Tíminn - 31.01.1947, Blaðsíða 2

2
TlMINN, fftstwdagiiui 31. jamiar 1947
21.~blað
Halldór Kristjánsson:
Skyldur við menningu og réttlæti
Allt breytist
Föstudagur 31. jjan.
Leiðin út úr verzlun-
arógöngunum
ÞaÖ er viðurkennd staöreynd,
að verzlunin á íslandi er miklu
dýrari en hún þarf aö vera.
Miklu fleiri menn starfa að
henni en nauðsyn krefur. Ef ekki
störfuðu fleiri menn að inn-
flutningsverzlun kaupmanna en
kaupfélaganna, miðað við
viðskiptamagnið eitt, myndi
starfsmönnum við innflutnings-
verzlunina fækka um mörg
hundruð. Sá sparnaður gæti
komið fram í stórlækkuðu vöru-
verði og losaði mikið vinnuafl,
sem framleiðslan hefir brýna
þörf fyrir.
í skjóli hins ríkjandi verzlun-
arfyrirkomulags þrifst einnig
margvísleg svindlstarfsemi,
(fjárflótti, skattsvik o. fl.). Eng-
in hætta er á slíku í sambandi
við starfrækslu kaupfélaganna.
í nefndaráliti hagfræðing-
anna, sem stjórnmálaflokkarnir
fólu athugun þessara mála, er
þéssi skoðun staðfest. Þar segir
svo:
„Niðurstaðan er sú, að núver-
andi skipan innflutningsverzl-
unarinnar valdi því, að mjögr
erfitt sé að koma með öllu í
veg fyrir fjárflótta, skattsvik
og verðlagsbrot, auk þess sem
dreifing innfluttarar vöru sé ó-
eðlilega kostnaðarsöm og bindi
of mikinn fólksf jölda og of mik-
jð fjármagn fyrir öðrum at-
vinnugreinum.
Nefndin telur ýmsar ráðstaf-
anir koma tii greina til úrbótá.
Sökum eðlis samvinnufélag-
anna og lagaákvæða þeirra, sem
um þau gilda, mun ekki þurfa
að óttast tilhneigingu til fjár-
flótta, skattsvika eða verðlags-
brota af þeirra hálfu, og þar eð
þau endurgreiða félögum ágóða
í hlutfalli við vörukaup, ætti
raunverulegur dreifingarkostn-
aður þeirra að geta verið lægri
en annarra, ef gera má ráð fyrir
sömu hagkvæmni I rekstri. Ein
þeirra ráðstafana, er til greina
kæmi, væri því sú, að auka
hlutdeiid neytendahreyfingar-
innar í verzluninni.“
Það er áreiðanlega ekki of-
mælt, að þessu öllu athuguðu,
að aukin samvinnuverzlun er
öruggasta leiðin til úrbóta á
verziuninni. Meiri verzlun
þeirra myndi ekki auka starfs-
mannahald þeirra, svo að neinu
næmi, og myndi þess vegna gera
þeim kleift að lækka verðlagið
stórum frá því, sem nú er. Jafn-
framt væri fjárflótti, skattsvik
og annað svindl, sem nú við-
gengst í verzluninni, úr sög-
unni.
Því er stundum haldið fram
í blekkingaskyni, að verzlun
kaupfélaga sé ekkert hagstæð-
ari en kaupmanna. Menn gæta
þess ekki, að kaupfélögin greiða
verulega uppbót við áramót, en
það gera kaupmenn ekki, og þó
er útsöluverð þeirra oft lægra.
Þetta gera þau, þótt óeðlilegar
innflutningsreglur hamli vexti
þeirra. Ef hlutdeild þeirra i
verzluninni ykist, myndu þau
geta gert þetta í miklu ríkara
mæli.
Þeir valdhafar, sem verða hér
í framtíðinni, ^þurfa ekki að
kvíða því, að ekki sé auðvelt að
lækka vöruverðið og bæta verzl-
unina. Þar hafa þeir stórkost-
lega möguleika til að lækka dýr-
tiðína. Slík úrlausn dýrtíðar-
málanna getur ekki strandað á
öðru en því, að þá vanti sjálfa
Misnotuð menningartæki.
Kvikmyndasýningar og rekst-
ur kvikmyndahúsa hér á landi
er ekki í því ástandi, sem við-
unandi sé. Hygg ég, að enginn
hugsandi miður geti neitað því,
að þar sé gagngerðra breytinga
þörf.
