Tíminn - 21.09.1945, Qupperneq 3

71. blað
TlMlIVIV, föstMdagmn 21. sept. 1945
Þorkell krafla
Tilkynning frá ríkisstjórninni
i.
Sú var tíðin, að tilkynningar
frá ríkisstjórninni þóttu áreið-
anlegar og merkar fréttir.
Landsmenn lögðu við hlust-
irnar, er þess háttar tilkynning
var birt. í deilumálum þóttu
slíkar tilkynningar lítt vefengj-
anlegur úrskurður, því að fáir
eða engir léyfðu sér að efast um
sannleiksgildi þeirra —' enda
var það venjulega ástæðulaust.
Þar sem siðmenning ríkir í
stjórnarfari, helzt þessi háttur,
enda grundvöllur sæmilegs
stjórnarfars að treysta megi op-
inberum tilkynningum frá ríkis-
stjórn landsins.
En hjá ýmsum þjóðum hefir
þetta breytzt mjög í seinni tíð.
Og þar sem ósannsögulir og að
ýmsu öðru leyti ekki nægilega
heiðarlegir menn hafa komizt tii
valda, hlaut svo að fara. Ef
menn eru ósannsögulir, er ekki
aðeins skiljánlegt, heldur og
auðsætt, að það, sém þeir skrifa,
tala eða tilkynna úr ráðherra-
stólnum verður svipuð skreytni
og blekk-ing og þeir hafa látið
frá sér meðan þeir sátu í öðrum
sætum. Sætið hefir breytzt, en
ekki maðurinn né löstur hans.
Skrif hans voru áður meira og
minna ósannar blaðagreinar eða
ræður, en heita nú „Tilkynh-
ingar frá ríkisstjórninni" o. s.
'frv.
Dæmin um svona fyrirbæri
eru því miður ekki óþekkt. En í
núverandi styrjöld hefir ýmis
konar ómenning, ósannsögli og
siðleysi dafnað í ýmsum löndum
eins og gorkúlur á mykjuhaug.
í fréttum útvarps og blaða hafa
tíðum birzt „tilkynningar frá
ríkisstjórnum" einræ^isríkjanna
eða leppstjórnum þeirra. Stjórn
nazista í Þýzkalandi hafði gefið
út svo<mikið af „opinberum til-
kynningum frá. ríkisstjórninni“
ýktum og svo bersýnilega ó-
sönnum, að þegar þriðja ríkið
tilkynnti opinberlega dauða for-
ingjans, trúði henni tæpast
nokkur maður. Svo langt niður
í sorpið er hægt að draga stjórn-
arfarið á þennan hátt. Franco
gaf ekki alls fyrir löngu út „til-
kynningu frá ríkisstjórninQi"
um það, að fullkomið lýðræði
ríkti á Spáni og ríkisstjórnirnar
í Balkanlöndunum gáfu út „op-
inbera tilkynningu"' um, að þar
ríkti lýðræði, og í væntanlegum
kosningum ætti að ríkja lýðræði.
Utanríkisráðherrar lýðræðis-
ríkjanna, (Bandaríkjanna og
Bretlands) hafa hins vegar lýst
yfir, að á þessum yfirlýsingum
verði ekkert rhark tekið. Og nú
hefir að minnsta kosti stjórn
Búlgara orðið að renna því nið-
ur, aflýsa áður auglýstum
kosningurri og leyfa öllum
flokkum að bjóða fram og taka
þátt í þeim, en áður átti að
banna það. — Þannig mætti
lengi rekja misnotkun einræðis-
ríkja og leppstjórna á opinber
um tilkynningum. En í Ndrrður-
og Vestur-Evrópu, þar sem ríkt
hefir og ríkir heilbrigðara
stjórnarfar, hafa „opinberar til-
kynningar ríkisstjórna" yfir-
leitt verið sannar, enda teknar
trúanlegar.
En hér á íslandi hefir í seinni
tíð verið unnið „dýggilega“ að
hraðri „nýsköpun" á þessu sviði.
Þeir menn, sem annars hafa
hvorki reynst greindir eða næm-
ir, hafa réynst alveg sérstak-
lega næmir á þennan löst og
ósið. Það lítur næstum út fyrir
að þeir þurfi ekkf einu sinni að
nema hann, heldur sé þeim þetta
í blóð borið.
