Tíminn - 27.04.1945, Blaðsíða 4

4
TÍMIM, föstiidagiim 27. aprfi 1945
31. blað
Séra Halldór Jónsson, Reynívöllum:
I§land§áætlun
Vér íslendingar höfu'm stofn-
að lýðveldi á landi hér með
samþykki stórvelda. Vér vonum,
að með stofnun lýðveldis höfum
vér stigið heillaríkt spor. Um
leið og það var stigið, rættist
draumur, sem átti sér langan
aldur, og mun því fagna sérhver
góður íslendingur. En þá kemur
til vorra kasta, íslendinga, að
taka lýðveldinu vel, ekki að-
eins í orði, heldur í raun og
sannleika, og vert er nú að sýna,
að vér séum hinum nýja vanda
vaxin og glötum ekki fyrir hand-
vömm því, sem þegar áunnizt
hefir. Við gætum hæglega glat-
að hinu fengna frelsi, ef við
ekki hegðuðum okkur hófsám-
lega og skynsamlega, svo sem
samboðið væri frjálsri þjóð.
Sundurlyndið kom forðum hinni
íslenzku þjóð í koll. Það vita all-
ir. Vegna þess glataðist frelsið.
Sundurlyndi gæti oss hæglega
orðið að falli að nýju, ef vér
ekki þekktum vorn vitjunartíma
og ef svo illa tækist til, en vér
skulum öll vona, að til slíks komi
eigi.
Hið fyrsta til að fagna lýð-
veldinu, er friður innanlands.
Hann getur hæglega átt heima,
þótt mörg sé skoðun og marg-
breytt lund.
Það er vegna afreka andans,
einstæðra bókmennta, sem eftir
hinni íslenzku þjóð hefir verið
tekið af öðrum þjóðum, og þau
aflað henni virðingar meðal
þeirra. Langstærsti og glæsileg-
asti votturinn um afrek and-
ans yrði i framtíðinni sá, að
vér lærðum að láta oss koma
saman og vinna saman í bróð-
erni. í skjóli friðarins mundu
dafna vísindi og listir, langt
fram yfir það, sem er, og í skjóli
hans verða til ótal afrek á sviði
athafna- og framkvæmdalífs og
hvers konar starfsemi, sem mið-
ar að því að göfga þjóðina. —
Fyrsta, langfyrsta og sjálf-
sagðasta skilyrði þess, að ís-
lendingar fáf til fulls notið
gáfna sinna og hæfileika, sem
án efa eru miklir, hvort sem
eru andlegs eða líkamlegs eðlis,
er það að vér lifum 1 friði hver
við annan, hættum allri fávís-
legri úlfúð og áreitni. Hvorugt
af því borgar sig. Öll sundrung
hefnir sín grimmilega, eins og
öll reynsla sýnir.
Eina von lítillar þjóðar um
frama.og farsæld er sú, að allir,
allir taki höndum saman um
heill og heiður fósturjarðarinn-
ar.
Vér óskum þess, að aðrar þjóð-
ir geti litið til vor með virðingu,
en heitust ætti sú óskin að vera,
að vér gætum átt slíka virðing
skilið.
Það hefir verið réttilega sagt
af vitrum og góðum íslending-
um; fleirum en einum, að það
sem áunnizt hefir með stofnun
lýðveldis á landi hér, væri alls
ekki lokatakmarkið. Það hefir
verið réttilega sagt, að lokaspor-
ið í frelsisbaráttu þjóðarinnar,
takmarkið, væri sífellt fram-
undan, það er að segja: hin
sanna frelsishugsjón.
Stofnun lýðveldis á landi hér
er aðeins áfangi, að vísu gleði-
legur, á langri frelsis- og þroska-
braut, en alls eigi hið eina tak-
mark í frelsisbaráttu þjóðar-
innar.
Þess vegna þurfum vér með-
al annars að keppa að því betur
og betur, að vinna saman í bróð-
erni að hverju þjóðheillamáli.
Máltækið segir, að „margar
hendur vinni létt verk“. Reynsl-
an sýnir ótvírætt, að þetta er
sannleikur. Á hinu ér megin-
munur, þegar einn rífur niður
það, sem annar byggir. Það get-
ur aldrei góðri lukku stýrt.