í fyrsta lagi eru kvikmyndir
þær, sem sýndar eru alltof lé-
legar að menningargildi. Hygg
ég að margar þeirra séu gerðar
eftir miðlungsskáldsögum og
megi því kallast innihaldslaus og
ómerkileg dægradvöl. En nokkr-
ar, og þær eru talsvert margar,
— eru byggðar á ritum, sem eru
í neðsta flokki bókmennta, ef
nefna skal því nafni.
Það er ekki neitt einsdæmi,
að íslenzkir menntavinir hafi
áhyggjur af kvikmyndasýning-
um. Það er svo um mörg lönd og
sennilega víðast hvar. Er því
haldið fram, að ýmsar þeirra
glæði hneigðir áhorfendanna til
óknytta og enda beinna glæpa-
verka, og þá einkum unglinga,.
sem eru í mótun. En það munu
flestir fallast á, að ekki séu
áhrif sýninganná fyrirbyggð,
þó að bannaður sé aðgangur
fólki innan 16 ára aldurs, —
jafnvel þó að haldið væri.
Mér þykir mjög sennilegt, að
hinir kvíðvænlega mörgu ó-
knyttir og óhæfuverk unglinga
hér, virðingarleysi fyrir lögum
og rétti og annað þvílíkt, endur-
nærist af sýningum sumra kvik-
myndanna.
Hvort sem gert er mikið eða
lítið úr þessu, er ég þó viss um
spillandi áhrif kvikmyndanna
að öðru leyti. Þær eru inargar
meðhaldsmyndir úr lífi eyðslu-
stétta, þar sem eins konar ljómi
listar og tækni er breiddur yfir
óhófsvenjur og eiturnautnir. Ég
er viss um, að kvikmyndahúsin
verða þannig áhrifamikil út-
breiðslutæki fyrir tóbaksnautn
og drykkjuskap, en það er al-
kunnugt, að það eru einmitt
þessar nautnir, sem flesta leiða
áleiðis til afbrota og hvers
konar auðnuleysis. Hygg ég, að
hér sé um að ræða flókna þræði,
sem tengja saman afbrotaæsk-
una, tóbaksnautn og kvik-
myndahúsin.
Þó að menn jafnvel hefðu nú
hneigð til að gera lítið úr þessu
og vildu telja kvikmyndirnar
flestar meinlausar, munu þeir
þó viðurkenna, að þær séu jafn-
framt gagnslausar. og því tví-
mælalaust fengur, að þær rýmdu
fyrir öðrum betri.
Ómerkilegt yfirklór.
Því hefir verið haldið fram i
blöðum undanfarið, að það væri
af gjaldeyrisástæðum, að hér
væru sýndar lélegar myndir, því
aö gjaldeyrir fengist ekki fyrir
betri myndum og dýrari. en
heldur finnst mér slíkt léleg ráð-
stöfun og væri betra að ílytja
inn færri myndir, ef nauðsyn
er að spara. Sé ég ekki að kvik-
myndahúsin komi skömm sinni
a Viðskiþtaráð með slíkum skýr-
ingum. Góður ♦ lesandi kaupir
heldur fáar bækur góðar en
margar vondar, og eins færu
kvikmyndahúsin að, ef þau væru
fær um að vera menningarleg
forsjón fólksins.
Ég sé ekki, að það verði tryggt
að fluttar verði inn góðar kvik-
myndir og þar yfirleitt miðað
viljann til að gera það, sem er
rétt og sjálfsagt í þéssum efn-
um.
við hin menningarlegu sjónar-
mið, nema útilokuð verði þau
viðhorf, sem gróðavon og sam-
keppni móta. — Kvikmynda-
húsin hafa stundum afsakað
myndaval sitt með því, að
góð og dýr mynd hafi litla
aðsókn hlotið. Sé það satt, er
eðlilegt, að innbyrðis samkeppni
beini þeim frekar á aðrar leiðir.
Svo mikið er víst, að þaö getur
verið allt annað að reka kvik-
myndahús í gróðaskyni með sem
minnstum tilkostnaði en mik-
illi aðsókn, eða að hafa á boð-
stólum myndir, sem menningar-
legur fengur og uppbygging er
að.
Útvegun á einni hendi.