Sú „tilkynning frá ríkisstjórn-
inni“ Balkantegundar, sem
einna fyrst vakti athygli, var op-
inber tilkynning Ólafs Thors,
forsætisráðherra, fáum dögum
fyrir kosningar haustið 1942, um
3að að nægilegt síldarmjöl væri
til í landinu og að fullnægt
yrði öllum pöntunum á þessari
vöru. Þetta dugði þá. Landsmenn
trúðu náttúrlega „opinberri til-
kynningu frá ríkisstjórninni.“
En tveimur eða þremur dögum
eftir kosningar, þegar átti að
standa við tilkynninguna í fram-
kvæmd, var gefin út önnur „op-
inber- tilkynning" þess efnis, að
ekki veeri unnt að fullnægja
nema 70% áf pöntunum bænda!
— Landsmönnum varð almennt
bilt við. — Hafði ekki verið birt
tilkynning frá ríkisstjórninni í
gagnstæða átt rétt fyrir kosn-
ingar? Hvað var að ske? Hvers
konar nýir siðir voru þetta? —
Síðan stjórnarskipti urðu á síð-
astliðnu hausti hafa komið svip-
aðar „tilkynningar frá ríkis-
stjórninni,“ og smátt og smátt
hefir trúin á þessar tilkynning-
ar dofnað og verðgildi þeirra
fallið með enn meiri hraða en
verðgildi íslenzkra peninga, enda
hvort tveggja til sömu manna að
rekja. Þær tilkynningar.sem for-
sætisráðherrann hefir látið frá
sér ganga, skulu ekki raktar hér
'— það yrði alltof langt mál. —
En hitt er víst flestum ljóst, að
þær eru flestar í litlum skyld-
leika við enskt eða norrænt
stjórnarfar. Þær myndu hins
vegar sóma sér betur við hlið
þeirra tilkynninga, er ýmsar
stjórnir Súðaustur-Evrópu hafa
gefið út um þessar mundir, —
þó að það sé ekki sérstaklega
ánægjulegt fyrir íslenzka lýð-
veldið að svo er komið.
- • II.
Hinar síðu^tu „tilkynningar
frá ríkisst j órninni“ skulu nú
raktar í stuttu máli og sýnt
hvers eðlis þær eru. —
1. Ein tilkynningin er þess
efnis, að fyllsta samkomulagi
sé náð um öll ágreiningsatriði
sem verið hafi um sumar grein-
ar hins færeyska samnings.
Segjum nú svo, að þetta sé satt,
sem þó er nokkur ástæða til að
efast um. Það er þó aðalatriðið,
að það var ekki ósamkomulag
um skilning á ákvæðum fær
eyska samningsins, sem stóð í
vegi fyrir framkvæmd hans —
eins og „tilkynningin frá ríkis-
stjórninni“ segir. Hitt er hið
sanna, að ríkisstjórnin (at
vinnumálaráðherrann) og
Fiskimálanefnd hafði svikið
augljós og óumdeild ákvæði
samningsips. — Tilkynningin er
því gefin út til að blekkja, til
þess að hylja hneyksli, enda
óspart til þess notuð af Þjóð-
viljanum og iJlorgunblaðinu.
Frá heiðarlegri ríkisstjórn
hefði þessi tilkynning hljóðað
eitthvað á þessa leið: -„Van
efndir þær af íslands hálfu, sem
orðið hafa á fæœyska samn-
ingnum og ýms blöð hafa gert
að umtalsefni, hafa nú verið
leiðréttar. Fiskimálanefnd tók
tveggja miljón króna lán, með
ábyrgð ríkissjóðs til að greiða
vanskilaskuldir íslands við Fær-
eyinga.“ —
Það yrðu víst flestir undrandi,
ef slík tilkynning — sannleik-
urinn sjálfur — hefði komið frá
ríkisstjórn íslands. — Þannig
er stjórnarháttum komið.
2. Næst kemur svo tilkynning
frá utanríkismálaráðherranum
þess efnis, að „misskilnings"
hafi gætt á sænska samningn-
um. Ekki er sagt hver þessi mis-
skilningur sé og hann því ekki
leiðréttur með því að tilgreina
hann og leiða fram hinn rétta
skilning á því, sem hafi verið
misskilið. í þess stað er tilkynnt
að sænska samninganefndin
hafi „símað allan samninginn“
áður en ríkisstjórnin veitti
nefndinni umboð til að undir-
rita hann.Tveir ráðherrar (kom-
múnista-ráðherrarnir) hafi haft
það eitt við samninginn að a^-
huga, að þeir hafi viljað að Sví-
ar seldu íslendingum 50 þús.
tunnur umfram það. sem greint
var í samningunum og gert það
að sljélyrði fyrir samþykki sínu
á honum. — Ef Svíar létu þess-
ar 50 þús. tunnur, voru þeir því
samþykkir samningnum að öllu
leyti — samkvæmt tilkynning-
unni.
