðinu og
ganga í herinn — og berjast með óvinum sínum. En hann gerði
sér ekki i hugarlund, að Rússar yrðu bjargvættur slafnesku
bræðraþjóðanna. Það voru vesturveldin, sem hann vænti helzt
stuðnings af, Frakkland og England, og ef til vill Bandaríkin,
þar sem niðjar svo margra Tékka og Slóvaka, sem flúið höfðu
harðstjórnina og eymdina heima fyrir, bjuggu.
Hann hugleiddi málið rækilega. Hann sannfærðist um að
Bandamenn myndu sigra að lokum, jafnvel þótt honum dyldist
ekki, að Rússland riðaði á heljarbarmi. Tékkar voru í eðli sínu
frjálshuga þjóð. Þeim hentaði bezt lýðræði, og lýðræðisþjóðirnar
voru auövitað líklegastar til þess að hjálpa þeim. Þær mundu
bezt skilja hug þeirra, kröfur þeirra og rétt þeirra. Frakkar voru
lýðfrjáls þjóð, sem unni frelsinu heitt. Englendingum var runnið
frjálsræðið i merg og blóð. Til þessara þjóða urðu Tékkar og Sló-
vakar að snúa sér með réttlætis- og frelsismál sín. En gat hann
komið óskum þeirra á framfæri? Hvernig átti hann að vekja
samúð Frakka og Englendinga með málum slafnesku þjóðabrot-
anna, nú þegar allur hugur þeirra snerist um það að berjast til
sigurs fyrir tilveru sjálfra sín. Hann var þekktur háskólakennari
og rithöfundur og mörgum kunnur vegna vígreifrar baráttu fyrir
frelsi og réttlæti. En þrátt fyrir það hafði hann lítil kynni af
auðkýfingum, iðjuhöldum og stjórnmálaskörungum þessara
landa né öðrum, sem þar höfðu mest völd og áhrif. Þar að auki
var hann vart viöurkenndur leiðtogi þjóðar sinnar. Og’hvað mátu
svo vesturveldin þessar kúguðu þjóðir í Mið-Evrópu? Voru þær
ekki gleymdar undir handarjaðri Austurríkismanna, Slafarnir
þar orðnir austurríkskir fjandmenn í augum Bandamanna?
Ekki gat Bæheimur heldur boðið þeim neitt, sem var kallandi
rðveizla, jafnvel þótt þeir gerðu uppreisn. Og auk þess gat upp-
reisnarher í Bæheimi, sem einhvers var megnugur, átt það á
hættu, að Austurríkismenn, sem voru miklu veikari en Þjóðverjar,
teldu sér ráðlegast að semja sérfrið, til dæmis gegn því að fá að
halda löndum slnum. Og þá var til lítils gagns stofnað til stór-
ræða. Það mátti ekkl hrapa að neinu. Það varð að hugsa málið
rækilega, en þó varð að hefjast fljótt handa.
Fyrst tókst hann för á hendur til Rotterdam, til þess að ná
sambandi við kunningja sína í Frakklandi og Englandi. Því næst
sneri hann aftur til Prag, til þess að ræða frekar við stuðnings-
menn sína og áhrifamenn í Bæheimi. Eftir að þeir höfðu lagt á
ráðin sín á milli, hélt hann enn til Hollands, lagði fram stefnu-
skrá tékknesku föðurlandsvinanna og tókst fyrir meðalgöngu
kunningja sinnna að koma henni á framfæri við ýmsa stjórn-
málamenn Bandamanna. Er hann hafði þetta afrekað, hélt hann
enn til Prag. En nú var ljóst orðið, að hann gat ekki verið mál-
svari hinna slefnesku þjóða í löndum Bandamanna og átt þó
búsetu í austurríska keisaradæminu. Hann varð að njóta meira
frjálsræðis og öryggis. Tll þess að geta leyst það hlutverk, sem
hann hafði valið sér, varð hann að komast úr landi, en eigi að
síður varð hann þó að hafa við að styðjast öfluga hreyfingu
Sumbnnd ísl. samvjnnufélngat
Sam vinn uruenn!
Stofnsjóður yðar er góð líftrygging. Varasjóð-
ur er yður trygging fyrir góðum framtíðarvið-
skiptum.
Gjalddagi Tímans var 1. júií
Þeir kaupendur, sem ekki hafa gert
skil, eru beðnir að gera það hið allra
fyrsta.
Afgreiðsla Tínians er í Edduhúsi við
Lindargötu, slmi 2323.
ÉTSÖLUSTAÖIK TÍMAIS 1 REYKJAVÍK
Verzluninn Vitinn, Lauganesvegi 52 .................. Síml 2260
Þorsteinsbúð, Hringbraut 61........................... — 2803
Flöskubúðin, Bergstaðastræti 10 ...................... — 5385
Leifskaffi, Skólavörðustíg 3 ......................... — 2139
Bókaskemman, Laugaveg 20 B.........................