Nú eru það ýmiss konar menn,
sem við kvikmyndaframleiðslu
og verzlun með þær fást og sum-
ir ófyrirleitnir fjárplógsmenn,
sem neyða óþverra upp á við-
skiptamenn sína. Líkur væru tii
að komast mætti að betri kjör-
um, ef samið væri í einu lagi
fyrir þjóðina. Auk þess er sjálf-
sagt að hafa um þetta menn-
ingarlega samvinnu . við aðrar
þjóðir og mun það vera auðsótt
mál, því að þær fást við sama
vanda og við.
Innflutningur kvikmynda þarf
því að vera á einni hendi og
miðast við holla gleði og heii-
brigöa menningu, en ekki gróða-
vonir eingöHgu.
Jafnréttiskrafa.
Nú eru margar kvikmyndir
eftirsóknarverðar, og ætti ein-
göngu að sýna slíkar. En að-
staða landsmanna til að njóta
þeirra er mjög misjöfn. Víða i
smáþorpum eru kvikmyndasýn-
ingar reknar ábatalaust við fá-
tækleg skilyrði. Yfirleitt verða
þeir, sem við það búa, að taka
við því, sem að þeim er rétt og
sjá það og sýna eða ekkert ella.
Á sama tíma geta Reykvíkingar
valið um þrjú kvikmyndab.ús
-hjá sér og tvö í Hafnarfirði.
Þessi aðstöðumunur er ekki
góður, ' ranglátur mjög og því
Það kom mörgum á óvart, að
heilsa tannanna batnaði, jafn-
hiiða því að dró úr þroska
barna og unglinga og ýmisleg
vánheilsa af vanfóðrun óx.
Tennurnar hljóta .því að gera
sérstakar kröfur til fæðis, og
þær kröfur hafa verið betur upp-
fylltar á hernámsárunum en
endranær.
Skömmtun og skortur höfðu
þau áhrif,-að fæði varð reglu-
bundnara og lítið étið milli
mála.
í Helsingfors er sama reynsla
og í Noregi. Heilsufari hnignaði
en .minna varð um tannátu.
í Kaupmannahöfn, þar sem
minni samdráttur varð á mat-
vörum til daglegrar neyzlu, hafa
tannskemmdir barna minnkað
minna en í Noregi.
í Svíþjóð, 'þar sem fæði er
jafnvel betra en fyrir stríð og
verri, sem kvikmyndasýningar
verða betri.
Ég sé ekki nein úrræði til að
jafna þetta og laga nema með
því móti, að ríkið komi þar til.
Á þeim jöfnuði sé ég ekki aðra
framkvæmd tiltækilegri eða
réttlátari en þá, aö kvikmynda-
rekstur, sem gróði er að, væri
látinn létta undir með starf-
seminni á fámennari stöðum.
Og þá finnst mér, að einfald-
ast og heppilegast væri að hafa
ríkisrekstur á kvikmyndasýn-
ingunum, eins og Hannibal legg-
ur til. Sjái aðrir betri leið eða
jafngóða, þá segi þeir til. ■
Tvær stefnur.
Mér virðist -að í þessu máli
séu tvær höfuðstefnur. Önnur
er sú að sætta sig við það, sem
nú er, láta ráðast nvernig
myndir eru fluttar inn og sýnd-
ar og una því að einstakir menn
raki saman stórfé á því, að sýna
í fjölmenni myndir, sem valda
mannskemmdum og spillingu,
meðan kvikmyndarekstur á fá-
mennari stöðum er með ófremd-
arbrag fyrir fátæktarsakir. Hin
er sú, að stefna markvisst að því,
að kvikmyndasýnin£ar verði
menningarstarfsemi, sem komi
öllum”almenningi sem bezt að
notum.
Ég tel það skyldu hvers hugs-
andi manns, sem vill vel, að taka
síðari stefnuna. Því vænti ég,
að fáir verði þeir alþingismenn,
sem leggja illt til frumvarps
Hannibals, án þes að koma með
tillögur, sem ná jafnlangt í átt-
ina a’ð þvi marki.
Það er bent á, að bæjarfélög-
in geti tekið kvikmyndarekstur-
inn að sér. Það gæti Reykjavík
með stórgróða, ef bæjarstjórnin
vildi, kaupstaðirnir yfirleitt með
einhverjum hagnaði, en smærri
sveitarfélög þyrftu flest að gefa
með. Og um útvegun myndanna
væru bæir og hreppar margir
sundraðir aðilar.