Það, sem rætt hefir verið um í
samningi þessum, er það á-
kvæði, sem sjaldan mun hafa
sézt áður í milliríkjasamningi,
að íslendingum er skylt að leyfa
innflutning á þeim vörum, sem
Svíar samkvæmt samningnum
veita útflutningsleyfi fyrir. En
Svíum er hins vegar ekki skylt
að leyfa innflutning á vörum,
sem íslendingar leyfa útflútning
á, nema semjist um verð og
gæði. Yfir þetta hneyksli eiga
hin óákveðnu orð tilkynningar-
innar um ótilgreindan „mis-
skilning“ á samningnum að
breiða. Það er gefið til kynna, að
þessi skilningur á samningnum
sé „misskilningur", — því það
er þetta atriði samningsins
sjálfs, sem hefir verið rætt um
opinberlega. Utanríkisráðherr-
ann þorir hins vegar ekki að
ganga beint til yerks og segja,
að þau atriði sænska samnings-
ins, sem tilgreind eru hér að
framan, séu misskilin, því afrit
af samningnum |eru í margra
manna höndum og þessi ákvæði
hans skýlaus og viðurkennd. —
En svo kemur kórónan á þessa
„tilkynningastarfsemi“ ríkis-
stjórnarinnar. Rétt eftir að hans
hágöfgi Ólafur Tryggvason Jen-
sen Thors, utanrikis- og forsæt-
isráðherra íslands m. m., hefir
gefið úr þessa „opinberu til-
kynningu" og birt hana í rík-
isútvarpi og blöðum, er birt önn-
ur tilkynning í Þjóðviljanum frá
tveimur af ráðherrum í ríkis-
st j órn hans, kommúnistunum
Brynjólfi og Áka, þess efnis, að
tilkynning hans hágöfgi forsæt-
isráðherrans sé ósannindi, —
Samningurinn hafi ekki legið
orðréttur 'fyrir ríkisstjórninni
áður en hún samþykkti hann,
heldur aðeins óljós útdráttur og
auk þess hafi þeir verið mót-
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
og Þjóðvinafélagsins
Fyrir síðustu helgi boðuðu
formaður menntamálaráðs,
Valtýr Stefánsson, og forseti
Þjóðvinafélagsins, Bogi Ölafs-
son, blaðamenn á sinn fund til
þess að segja þeim sitthvað af
hverju um útgáfufyrirætlanir
Meningarsjóðs og Þjóðvinafé-
lagsins.
Útgáfustarfsemi þessi hófst
árið 1939 fyrir forgöngu þáver-
fallnir því að nefndin fengi um- andi fórmanns menntamálaráðs,
boð til að undirrita hann. Ætli
við förum nú ekki að nálgast
heimsmetið einmitt á þessu
sviði. Hingaff til hefir ekki spurzt
til þess stjórnarfars, hvorki suff-
ur í Balkanríkjunum, Suffur-
Ameríku né annars staffar, að
forsætis- og utanríkisráffherra
einnar stjórnar gefi út opinbera
tilkynningu og ráðherrar hans
jafnharffan aðra, þar sem til-
kynning forseta stjórnarinnar er
blátt áfram lýst ósannindi, og
þaff um milliríkjasamning.
Þetta átti Ólafur karlinn eftir
í pokahorninu — ofan á allt
annað. Þetta mpn vera það, sem
fornmenn kölluðu að „vera
frægur að endemum“.
3. Ólafur hafði grun um það,
að kommúnistarnir yrðu vondir
við hann vegna tilkynningar-
innar um sænsku samningana.
En hann taldi sig hafa fundið
ráðið til að stinga upp í þá og
hafa þá góða. Sterkur orðróm-
ur gengur um það, að kommún-
istar hafi talið sér nauðsyn að
senda mann ; til' Rússlands til
skrafs og ráðagerða. Þeir fundu
þá það heillaráð að láta senda
Einar Olgeirsson í verzlunarer-
indum til Rússlands og að ríkis-
sjóður skyldi kosta ferð hans.
