Tíminn - 25.01.1944, Blaðsíða 1

RITSTJÓRI:
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
ÚTGEPANDI:
PR AMSÓKN ARFLOKKURINN.
PRENTSMIÐJAN EDDA h.f.
Símar 3948 og 3720.
RITST JÓRASKRIFSTOFUR:
EDDUHUSI, Lindargötu 9A.
Símar 2353 og 4373.
AFGREIÐSLA, INNHEIMTA
OG AUGLÝSINGASKriT.rrOFA:
EDDUIIUSI, Lindargötu 9A.
Sími 2323.
28. árg.
Reykjavík, þrlðjudaginn 25. jan. 1944
8. blað
Frægír hershöfðingjar
Myndin er af tveimur einna þekktustu hershöfðingum Bandaríkjanna, Eis-
enliower og Marshall, sem er yfirstjórnandi alls landshers Bandaríkjanna.
Talið er, að Roosevelt og Churchill hafi viljað gera Marshall að yfirmanni
innrásarliersins í Vestur-Evrópu, en hann hafi skorast undan og bent á
Eisenhower. Jafnframt hafi liann lagt til, að Eisenliower fengi að ráða vali
aðstoðarmanna sinna. Kaus Eisenhower Tedder flugmarskálk sem ncestœðsta
aðstoðarmann sinn, en talið er, að Marshall hafi helzt kosið Alexander
hershöfðingja í þá stöðu.
TiBlaga ríkisstjóra
nia þjóðfnnd
Opinbert bréS hans til Alþingis
Sveinn Björnsson ríkisstjóri hefir Skrifað Alþingi bréf, þar
sem hann hann ber fram nýja tillögu um Iausn lýðveldis-
málsins.
Bréf ríkisstjórans er svohljóðandi:
Erlent yfirllt:
BYLTINGIN
í BOLIVIU
Stjórnarbyltingar þykja yfir-
leitt ekki sögulegir atburðir í
Suður-Ameríku. Stjórnarbylt-
ing, sem varð í Bolivíu rétt fyr-
ir áramótin, hefir þó vakið tals-
verða athygli. Ástæðan til þess
er m. a. sú, að Bolivía er nú
tinauðugasta landið, sem ekki
er undir yfirráðum öxulríkj-
anna. Bolivia hefir til jafnað-
ar framleitt 15% af allri tin-
framleiðslu heimsins. Tin er
mjög eftirsótt til hernaðar-
þarfa. í Bolivíu eru líka mörg
önnur verðmæti unnin úr jörðu,
t. d. olía. Er Bolivía eitt námu-
auðugasta land Suður-Ameríku.
íbúar Bolivíu eru um 3 y2 milj.
en landið er 537 þús. fermílur
og eru aðeins tvö lönd í Suður-
Ameríku stærri, Brazilía og Ar-
gentína. Meirihluti íbúanna eru
Indíánar, og auk þess rúmur
fjórðungur þeirra blendingar af
Indíánaættum. Fátækt alþýð-
unnar er mikil. Menntunarleysi
er hvergi meira í Suður-Ame-
ríku og er þá mikið sagt. Helztu
atvinnugreinarnar eru landbún-
aður og námugröftur. Fáir ,auð-
menn eða auðhringar, sem út-
lendingar ráða yfir, eiga nám-
urnar og jarðeignirnar. Auð-
maðurinn Patrino, sem á mest
af tinnámunum, er talinn 7.
ríkasti maður heimsins. Hann
hefir ekki komið til Bolivíu í
20 ár, en hefir þó jafnan ráðið
miklu um stjórn landsins.
Það hefir löngum verið mark-
mið frjálslyndra þjóðernissinna
í Bolivíu að losa þjóðina undan
hinni miklu kúgun innlendra
og erlendra auðdrottna. Nokkru
fyrir styrjöldina tókst þessum
mönnum að komast til valda.
Forustumaður þeirra var Ger-
mán Busch, sem var á ýmsan
hátt mikilhæfur stjórnandi. Eitt
af verkum hans var að taka
olíunámur Standard Oil eign-
arnámi. Risu út af þessu miklar
deilur og reyndi olíuhringurinn
að fá erlend stjórnarvöld til lið-
veizlu við sig, en máli þessu
virðist nú lokið með sigri Boli-
víumanna. Germán Busch réð-
ist í margar aðrar áhættusam-
ar umbótaframkvæmdir, en rak
sig fljótt á, að þjóð hans og
samstarfsmenn höfðu enn ekxi
menningu og manndóm til að
njóta þeirra. Gerðist hann því
(Framh. á 4. síðu)
Seinustu fréttir
Bandamenn settu mikið lið á
land við Nettunó, um 40 km.
sunnan við Rómaborg, snemma
á laugardagsmorguninn var.