Þetta er e. t‘. v. góð hugmynd
fyrir þröngsýna sérhagsmuna-
neýzla sykurs og sætinda hefir
aðeins minnkað óverulega, hefir
heilsa tannanna minnst batn-
að. —
í ávarpinu frá félaginu
„Tannavernd", segir m. a. svo:
„Nú þegar er orðin breyting á
mataræði. Margir hafa hætt við
lýsið, miklu minna er borðað af
síld, grófu brauði og garðávöxt-
útn. Mjólkurneyzla virðist líka
minnka, einkum á barnaheim-
ilum. Sætar kökur útrýma heil-
brigðu fæði, og sælgætisvörur
koma á markað.
Kappsamlega er unnið að því,
bæði á vegum þessa félags og
af öðrum, að rannsaka hvað
hver einstök fæðutegund verki
á heilsufar tannanna. En það
tekur langán tíma. En þó að
langt eigi í land að geta birt
vísindalega sundurliðun, vitum
við nóg til þess, að geta geflð
Mér komu í hug þessi orð:
„allt breytist," er ég fyrir fáum
dögum las í tveim blöðum bæj-
arins athugasemd við bæjar-
reikning Reykjavíkur 1945, frá
endurskoðanda reikningsins.
Athugasemd þessi var miðuð
við meira en 20.000 — tuttugu
þúsund — krónur, sem eytt
hafði verið á einu kvöldi fyrir
áfengi í veizlu er borgarstjóri
hafði stofnað til.
Ég tók þessa fregn fyrst ekki
alvarlega.
En svo næsta dag kemur svar
við athugasemdinni í öðru blaði
þar sem ekki er borið á móti að
athugasemdin sé rétt en jafn-
framt reynt að sanna réttmæti
þessarar fjáreyðslu.
Þá fór fyrir mér sem Tómasi
að verða að trúa þegar ég sá og
tók á, þó ég hins vegar ætti erfitt
með að sætta mig við, að trúa
því, að okkar samvizkusama
borgarstjóra hefði hent slíkt
glapræði, að eyða þannig af op-
inberu fé er honum var trúað
fyfir í slíkan ósóma og búið var
að sækja niður'í vasa gjald-
þegnanna með þeim forsend-
um, að fé þetta eigi að nota til
nauðsynlegra þarfa bæjarbúa.
í þessu sambandi minnist ég
sagnar eins fyrrverandi oddvita
um athugasemdir sem hann fékk
við hreppsreikning sinn 1912—
menn stærstu bæjanna, en e'kki
aðra.
Það sé fjarri mér að halda
fram ríkisrekstri, ef ég sé aðrar
leiðir, sem reynast muni jafnvel
eða betur. En þegar svo stendur
á sem hér, að mér virðist hann
tryggja allt það, sem mest er
kveðinn. En verði mér bent á
aðrar leiðir, sem ná jafnvel því
menningarlega réttlæti, sem
stefna ber að, þá mun ég fella
mig við þær. En það er óverjandi
að greiða atkvæði gegn frum-
varpi Hannibals, án þess að
koma með annað jafngott i stað-
inn. Óneyddur trúi ég ekki öðru
en Alþingi tryggi nú með vitur-
legri löggjöf betra kvikmynda-
val og jafnari afnot landsfólks-
ins af þeim.
örugga leiðsögn í réttá átt.
Við leggjum áherzlu á það, að
verði nú ekki stungíð fótum
við, er líklegt að bráðlega verði
tannátan orðin jafn útbreidd og
algeng og hún var fyrir stríðið.
Þá höfum við bersýnilega lítinn
vilja á að læra af stórkostleg-
ustu fóðrunartilraunum verald-
arsögunar.
Á grundvelli fyrri reynslu og
niðurstöðu stríðsáranna getum
við bent á hagnýt ráð um mat-
aræði, sem við vitum, að er tönn-
unum hollt, og er það raunar í
samræmi við það, sem við héld-
um fram fyrir stríð.
Fæðið verður daglega að inni-
halda ríkulegan skerf af málm-
efnum og fjörefnum, sem
tryggja uppbyggingu og viðhald
tannanna. Fæðið þarf að verða
tönnum og skoltum viðfangs-
efni.
Gott fæði er:
Mjólk, smjör, ostur.
Vel bakað brauð, — ekki
minna en sólarhringsgamalt, —
og grautur úr grófu mjöli.
Jarðepli, rótarávextir, græn-
meti, ávextir og ber.
Egg, kjöt, einkum innmatur,
og blóð.