Sem betur fer hefir mjög mik-
ið verið gert þjóðinni og landinu
til heilla á undanförnum áratug-
um, og því meira, sem betur hef-
ir rýmkazt um frelsi hennar.
Fjölmörg stórvirki hafa verið
unnin til sjávar og sveita af ein-
staklingum, sveitar- og bæjar-
félögum, og að tilhlutun Alþing-
is og ríkisstjórnar, sem fáa eða
enga hefði órað fyrir eða dreymt
um fyrir nokkrum tugum ára.
Brýr og vegir, skipastóll, verk-
smiðjur, stórfelldar húsabætur
og rafvirkjanir, hitaveita
Reykjavíkúr, stórfelldar rækt-
unarframkvæmdir, svo eitthvað
sé til dæmis tekið, — allt er
þetta glöggur vottur þess, hve
mikið hefir verið aðhafzt og á-
unnizt á skömmum tíma. Þó má
segja, að það, sem þegar hefir
áunnizt, sé aðeins örlitið brot
af þeim verkefnum, sem fram-
undaV eru og því, sem gera þarf.
Til dæmis má taka, að rækt-
aða landið, tún, matjurtagarðar
og nýræktin, eru eins og smá-
deplar enn sem komið er í hinu
mikla flæmi hins ræktanlega
lands alls yfir. Á því einu má
sjá, hve mikið gera þarf og bíð-
ur framtíðarinnar og komandi
kynslóða. Á öðrum sviðum má í
flestum efnum sviplíkt segja.
Alls staðar má heita erum vér
aðeins á byrjunarstigi.
Gæði landsins og anðlindir
u n
þess eru, sem betur fer, geysi-
miklar, og á þessu landi gæti
efalaust átt heima, liðið vel og
lifað menningarlífi, nokkrar mil-
jónir manna í stað rúmlega
hundrað þúsunda, ef landinu
væri fullur sómi sýndur eins
og vonandi verður betur og bet-
ur, er fram líða stundir. Ennþá
vantar svo ótal margt til að
sinna þörfum þeirrar kynslóðar,
sem nú lifir, hvað þá heldur
þeirra, sem enn eru ófæddar. Er
vonandi, að úr þessu verði bætt
betur og betur með vaxandi
þekkingu á því, sem þjóðin á,
sem er hið yndisfagra land, og
vaxandi skilning á sinni köllun.
Vér vitum, að flestar aðrar
þjóðir bera sinn herkostnað. Þær
fórna fjármunum, blóði og tár-
um á styrjaldartímum og verða
að bera slíkar byrðar, er oss
blátt áfram hrýs hugur við.
Einnig á friðartímum verða þær
að bera sinn herkostnað, sem
er eigi lítill hluti af þjóðartekj-
um.
Vér íslendingar höfum komizt
hjá slíkum byrðum. Vér erum
vopnlaus þjóð, og höfum eigi
efni á slíkri eyðslu, vegna fæðar
vorrar og smæðar. Allur herafli
landanna lifir í óvirkri aðstöðu
á friðartímum móts við hið
vinnandi fólk, nema hvað her-
inn er á 'friðartímum tæki til að
halda uppi lögum og reglu að
svo miklu leyti, sem þess gerist
þörf. Á ófriðartímum, er ekki að
sökum að spyrja. Þá vinnur her-
lið landanna að því að rífa nið-
ur, drepa fólk, sökkva skipum,
brjóta niður brýr og alls konar
mannvirki, fara eins og eyðandi
eldi um ból og byggðir o. s. frv.,
annaðhvort í varnar- eða árás-
arskyni. Það vinnur að þvl að
afmá ómetanleg menningar-
verðmæti frá liðnum öldum og
árum.
Vér íslendingar verðum vís-
ast lengst af lausir við allt, er
að hernaði og hermennsku lýt-
ur, og hinar þungu fjárhagslegu
byrðar meðal annars, sem slíku
fylgir.