Hefir landgangan gengið vel til
þessa. Staðurinn, sem Banda-
menn völdu til landgöngunnar,
er um 100 km. norðan við aðal-
víglínuna, en þar geisa nú
harðir bardagar, því að Þjóð-
verjar höfðu aukið lið sitt þar
og hafa haldið uppi hörðum
gagnáhlaupum. Mun landgang-
an hafa komið Þjóðverjum á
óvart.
Sókn Rússa á Leningradsvæð-
inu heldur áfram með góðum
árangri.
Helztu loftárásir Banda-
manna hafa seinustu dægur
beinst gegn Berlín, Magdeburg
og Brunsvick.
Stjórn Demokrataflokksins í
Bandaríkjunum hefir nýlega
haldið landsfund og skorað ein-
dregið á Roosevelt að gefa kost
á sér sem forsetaefni flokksins
í fjórða sinn.
í Jugoslavíu hafa hersveitir
Titos heldur unnið á.
Ársþíog Héraðs-
samb. Skarp-
béðins
Eindregin samþykkt í
lýðveldismálinu
Héraðssambandið Skarphéð-
inn hélt ársþing sitt á Stokks-
eyri 8.—9. janúar 1944. Mættir
voru 35 fulltrúar frá 15 félögum.
Forseti var kjörinn Þorsteinn
Sigurðsson Vatnsleysu og -ritari
Eyþór Einarsson Gröf. Sigurð-
ur Greipsson sambandsstjóri
skýrði frá störfum sambands-
ins s. 1. ár. Hafði það haldið
héraðsmót að Brautarholti, sent
tvo fimleikaflokka og 14 kepp-
endur á landsmót U. M. F. í. á
Hvanneyri og haldið lögreglu-
námskeið að Brautarholti s. 1.
haust, sem stóð í 14 daga, með
22 þátttakendum frá 8 umf.
Kennari var Erlingur Pálsson
yfirlögregluþjónn. Þá var rekið
happdrætti til ágóða fyrir í-
þróttavöll sambandsins.
Helztu samþykktir þingsins
voru 'þessar:
Lýðveldismálið: „Héraðsþing
Skarphéðins álítur að hverjum
íslending sé skylt að vinna að
því af alefli, að atkvæðagreiðsla
sú, er fram fer á þessu ári um
sjálfstæðismálið, hljóti al-
menna þátttöku og sýni ein-
dreginn vilja, svo full sam-
bandsslit við Dani séu tryggð.
Skal stjórn sambandsins fal-
ið að skrifa hverju félagi á sam-
bandssvæðinu hvatningarbréf i
áður en til atkvæðagreiðslunn-
ar kemur.“
Þjóðfáninn: „Héraðsþingið
skorar á sambandsfélögin að
vinna að því, hvert á sínu fé-
lagssvæði, að þjóðfánanum
verði sýnd sú virðing og helgi,
sem honum ber.
Til þess að auka notkun fán-
ans ályktar þingið að kjósa
þriggja manna nefnd, er sjái
um kaup á fánum eftir pöntun-
um frá sambandsfélögunum.“
íþróttamál: „Héraðsþingið
samþ. að hefja undirbúning að
íþróttavelli að Þjórsártúni fyr-
ir hin árlegu héraðsmót sam-
bandsins og aðra íþróttastarf-
semi ungmennafélaganna í Ár-
ness- og Rangárvallasýslu.
Þá skal stjórninni heimilt að
ráða fastan íþróttakennara til
starfa á sambandssvæðinu.“
Þá var samþykkt að veita kr. |
500,00 í Minningarsjóð Aðal-
steins Sigmundssonar kennara.
Umf. Framtíðin í Þykkvabæ
gekk í sambandið og eru félög
þess nú 21.
Stjórn sambandsins skipa nú:
Sigurður Greipsson, Haukadal,
forseti, Emil Ásgeirsson, Gröf,
ritari og Þórður Loftsson,
Bakka, gjaldkeri.
Gunnar Gunnarsson
hainar ritlaunum
irá úthlutunarneind
Ríthöfundafélagsíns
Gunnar Gunnarsson skáld
i hefir ritað nefnd þeirri, sem á
| að úthluta launum til skálda
! og rithöfunda, bréf, þar sem
1 hann biður sig undanþeginn
því, að honum sé ætluð nokkur
upphæð við úthlutun launa tli
skálda og listamanna.