Fiskur, sild, lifur, lýsi, hrogn
og svil.
Notið sem allra minnst.
Sælgæti, síróp, sykur — brauð
og graut úr hvítu hveiti og smáu
’13 en þá voru tíundarlögin enn
í gildi.
Hann hafði þann sið eða ósið
að sleppa öllum brotum úr eyri,
hvort heldur var undir eða yfir
y2 eyri. Þetta tilnefnda ár fær
hann svo 4 athugasemdir við
sveötarsjóðsreikninginn, hverja
upp á 1 eyri.
Þannig stóð á tíund þessara
manna, að það var eitthvað um-
fram y2 eyri, sem endurskoðandi
taldi að reikningshaldara hefði
borið skylda til þess að færa
upphæðina í einn eyri.
Reikningshaldari varð svo að
greiða þessa fjóra aura frá sér
því honum fannst það umsvifa-
minna, heldur enn að búa út
nýja reikninga upp á einn eyri
hvern, því gjöldin voru áður
greidd.
í annað skipti 1917—18, í
fyrra heimsstríðinu var sami
oddviti um haustnótt að taka á
móti vörum fyrír hrepp sinn úr
Goðafoss og koma þeim í hús.
Fyrir þetta umstang sitt fær'ði
hann á hreppsreikninginn kr.
6 — sex — krónur.
Endurskoðandi taldi það gert
í heimildarleysi og færði upp-
hæðina J*1 baka.
Þar sem þetta voru engin eins-
dæmi þá sýnir það vel hvernig
litið var á að fara ætti með
eignir hins opinbera í höndum
annarra.
Ég held að ekki orki tvímælis
að það hljóti að hafa allt annað
en góð og göfug áhrif á upp-
vaxandi kynslóð, er hún
sér og heyrir fyrir sér aö farið
er óhóflega og kæruleysislega
með annarra £é af þeim, sem
hafa það undir höndum, og þeim
hefir verið trúað fyrir.
Mundi það ekki geta verið, að
slíkt deyfði ábyrgðartilfinningu
ungmenna og kæmi inn hjá
þeim, að bera minni virðingu
fyrir eignarrétti annarra.
^ 24./1. 1947.
Á. H. S.
27 siiiiiuin iueiru.
Svo er sagt, aö Bandaríkja-
menn verji 27 sinnum meira fé
fyrir tuggugúmmí en bækur.
mjöli, — mjög sætt aldinmauk
og sætabrauð.
Endið hverja máltíð með
tannhreinsandi matarbita, gul-
r'ót, rófu einhvers konar, epll
eða öðrum ávöxtum eða græn-
meti.“
Tíminn byggir þessa frásögn
á grein, sem birtist í „Nacionen"
núna 7. janúar. íslendingar hafa
eflaust gaman af að heyra um
álit manna á þessum efnum er-
lendis. Og sjálfsagt er hægt að
læra margt af þessum ráðlegg-
ingum, þó að þær séu vitanlega
miðaðar við norska staðhætti.
Tannskemmdir eru almennár
hér og mega teljast plága. Hefir
allmjög vei’ið deilt um orsakir
þeirra og verður sjálfsagt lengi
enn. En hvað sem um það er,
þá er reynsla Norðmanna og
fleiri þjóða um minnkandi tann-
skemmdir á stríðsárunum lær-
dómsrík staðreynd.
Banvænii* tónleikar.
Það hefir verið álitið i nokk-
ur ár að tónleikar á vinnustað
yllu betri afköstum. Athuganir,
sem nú hafa verið gerðar í
Sidney leiða í ljós skuggahliðar
á þessu, því að það sýnir sig að
slys og manntjón vex í tónlist-
artímunum.
Læknar álíta, að þetta stafi
af því, að tónleikarnir geri
menn óstyrka og andvaralaus-
ari svo að þeir gæti sín síður
við reimum og tannhjólum
Tannskemmdir vaxa
þegar velmegun eykst
\
í Noregi er félagsskapur, sem heitir „Tannavernd.“ Nýlega var
stjórn hans á fundi og lagði þá fram skýrslu, sem vakið hefir
mikla athygli. Tannskemmdir minnkuðu mjög í Noregi á
stríðsárunum, en vaxa nú geigvænlega aftur. Á hernámsárun-
um var fæði af skornum skammti og fólk léttist og lagði af, en
samtímis því minnkuðu tannskemmdir.