En væri nú ekki sanngjarnt, að
vér af fúsum og frjálsum vilja
vildum leggja . á oss nokkrar
byrffar, ættjörffinni og einkum
komandi kynslóffum til heilla,
með þeirri vitund, að slíkt
mundi þegar koma oss sjálfum
að notum? Hverri kynslóð bæri
einnig að hafa það hugfast, að
henni ber heilög skylda til að
skila til komandi kynslóða land-
inu betra, fegurra og byggilegra
en hún tók við því sjálf.
Það er fjölda margt, margar
byrðar, sem menn verða að bera
að valdboði og inna af hendi
sem skylduskatt, og þar er, eins
og gengur, margur óánægður. En
væri ekki ánægjulegt að lyfta
athyglisverðum Grettistökum
með frjálsum samtökum, en vita
þó um leið, að það kæmi þeim
sjálfum að notum, er að þeim
stæði?
Það er mælt, að ekkert sé nýtt
undir sólinni, og að vísu er það
ekki nýtt, að mikið hafi verið
unnið á landi hér með frjáls-
um framlögum einstaklinganna
og félaga, og jafnan komið að
blessunarríkum notum. En slík
samtök hafa eigi verið almenn,
heldur bundin við tiltölulega
fámenna hópa. Yrði of langt
mál að nefna dæmi.
Iðulega hefir, eins og kunn-
ugt er, verið helzta vonin, að fá
hinu og þessu framgengt, sem
brýn þörf þótti á og varð-
andi marga, að taka sig saman
og hrinda því þannig í fram-
kvæmd með frjálsum fórnum,
vinnu eða peningum.
Líka leið þarf þjóðin í heild
sinni að fara, til þess eins og
þegjandi og hljóðalaust að koma
í framkvæmd ýmsum aðkallandi
nauðsynja- og menningarmál-
um, er sízt þola bið, og lítil lík-
indi eru til að hafist fram fyr
en eftir of langan tíma og eftir
leiðum, sem ógeðfelldari eru.
Hin almennu samtök mundi
verða fagur vottur um þroska
þjóðarinnar og verða veigamikið
atriði til að sameina hugi henn-
ar og gefa henni gleggri skilning
á sinni mikilsverðu köllun sem
einnar þjóðar.
Á þessum forsendum hefi ég
byggt tillögu mína um „íslands-
áætlun“, en um hana geta menn
lesið í Lesbók Morgunblaðsins
9. júlí 1944 og annarri grein í
Morgunblaðinu 19. ágúst síðastl.
Var þó hugmyndinni eigi lýst
þar til neinnar hlítar, heldur í
aðaldráttum.
Tillaga mín um „íslandsá-
ætlun“ er I fæstum orðum á þá
leið:
aff hver maffur á landi hér,
karlar og konur, á aldrinum 16—
60 ára, leggi árlega fram eitt
dagsverk ókeypis til almenn-
ingsþarfa til að hrinda í fram-
kvæmd hinum og þessum aff-
kallandi nauffsynjamáium, er al-
menning varða (menningar- og
mannúðarmálum), annaffhvort
í vinnu eða peningum, eftir
vild hvers eins og ástæðum.
Á slíkt að skoðá sem frjálsa
fórn þegnanna á altari ættjarð-
arinnar. Undanskildir þessari
þegnskaparkvöð áttu að vera
atvinnuleysingjar á hverjum
tíma, snauðir menn og sjúkir,
er eigi geta séð fyrir sér án ann-
ara hjálpar.
Að láta sem svarar eitt dags-
verk eða það, sem því nemur,
mundi engan muna um, en þjóð-
félaginu í heild sinni yrði að því
ómetanlegur styrkur, því „safn-
ast þegar saman kemur“.
Með „íslandsáætlun“ minni
vakir tvennt fyrir mér:
AÐ með þessum hætti mætti
koma í framkvæmd að vissu
leyti þegjandi og hljóðalaust
ýmsum aðkallandi nauðsynj a-
málum alþjóðar á hverjum tíma,
líkt og væri eftir óskráðum lög-
um, og
AÐ slík samtök og samvinna
mundi skapa samhug og sátt
manna á meðal, og skilning á
því, að margar hendur vinna
létt verk.