Ólafur gefur út tilkynningu
(Framhald á 6. slSu)
Jónasar Jónssonar, og hafa á
þessum- tíma verið gefnar út
27 bækur, er félagsmenn hafa
fengið fyrir árgjald sitt. Var
það fyrstu fjögur árin tiu krón-
ur, en er nú tuttugu. Er svo
komið, að ekki er gert ráð fyrir
neinum riklsstyrk til útgáfunn-
ar, nema hvað Menningarsjóður
ver þriðjungi tekna sinna til að
greiða ritlaun og aðra andlega
vinnu vegna útgáfunnar.
Auk félagsbókanna hafa ver-
ið gefnar út bækur, sem seldar
hafa vérið með sérstöku verði.
Er þar fyrst að nefna bréf
Stephans G.. Stephanssonar.
Hefir orðið hlé á þeirri út-
gáfu vegna þess, að ekki
hefir þótt ráðlegt að senda
handritin að vestan. Nú
eru þau komin, og byrjar útgáfa
þessi á næsta ári. Alls verða
bréfin í 4 bindum. En mesta rit,
sem bókaútgáfan hefir haft með
höndum, er Saga íslendinga.
Var gert ráð fyrir því í upphafi,
að hún yrði í 10 bindum. Eru
þrjú af þeim komin út sem
kunnugt er og ná yfir tímabilið
1500—1770. Hlé verður á þeirri
útgáfu í ár. Áætlað er, að sögu-
bindin verði þrjú fyrir 1500, en
fjögur frá 1770—198.
Þjóðvinafélagsbækurnar And-
vari og Almanakið koma út í
haust að vanda, eða snemma 1
vetur. í almanakinu verður m.
a. að þessu sinni grein eftir
Helga Elíasson fræðslumála-
stjóra um skipun menntamála á
íslandi frá 1874. í Andvara verð-
ur m. a. grein um Þorstein Gísla-
son ritstjóra.
Auk þessara bóka eru nú í
prentun:
Úrvalsljóð Matthíasar Joc-
humssonar með formála eftir
Jónas Jónsson alþingismann,
Heiðinn siður, bók um trúarlíf
íslendinga til forna, eftir Ólaf
Briem, mag. art., og Marít
Chapdelaine, landnámssaga
eftir franskan rithöfund. Louis
Hemon að nafni, þýdd af Karll
ísfeld ritstjóra. Loks er Egils
saga, búin til prentunar af
Guðna Jónssyni mag. art., nú
í prentun.
Þá hefir verið ákveðið að gefa
út Illions- og Odysseifskviðu 1
þýðingu Sveinbjarnar Egilsson-
ar. Kristinn Ármannsson, yfir-
kennari, og dr. Jón Gíslason búa
textann til prentunar og skrifa
stuttan formála og skýringar.
Hafa þeir borið þýðingu Svein-
bjarnar saman við hinn griska
frumtexta. — f útgáfu þessari
munu verða bæði kort og
myndir.
Ólafur Hansson mennta-
skólakennari hefir tekizt á
hendur að semja sögu heims-
styrjaldarinnar síðari fyrir út-
gáfuna. Hefir hann lokið * við
handrit af fyrri hluta þessarar
bókar. Skiptist bókin í 18. kafla,
og verður þetta mikið rit.
Stjórn bókaútgáfunnar hefir
haft til athugunar möguleika á
því að gefa út öll ritverk Jóns
Sigurðssonar. Er þess vænzt, að
(Framhald á S. siðu)
Bjarni Ásgeirsson:
Böngur og réttaferöir
. \
Þessa dagana eru fyrstu leitir nýafstaffnar og réttadagar um
allt land. Þaff hafa til skamins tíma veriff miklir hátíðisdagar í
sveitum landsins og eru þaff víða enn. — Tíminn birtir hér kafla
úr útvarpserindi, sem Bjarni Ásgeirsson alþingismaður flutti í
útvarpið á mánudaginn var.
þokast hópurinn hægt eða hratt
eftir því, sem vegurinn leyfir.
Á eftir þeim í'ylgir tryggur hóp-
ur íslenzkra fjárhunda, sem eru
jafn ómissandi í þessum hern-
Nú er komið að réttum. Leitir
eru byrjaðár næstum um allt
'and og fyrstu réttlr á stöku
stað. *
Áður fyrr á árunum, mun hafa
mátt segja, að hvert mannsbarn
á landinu biði fj allleitanna og
réttanna með óþreyju og eftir-
væntingu, þegar líða tók á sum-
ar.