Mun skáldið hafa látið þau
ummæli falla í bréfi sínu, að
hann teldi sér það ekki neinn
sóma, að taka við laurium frá
nefndinni eða Menntamálaráði,
þar sem hann sjái ekki, að um
neina sæmd sé að ræða í sam-
bandi við ýmsar fjárhæðir, sem
sér hafi borizt frá ýmsum
aðilum fyrir hönd ríkissjóðs á
undanförnum árum (þ. e. frá
Menntamálaráði og úthlutun-
arnefndinni í fyrra).
Gunnar Gunnarson sagði sig
úr rithöfundafélaginu í fyrra,
eins og kunnugt er, nokkru eft-
ir að nefndin hafði skipt laun-
unum til rithöfundanna.
Mínníogarathöin
Minningarathöfn um þá 29
sjómenn, sem fórust með Max
Pemberton 11. þ. m., fer fram í
Dómkirkjunni fimmtudaginn 3.
febrúar.
Minningarathöfninni verður
útvarpað og hefst hún kl. 1,30
e. h.
Vísitalan
Kauplagsnefnd og Hagstofan
hafa reiknað út vísitölu fram-
færslukostnaðar í janúarmán-
uði og reyndist hún vera 263
stig, eða 4 stigum hærri en í
desember.
Hækkun vísitölunnar stafar
aðallega af hækkuðu brauð-
verði og nokkurri hækkun á
útlendri fatnaðarvöru.
Uppsögn samnínga
Stjórn Dagsbrúnar hefir
skrifað Vinnuveitendafélagi ís-
lands og tilkynnt því, að félag-
ið segði upp samningum sínum
við atvinnurekendur.
Þá hefir Dagsbrún jafnframt
sagt upp samningum sínum við
bæjarsjóð Reykjavíkur.
Samningar þessir renna út
22. febr. næstk.
Tillaga til þingsályktunar um
niðurfelling dansk-íslenzka
sambandslagasamningsins m.
m. og frumvarp til stjórnskip-
unarlaga um stjórnarskrá lýð-
veldisins íslands hefir nú hvort-
tveggja verið falið sérstökum
nefndum innan Alþingis til at-
hugunar.
Ég tel mér því skylt, að vekja
nú athygli á því, hvort ekki
muni heppilegt að nefndir þess-
ar athugi jafnframt, hvort til-
tækilegt þyki, að Alþingi það,
sem nú setur, geri ráðstafanir
til þess, að kvatt verði til sér-
staks þjóðfundar um málið.
Mætti þetta verða með öðrum-
hvorum þeirra hátta, er nú skal
nefna:
1. Að Alþingi feli slíkum þjóð-
fundi meðferð og afgreiðslu
mála þessara, án þess að Alþingi
geri áður samþykktir sínar um
þau.
2. Að Alþingi geri samþykktir
sínar nú og skjóti þeim síðan til
slíks þjóðfundar til fullnaðar-
meðferðar og samþykktar, með
eða án breytinga á samþykkt-
um Alþingis.
Alþingi það, sem nú situr,
mundi þá setja lög um slíkan
þjóðfund, fulltrúatölu hans,
kosningar fulltrúa, samkomu-
tíma, samkomustað o. s. frv.
Ég geri ráð fyrir, að fulltrúar
yrðu kosnir með nokkrum öðr-
um hætti en Alþingismenn eru
kosnir nú. M. a. yrði ekki um
hlutfallskosningar að ræða, upp-
bótarsæti o. fl., sem er beinlínis
miðað við skiptingu manna í
stjórnmálaflokka, eins og nú er,
og eðlilegt hefir þótt er um
venjuleg löggjafarmál er að
ræða. Enn gæti komið til mála
að nokkrir menn sætu fundinn
sem sjálfkjörnir vegna stöðu
sinnar, svo sem dómarar hæsta-
réttar, ráðherrar og lagapró-
fessorar háskólans.
Þessi uppástunga frá ríkis-
stjóra mun af mörgum verða
talin óvenjuleg, meðal annars
vegna þess að hún kemur fram
sem persónuleg uppástunga, án
samráðs við ráðuneytið eða á á-
byrgð þess eða nokkurs einstaks
ráðherra.
Ég mun leiða nokkur rök að
henni, án þess að telja annað
en meginástæður hennar.
Hún sprettur ekki af því, að
í mínum huga sé nokkur vafi
um rétt Alþingis til þess að gera
hverjar þær samþykktir um
þessi mál, sem Alþingi eða meiri
hluti þess ákveður.