Brátt mundi menn verða þess
varir, hve ánægjulegt það væri
að vinna þannig saman öllum
til heilla, og ég geri fastlega ráð
fyrir því, að ef farið yrði al-
mennt eftir tillögu minni um
„íslandsáætlun“, væri það að-
eins byrjun á nýrri stefnu, og
að hér mundi sannast sem ella
einatt, að „mjór er mikils vísir“.
Að sameinast um eitt eða ann-
að aðkallandi verkefni alþjóð
manna til sæmdar og heilla, eins
og með einum huga og einni sál,
væri óumræðilega mikils virði.
Þaff mundi tákna friff og sátt.
Þó tillaga mín sé miðuð við
fólk á aldrinum 16—60 ára, geri
ég ráð fyrir, að margir, sem eldri
væri en 60 ára.myndu fúsir til að
styðja viðleitnina, eins og marg-
ir unglingar innan 16 ára að
aldri. En hin óskráðu lög ná eigi
til þessa fólks sem fyr segir. Að-
eins þetta: Einnig þeir eru vel-
komnir.
Ég ætlast til þess, aff umrædd
starfsemi standi stöffug ár frá
ári og að hver kynslóð taki við
af annari. Þess vegna gæti ég
eigi síður kallað tillögu mína
eilífffaráætlun.
Fyrir mér vakir og ég geri fast-
lega ráð fyrir því, aff hvert sveit-
arfélag og bæjarfélag sé út af
fyrir sig meff sína starfsemi.
Þetta gerir framkvæmdina
margfalt auðveldari, vinsælli og
geðfelldari. Einnig veit hver bezt
hjá sér, hvað helzt er þörf fyrir
og mest kallar að í það og það
skiptið. — Það getur verið svo
fjölda margt, sem þörf er á. Það
getur verið kirkja, sem þarf að
reisa eða endurbyggja, það get-
ur verið barna- eða unglinga-
skóli, sjúkrahús, elliheimili eða
einhver önnur líknar- eða
menningarstofnun, það getur
verið brú eða vegarkafli eða
stórvirkar vélar til ræktunar-
framkvæmda, skip, bátar, hafn-
arbætur, jafnvel hús yfir fátækl-
inga og húsnæðisleysingja. Þarf-
ir alþjóðar eru óteljandi og á
hvérjum tíma verður auðvitað
að snúa sér fyrst að þvl, sem
sízta biðina þolir. Þegar svo einu
verkefni er lokio, svo viðunandi
Fullveldisljóð
Eins og kunnugt er var efnt
tll samkeppni um beztu ljóð til
þess að flytja _ og syngja á
fullveldishátíð íslendinga 17.
júní 1944. Hátíðarnefndinni
barst mikill fjöldi ljóða og
kvæða, og þó er víst, að ekki
komu öll kurl til grafar. Það
munu fleiri hafa ort, en þeir,
sem gáfu sig fram við nefndina.
Sumt af þessum ljóðum hefir
verið birt í blöðum, tímaritum
og útvarpi, en meginhlutinn
mun þó vera óbirtur enn.
Enginn vafi er á því, að það
er illa farið, ef þessi fagnaðar-
ljóð íslenzkrar alþýðu hverfa í
djúp gleymskunnar, án þess að
þjóðin eigi þess kost, að sjá þau
og læra. Það er ekki nóg að þau
birtist í blöðum, því að megin-
hluti þeirra glatazt, og þó að
eitthvað af þeim ljóðum, sem
blöðin hafa birt, kunni að lifa
á vörum þjóðarinnar fyrstu ár-
inn, þá er hætt við, að þau
brenglist og breytist unz þau
eru ekki annað en lítilsvert rusl
sem hverfur og gleymist.
Hvað á þá að gera?
Því er fljótsvarað. Það á að
safna öllum þessum Ijóðum
saman í eina heild og gefar þau
út í bók, bæði þau, sem þegar
er búið að prenta, og eins hin,
sem enn eru óprentuð, ásamt
myndum af höfundum þeirra
og helztu dráttum úr æviágripi
höfundanna.