Þetta kemur fram hjá Jónasi
Hallgrímssyni, þegar að hann
kveður um vorið í sveitinni, þá
flögrar hugurinn jafnflramt til
haustsins og gangnanna. „Eins
mig fýsir alltaf þó, aftur að fara
i göngur.“ — Hið sama hjá Erni
Arnarsyni þegar hann minnist
vorstarfanna í rímum Odds
sterka — Haustið jafnan hug-
ann dró — heyjaföng og matar
nóg — er með söng á söðuljó —
sig í göngur smalinn bjó. - Og
réttardagarni'r voru méstu há-
■tíðisdagar ársins í veraldlegum
skilningi. Nú er þetta af skiljan-
legum ástæðum allmjög annað.
Nú eru réttirnar miklum hluta
þjóðarinnar, einkum mörgum
ungum mönnum, framandi við-
burður. —
Hversu margir eru það ekki,
sem enga grein gera sér þess,
hvert heljarátak þarna er tekið,
ég vil segja hvert afrek íslenzkir
búandmenn eða leitarmenn hafa
af höndum leyst haust eftif
haust, öld fram af öld og fram
á þennan dag, með því að láta
greipar sópa í einni lotu um allt
land, til að smala óbyggðirnar
sauðlausar. Og ekki einu sinni
á hausti hverju, heldur tvisvar,
þrisvar og víða oftar en það. —
Leitarleiðangurinn líkist einna
mest reglubundnu herútboði.
Hugsum okkur 8—9 þúsund
vaskra manna hefja þessa sókn
um svipað leyti umhverfis allt
landið — úr hverri byggð, næst-
um frá hverju býli. Á völdum og
vel járnuðum hesti með nesti og
nýja skó, með tjöld og annan
nauðsynlegan farangur leggur
skarinn upp í smáhópum úr
byggð eftir byggð með fjallkóng-
inn í fararbroddi — eins og her-
deildarforingja. Hann er ein-
valdur yfir sinni ,deild eins og
herdeildarforingi og hans boði
og banni lýtur hver leitarmaður.
Bjarni Asgeirsson
aði, eins og skriðdrekar í nú-
tíma styrjöld. Þegar ár verða á
vegi þeirra ýlfra þeir ofúrlítið á
bakkanum, en kasta sér svo út
í vatnið á einhverju hundavað-
inu og synda svo sínu alkunna
hundasundi — venjulega ská-
halt undan straumpum fyrst í
stað, en taka sig svo á og fara
að pæla I strauminn, þegar
þeir sjá, að í óefni er komið með
landtökuna — þangað til þeir
þvælast upp að hinum bakkan-
um —á land, hrista sig og hend-
asi svo í áttina á eftir rlddara-
liðinu. Oft tekur eigandinn
Fram til fjalla og inn í óbyggðir seppa sinn á hnakkkúluna og'
reiðir hann yfir þegar vatns-
miklar ár; eru á leiðinni — þvi
að allir láta sér annt um rakka
sína, sem nú verða álíka dýr-
mætir og mennirnir — þannig,
að góður fjárhundur getur meir
en bætt upp lélegan leitarmann.
Þegar nú stundin nálgast, að
blásið er til atlögu og hver mað-
ur kominn á þann stað, er hon-
um hefir verið fenginn til um-
sjár, má segja, að fylkingin sé
órofin — ofan við öll afréttar-
lönd landsins, maður við mann,
nema þar, sem stórár, jöklar og
aðrar torfærur, sem eru. öllum
skepnum ófærar, kljúfa af-
réttarlöndin sundur í sérstakar
heildir. Og svo hefst hin mikla
sókh á öllum vígstöðvum. Fénu
er smalað til byggða — úr öllum
áttum i allar áttir um gervallt
landið, hverju safni að sinni
rétt. Hjá þeim, sem lengst þurfa
að leita,, tekur fyrsta smala-
mennskan um 11 daga, hjá
mörgum allt að viku og þaðan
niður í einn dag.
Á þessum tíma er smalað sam-
an og rekið til rétta miklum
hluta af þeim, um milljón
sauðkindum, sem dreifðar eru
um hin íslenzku víðlendi yfir
sumarmánuðina.
Það segir sig nú sjálft, hvort
ekki hefir stundum verið svakk-
samt í þessum leitar-leiðangrum
eins og haustveðráttan er stund-
um hér á landi. Það má nærri
geta, hvert sældarlíf það hefir
verið á meðan menn höfðu
lítil ráð á haldgóðum vatnsklæð-
um, að lenda í haustrigningun-
um í almætti sínu upp á regin-
fjöllum og heiðum — verða að
vaða ár og læki verjulausir —