Hins vegar hefir þeim al-
þingismönnum, sem um málið
hafa fjallað fyrr og síðar og
samið hafa bæði þingsályktun-
artillöguna'og frumvarpið, verið
það ljóst, að æðsta valdið um
mál þessi á að vera hjá þjóð-
inni sjálfri, þar sem hvorugu er
ætlað að öðlast gildi fyrr en
borið hafi verið undir atkvæði
allra kosningabærra manna í
landinu til samþykktar eða
synjunar. Enda er þetta í sam-
ræmi við gildandi stjórnskip-
unarlög.
Um þessi tvö atriði: 1. rétt
Alþingis til þess að gera sam-
þykktir um málið og 2. æðri rétt
þjóðarinnar sjálfrar til þess að
ráða fullnaðarúrslitum þess, tel
ég ekki vera vafa.
Raunverulegur skilnaður milli
íslands og Danmerkur varð með
sambandslögunum 1918, að áliti
margra bæði hér á landi og í
Danmörku. Það mun hafa vakað
fyrir mörgum íslendingum þá
þegar, 1918, að sambandslaga-
samningurinn yrði að sjálfsögðu
felldur niður á árinu 1944. Þessu
lýsti Alþingi einnig yfir árin
1928 og 1937. Þeir ófyrirsjáan-
legu atburðir, sem gerðust í
aprílmánuði 1940 og síðan, hafa
áreiðanlega ekki dregið úr þess-
ari almennu ósk íslendinga. En
sennilega hafa margir vænzt
þess í lengstu lög, að niðurfell-
ingin gæti orðið með þeim hætti
sem sambandslögin ákveða.
Þjóðin hefir ekki verið spurð
þess sérstaklega enn, hvern hátt
hún óski að hafa nú á þessu
máli, niðurfelling sambands-
samningsins og stofnun lýðveld-
is á íslandi, eða henni á annan
há'tt gefinn kostur á því að láta
í ljós fyrirfram skoðun sína á
þeim málum. Þetta mun og ekki
almennt hafa verið rætt á und-
irbúningsfundum undir tvær
síðustu Alþingiskosningar, báð-
ar á árinu 1942.
Þessa rödd þjóðarinnar frjálsa
og óbundna, virðist mér vanta.
En hún mundi koma fram á
þjóðfundi, sem kvatt væri til í
því skyni.
Það mundi vera í fyllra sam-
ræmi við frumreglur þjóðræð-
isins, að þjóðinni gefist kostur
á því að hafa áhrif á afgreiðslu
málsins, áður en fullnaðarsam-
þykkt er gerð um það á Alþingi,
en ef Alþingi gerir fyrst sam-
þykktir sínar og þær samþykkt-
ir eru síðan lagðar fyrir þjóð-
ina 'eingöngu til synjunar eða
samþykkis.
í yfirlýsingu sinni 1. nóvem-
ber 1943 hefir núverandi ríkis-
stjórn lagt áherzlu á, að miklu
varði að öll þjóðin geti samein-
azt um lausn þessa máls. Hún
hefir enn lagt áherzlu á þetta
sama, er hún lagði þingsálykt-
unartillöguna og stjórnarskrár-
frumvarpið fyrfr Alþingi nú
fyrir nokkrum dögum. Hygg ég,
að öll þjóðin muni sammála um,
að slíkur einhugur sé æski-
legur, ef unnt er. Því þykir mér
svo, að einskis megi láta ó-
freistað til þess að skapa þenn-
an einhug. Og til þess sé þjóð-
fundarkvaðning líklegri en flest
annað.
Slík bein og virk þátttaka
allrar þjóðarinnar í afgreiðslu
þessa máls, sem varðar alla
þjóðina svo mikils nú og um
alla framtíð, mundi að minni
skoðun gera hvorttveggja, að
vera enn virðulegri en sam-
þykktir Alþingis, þótt þjóðar-
atkvæðagreiðsla eingöngu til
synjunar eða samþykktar færi á
eftir, og einnig skapa slíkt við-
horf út á við, að aðrar þjóðir
mundu frekar virða ákvarðan-
ir þjóðarinnar með þessum
hætti. Einróma eða sama sem
einróma samþykkt þjóðfundar
mundi sýna þjóðarviljann með
þeirri alvöru og þeim þunga, að
enginn mundi vefengja hverjar
væru raunverulegar óskir þjóð-
arinnar.
Ef leitað er í sögunni mun það
koma í ljós, að með flestum
þjóðum hefir framtíðarstjórn-
skipunin undir sambærilegum
kringumstæðum verið ákveðin
af sérstökum þjóðfundi í stað
venjulegs löggjafarþings. í vorri
eigin sögu má lesa, að það var
vilji forvígismannanna í frels-
isbaráttu vorri fyrir tæpri öld
undir forustu Jóns Sigurðs-
sonar, að sérstakur þjóðfundur
(Framh. á 4. síðu)
Á víðavangi
REFSIVERT ATHÆFI
í UTANRÍKISMÁLUM.