Ef útgáfa bókarinnar tækist
vel, yrði vönduð að frágangi og
verðið á bókinni hóflegt, myndi
hún seljast vel. Hitt er þó aðal-
atriðið, að seinni tíma menn
ættu þarna greiðan aðgang að
öllum þessum ljóðum á einum
stað, og gætu myndað sér rétta
skoðun á gleðihrifningu þjóð-
arinnar á þessum merku tíma-
mótum, því hvergi er henni bet-
ur lýst en einmitt í þessum ljóð-
um.
Ég vil því hér með skora á
þá menn, sem sæti áttu í full-
veldishátíðarnefndinni, að hlut-
ast til um, að þessu verki verði
komið í framkvæmd, svo fljótt
sem unnt er; annað hvort með
því að vinna verkið sjálfir eða
fela framkvæmd þess einhverj-
um valinkunnum bókaútgef-
anda.
Sigurj. Kristjánsson,
frá Krumshólum.
sé, er tekið til við það næsta og
svo koll af kolli.
Til þess ennfremur að gera
starfsemina auðveldari, ætlast
ég til, að sé dagsverkiff greitt
meff peningum, en eigi með
vinnu, sé það metiff eftir því
verkakaupi, sem gildir á hverj-
um staff í hvert sinn, en það
er breytilegt, eins og allir vita.
(Framhald á 5. síðu)
Föður sinn missti Guðmundur
fimm ára gamall, og tók þá ekki
annað við en sveitin. Var honum
komið fyrir hjá vandalausu
fólki, og dvaldist hann þar um
nokkurt skeið. fsaveturinn
mikla, 1881—1882, voru fádæma
harðindi á Norðurlandi. Minn-
ingarnar frá þeim vetri grópuð-
ust óafmáanlega í huga Guð-
mundar, er þá var einungis níu
ára að aldri og fjarri ástríkum
móðurörmum. í frásögninni
Vorharðindi dregur hann upp
mynd þessara ógnartíma með
þvílíkum hætti, að seint eða
aldrei gleymist þeim, er lesið
hafa:
„Fátæklingarnir flosnuðu upp
hópum saman. Heilar fjölskyld-
ur fóru á sveitina eða vergang-
inn — sem eiginlega var eitt og
hið sama. Ég man eftik, þegar
þessir aumingjar voru að drag-
ast bæ frá bæ, bláir í framan af
megv-ð og máttleysi, með skyr-
bjúginn 1 tannholdinu og sina-
kreppuna í hnésbótunum — þar
til þeir lögðust fyrir á einhverj-
um bænum, komust ekki lengra.
Þar urðu þeir að deyja eða
hjarna við. Flestir hjörnuðu við
— og voru sendir til Ameríku
um sumarið.
Engin björg fékkst, nema fá-
einir gamlir, ólseigir landselir,
sem skriðu upp á ísinn og voru
rotaðir þar. Kjötið af þeim var
svart eins og tjara og gat aldrei
soðnað. En það þótti gott samt,
því að það var þó nýtt. Salt-
kjötið, sem menn áttu frá vetr-
inum, brenndi menn í munninn,
og hangikjötið gátu menn ekki
melt, þótt til væri, því allir voru
í raun og veru orðnir veikir af
harðréttinu. Og svo var þetta
ekki til nema hjá þeim, sem
bezt bjuggu. Hinir urðu að láta
sér nægja að sleikja um beinin
á skepnunum, sem þeir misstu,
eða leita sér saðningar í
skemmdum eggjum eða seigu
selakjöti. Kaupstaðurinn var
allslaus — enginn kornmatur af
neinu tagi, ekkert kaffi, enginn
sykur. Ekkert — alls ekkert, sem
fólkið þarfnaðist, ekki svo mik-
ið sem saltlúka til að sá í mat-
inn.“
Slíkar voru bernskuminningar
Guðmundar Magnússonar. Þarf
ekki að skyggnast lengi um til
að sjá.vað til reynslu þessara
ára sótti hann kveikina í
fremstu skáldrit sín,_ Höllu og
Heiðarbýlissögurnar. Áhrifin frá
harðindatímunum koma ljósast
fram í hinum magni þrungnu
lýsingum Þorradægra á grimmd
og hörku vetrarins. Hefir og
skáldið sagt það sjálft, að þær
lýsingar standi á dýrkeyptri
reynslu æskuára sinna. En væri
skyggnzt dýpra og efnið ræki-
lega kannað, kæmi það eflaust í
ljós, að minningarnar frá þessu
æviskeiði hafa sett djúptækt
mót á flest eða öll rit skáldsins.