Bókabúð KRON, Alþýðuhúsinu ........................... — 5325
Söluturninn, Hverfisgötu ............................. — 4175
Sælgætisbúðin Kolasundi .................. ........
Verzlunin Ægir, Grófinni...........................
Bókáverzlun Finns Einarssonar, Austurstræti 1 ........ — 1336
Bókastöð Eimreiðarinnar, Aðalstrætl 6 ................ — 3158
Ólafur R. Ólafs, Vesturgötu 16 . ..-.................. — 1754
Konfektgerðin Fjóla, Vesturgötu 29 ................... — 1916
heima fyrir. Hann stefndi vinum sínum til fundar við sig —
meðal þeirra var dr. Benes, sem síðar varð forsætisráðherra
Tékkóslóvakíu, — tjáði þeim fyrirætlanir sínar og fól þeim í
hendur baráttuna heima fyrir.
Yfirvöldin höfðu lengi haft illan bifur á Mazaryk. En eigi að
síður gerðist hann nú svo djarfur að ganga á fund landstjórans
í Bæheimi til þess að kynna sér álit hans á frelsishreyfingu
Tékka, því að harín leit á það sem eitt hið nauðsynlegasta undir-
stöðuatriði í baráttu sinni að yita sem bezt hug austurrískra
valdsmanna í þessu efni. Og hann gerði það, sem meira var: Hann
tók sér ferð á hendur alla leið til Vínarborgar og átti samræður
við ýmsa stjórnarherra þar. En allar þessar eftirgrennslanir
styrktu hann í fyrirætlunum sínum. Mazaryk hafði staðráðið að
færa Tékkum og Slóvökum frelsi og sjálfræði. Ef Austurríkis-
menn sigruðu, var þess engin von, að slíkt myndi takast.
Seytjánda dag desembermánaðar 1914 hvarf Tómas Mazaryk
brott úr Bæheimi. Hinn tuttugasta og fyrsta dag desembermán-
aðar 1918 kom hann aftur heim sem forseti hins nýja lýðveldis.
Hann lagði leið sína fyrst til Ítalíu, og þar vann hann ótrauð-
lega að því að komast í kynni við ýmsa áhrifamenn Banda-
manna, er þar áttu dvöl. Síðan hélt hann til Sviss og settist að í
Genf, sem var um þessar mundir tilvalinn aðsetursstaður fyrir
hann. Þar hóf hann að sameina alla Tékka, sem hann náði til,
til átaka í baráttu fyrir málefnum þeirra. En mikla erfiðleika
var við að stríða, og auk þess varð hann persónulega fyrir þeim
raunum, að elzti sonur hans, Herbert, lézt úr taugaveiki, en Aust-
urríkismenn hnepptu dóttur hans, sem verið hafði einn skelegg-
esti liðsmaður í frelsisbaráttu Tékka, í fangelsi. En því fór fjarri,
að þetta drægi úr honum kjark. Hann sótti þvert á móti mál
sitt af meira kappi en nokkru sinni áður, þrátt fyrir allar þær
raunir, sem hann varð að þola, og allar þær hindranir, er Austur-
ríkismenn leituðust við að leggja í leið hans.
„Einn þeirra njósnara, sem áttu að sitja um mig, kom frá Prag
rakleiðis til gistihúss míns,“ skrifaði hann síðar. „Mér höfðu þó
borizt fregnir af komu hans. Samstarfsmenn mínir í „Maffía“ í
Prag (leynifélagi frjálslyndra Tékka) voru vel á verði. Ég bað
hann að koma til fundar við mig næsta dag og lagði fyrir hann
margar trúnaðarspurningar um ástandið í Bæheimi, stjórnar-
hætti og löggæzlu þar og fleira. Yngstu samstarfsmenn mínir
höfðu mikið yndi af þessu samtali okkar. En að lokum fór svo,
að þeir unnu hann á okkar mál og gerðu hann aö gagnnjósnara!"
Mazaryk var í sífelldri hættu. „Vorið 1915,“ skrifaði hann, „fór
ég allt í einu að finna til sárinda í öðrum handleggnum. Litlu
síðar komu lítil kýli á öxlina. Læknirinn, sem stundaði mig, sagði,
að þau stöfuðu af eitrun og samherjar mínir töldu, að gerð hefði
verið tilraun til að eitra nærföt mín í þvottahúsinu."
En hann skeytti lítt um lífshættu. Málefnið var honum fyrir
öllu. Austurríkismenn voru þegar teknir að efast um sigur mið-
veldanna, og raddir komu upp um það, að þeim væri hyggilegast
að semja sérfrið við Bandamenn gegn því að þeir fengju að halda
löndum sínum. Mazaryk duldist ekki þessi hætta. Hann brá
þegar við og hélt til Lundúna, sem var þýðingarmesta stjórn-
málamiðstöð Bandamanna.