Það er viðurkennd regla allra
sæmilegra blaðamanna að fara
varlega með fregnir um utan-
ríkismál þjóðar sinnar og birta
ekkert það, sem gæti torveldað
lausn þeirra. í lögum flestra
landa eru líka þung viðurlög
gegn ógætilegum fréttaflutningi
í þessum efnum og hafa slik
ákvæði einnig verið sett í ís-
lenzka löggjöf.
Yfirleitt má segja, að íslenzku
blöðin hafi vel gætt þessarar
háttvísi, að einu undanskildu.
Það er Morgunblaðið. Það hefír
iöulega brotið þessa sjálfsögðu
reglu. Mun mörgum enn í
minni, þegar blaðið sagði frá
lokuðum þingfundi haustið 1941,
er haldinn var um viðkvæmt
utanríkismál, og hóf þannig um-
ræður, sem voru næsta óheppi-
legar fyrir þjóðina.
Nýlega hefir blaðið enn einu
sinni brotið þessa reglu. Nokkru
fyrir jólin birti það orðróm um
skipun íslenzks sendiherra í
Moskvu, ásamt allharðri gagn-
rýni. Samningar íslendinga og
Rússa um sendiherraskiptin
voru þá ekki til lykta leiddir og
gátu þessi skrif því haft óheppi-
legustu áhrif. Hefði ríkisstjórn-
in vel getað fengið ritstjóra
Mbl. dæmda í þungar sektir
fyrir þetta fleipur, en lét þá
sleppa með áminningu. Mátti
ætla, að þeir kynnu að meta þá
vorkunnsemi, en því fór fjarri.
Hafa þeir nú notað tækifærið,
þegar ríkisstjórnin birti tilkynn-
ingu um. úrslit málsins, til að
hefja nýja svívirðingarherferð
gegn utanríkismálaráðherra. Er
meginrúm Reykjavíkurbréfs
Mbl. á sunnudaginn helgað
þessum óþverra.
Svívirðingar blaðsins um ut-
anríkisráðherra eru gerðar af
svo lítilli getu og augljósri ill-
kvittni, að óþarft er að svara
þeim. Hins vegar virðist þetta
tilefni vera nauðsynleg áminn-
ing til dómsmálaráðherrans um
það, að til lítils er að tryggja
friðhelgi utanríkismála með lög-
um, ef ómerkilegustu „vits-
munaveru“ eins og Valtý Stef-
ánssyni er látið haldast uppi að
traðka á þeim eftir vild sinni.
VÍSIR FORDÆMIR
FRAMFERÐI MBL.
Vísir hefir tekið þá drengi-
legu afstöðu að víta þetta sví-
virðilega framferði samstarfs-
blaðs síns. Bendir hann á, að
samkv. lögum geti það varðað
allt að 16 ára fangelsi að „birta
leynilega samninga, ráðagerðir
eða ályktanir ríkisins um mál-
efni, er varða heill þess og rétt-
indi gagnvart öðrum ríkjum‘!,
áður en hlutaðeigandi yfirvöld
hafa gefið leyfi til þess. Telur
Vísir þetta eðlilega varúðarráð-
stöfun og segir síðan:
„Margir munu hafa veitt því
athygli, að eitt blað hér í hæn-
um, Morgunblaðið, flutti löngu
á undan öðrum blöðum fregn
um það, hver ætti að verða
sendiherra í Moskvu. Næsta
dag flutti blaðið grein um það
á mjög ólundarlegan hátt, að
því hefði borizt „leiðrétting“ á
því frá utanríkisráðherra, að
mál þetta væri ekki enn afráðið
og því ótímabært að birta fregn
um þetta. Blaðið vildi þó auð-
sjáanlega ekki bera fregnina til
baka og sagði að tíminn mundi
leiða í ljós, hvort það hefði ekki
rétt fyrir sér.
Öðrum blöðum var auðvitað
kunnugt um þann orðróm, sem
gekk í bænum um væntanlega
skipun sendiherra í Moskvu, en
jafnvel eftir að Morgunblaðið
hafði birt fregnina, varð ekk-
ert hinna blaðanna til þess a'ð
minnast á málið, af þeirri ein-
földu ástæðu, að hér var um
mikilsvert utanríkismál að
ræða, sem íslenzk stjórnarvöld
(Framh. á 4. síðu)