III.
Stórmerkur kafli í ævi Guð-
mundar Magnússonar var dvöl
hans .á Seyðisfirði. Þangað kom
hann tæplega tvítugur að aldri,
vistráðinn til Skapta ritstjóra
Jósepsonar, er gaf út blaðið
Austra. Hafði Guðmundur áður
verið við sjómennsku í Mjóa-
firði og haft þar miður gott at-
læti. Segir kunnugur maður, að
þegar hann kom til Skapta, hafi
hagur hans verið hinn bágborn-
asti á allar lundir. Sú.var ætl-
unin, að Guðmundur hjálpaði
til við afgreiðslu Austra og gerði
ýmsa snúninga í prentsmiðj-
unni, en brátt kom þar, að hann
hóf prentnám. Sigríður, kona
Skapta ritstjóra, dóttir séra Þor-
steins Pálssonar á’Hálsi, var hið
mesta kvennaval, gáfuð vel,
prýðilega menntuð og boðin og
búin til liðsinnis hverjum þeim,
sem hún fann manntak i. Mun
hún fljótiega hafa gefið því
gaum, að allmikið var spunnið
í norðanpilt þann, sem kominn
var þar á heimilið. Lestrarþrá
Guðmundar og menntalöngun
var fyrir löngu vöknuð, en fram
til þessa höfðu verið fá tækifæri
til að svala henni. Frú Sigriður
tók piltinn nú undir verndar-
væng sinn og studdi hann með
ráðum og dáð. Leiðbeindi frúin
honum um bókaval og hjálpaði
á allar lundir til aukins þroska.
Guðmundur orti nokkuð af
kvæðum um þetta leyti og
skrifaði smásögur. Hafa þær til-
raunir sjálfsagt haft á sér við-
vaningsblæ, og er sagt, að frú
Sigríður læsi hvað eina yfir,
gagnrýndi stranglega, en hvetti
Guðmund þó jafnan til að halda
áfram Qg gera betur. Mpn ekk-
ert hafa birzt af þessum skáld-
skap, nema eitt eða tvö kvæði
í Austra.
Seyðisfj arðardvölin varð Guð-
mundi lærdómsrík mjög. Þar
eystra var þá allt á ferð og flugi,
athafnalíf allblómlegt og sam-
skipti manna einatt með þeim
hætti, að ósjaldan gerðust sögu-
legir viðburðir. Á þessar slóðir
sækir Guðmundur efniviðinn í
ýmsar smásögur sínar, en þar
er list hans ef til vill lýtalaus-
ust og ótvíræðust. Hitt mun
einnig fullvíst, að skáldsögurn-
ar Leysing og Borgir, eru að
verulegu leyti smíðaðar úr aust-
firzkum efnivið, einkum hin
síðartalda. Þar bregður fyrir
ljóslifandi myndum frá Seyðis-
firði, bæði í staðhátta- og per-
sónulýsingum. Mun auðvelt að
rekja vissa drætti í svipmóti og
skapgerð sumra sögupersón-
anna til. ákveðinna fyrirmynda
þaðan að austan, þótt ekki sé
um beinar eftirhermur að ræða,
þar eð skáldið mótar efnið jafn-
an frjálslega í hendi sér.
Það mun naumast leika á
tveim tungum, að dvölin á
Seyðisfirði hefir haft djúptæk
áhrif á Guðmund Magnússon,
og enduróma þaðan gætir í
mörgum sögum hans. Þar eystra
logaði allt í deilum, og var það
daglegt brauð að hatrammir
andstæðingar áttust við af á-
kefð og heift á almennum
mannfundum. Stóð hinn mesti
styr um séra Björn á Dverga-
steini og var Skapti, húsbóndi
Guðmundar, allmikið við þær
deilur riðinn. Fylgdi hann presti
að málum. Er sennilegt, að til
þessara vopnaviðskipta megi
rekja það, hvað Jóni Trausta var
tamt að nota ræðusniðið í skáld-
sögum sínum, oft á kostnað
formlistarinnar.
IV.
Doktor Steingrímur J. Þor-
steinsson færir að því glögg rök
í riti sínu, að Jón Thoroddsen
notar víða ákveðnar fyrirmynd-
ir að sögupersónum þeim, er
hann skapar. Stundum þræðir
hann með mikilli nákvæmni
skapgerðareinkenni fyrirmynd-
anna og fléttar inn í sögu sína
atvikum úr lífi þeirra, lítt eða
ekki breyttum. Öllu oftar tekur
hann þó aðeins viss einkenni
frá hverjum einstaklingi, en
notar jafnvel tvær eða fleiri
fyrirmyndir við mótun sömu
persónu. Vinnubrögð Guðmund-
ar Magnússonar munu hafa
verið nokkuð með öðrum hætti,
en þó ekki óskyld að öllu leyti.
Hann virðist sjaldan grípa til
lýsinga á lifandi mönnum án
þess að breyta mörgu fella úr,
auka við eða víkja til eftir at-
Vikum. Allt um það sækir hann
ákveðin atriði og vissa drætti
til sérstakra fyrirmynda, og fer
þá stundum svo nærri, að ekki
verður um villzt hvert uppistað-
an er sótt. Til eru orð Guð-
mundar sjálfs fyrir því, að
kunnasta söguhetja hans, Halla,
á sér ákveðna fyrirmynd, hvort
sem henni er nákvæmlega fylgt
eða ekki. Árið 1913 gaf Guð-
mundur Háskóla íslands nokkr-
ar helztu skáldsögur sínar, er
þá voru út komnar. Skrifaði
hann framan við þær, hverja
um sig, nokkrar athugasemdir
og upplýsingar. Um Höllu farast
honum orð á þessa leið:
„Halla var skrifuð haustið
1905. Ég átti þá heima á hæsta
lofti í húsi Helga Magnússonar
& Co. (Bankastræti 6) og var
skrifborð mitt við gluggann,
sem að miðbænum snýr. Ég
hafði verið á lestrarsal Alþingis
um sumarið og þá skrifað í hjá-
verkum mínum tvær sögur, sem
veturinn eftir birtust í Eimreið-
inni, og síðar í Smásögum mín-
um. Er það í fyrsta skipti, sem
dularnafn mitt birtist. — Halla
var langt um lengri eins og ég
gekk frá henni fyrst. Hún átti
að vera eins konar ævisaga al-
þýðukonu og fyrirmyndin var
gömul kona, sem ég þekkti á
uppvaxtarárum mínum. Þegar
sagan var prentuð, var klippt
bæði framan og aftan af henni;
þó ekki nógu mikið. Þorsteini
ritstjóra Gíslasyni var það að
þakka, að sagan var gefin út.
Brátt sá ég, að efni það, sem ég
hafði byrjað á með Höllu, var
mér langt um ofvaxið. En undir-
tektir þær, sem bókin fékk,
örvuðu mig til að halda þó á-
fram og úr þvi urðu Heiðarbýlis-
sögurnar.“
Framan við Barniff, fyrsta
þátt Heiffarbýlisins, skrifar Guð-
mundur nokkur orð, þar sem
hann segist ekki hafa fylgt ná-
kvæmum fyrirmyndum við lýs-
ingar á landslagi og atburðum.
Það mun að vísu rétt, en eflaust
notar hann þó margvíslegar
minningar frá æskuárum sínum
á Melrakkasléttu, er hann sem-
ur þennan ságnabálk.
V.
Guðmundur Magnússon hlaut
oft harða og óvægilega gagn-
rýni, og tók það einatt ákaflega
nærri sér. Hinir vandlátari
menntamenn og fagurfræðingar
(Framhald á 5. síöu)