Tíminn - 24.09.1947, Blaðsíða 2

TÍMEVN, miðvikudagimi 24. seiit.1947
173. blað
Þrjár miljónir
Stjórnmálaleg átök á verzlun-
arsviðinu eru um það, hvort
kaupfélögin eigi að hafa óþv'ng-
að vaxtarfrelsi eða ekki. Það er
ekki beðið um -nein forréttind;
fyr r kaupfélögin, — heldur að-
eins hitt, að straumur viðskipt-
anna fái að leggjast í þann far-
veg, sem fólkið kýs.
Skoðanir manna eru skip'a-
um það, hvernig verz’unarmá1-
unum verði bezt sk pað. Kaup-
félagsmenn mælast ekki til þers.
að neinum sé varnað að hafa
skipti sín við kaupmenn eftir
því, sem þeir óska. En þeir vilja
að hið frjálsa val einstaklings-
ins fái að njóta sín.
Þe'r eru margir, sem óska að
geta látið öll verzlunarviðskipti
sín fara fram í kaupfélögunum
Það er heldur ekki að undra
þegar þess er gætt, að undan-
farið hafa kaupfélögin endur-
greitt félagsmönnum s:num ná-
lega 3 miljónir króna árlega. —
Árið 1945, sem er hið síðasta
sem fullnaðarskýrslur liggja fyr-
ir um, var greiddur arður ti'
viðskiptamanna innan félag-
anna nál. 1.464 þús kr. og tillög
í stofnsjóð félagsmanna um
1.521 þús. kr. Stofnsjóðsinn-
stæður félagsmanna eru rekst-
ursfé félagcins, sem e'gendurnir
fá vexti af og síðan er endur-
greitt við burtför eða andlát.
Þegar hugsað er til þessara
þriggja miljóna, sem myndast
af eins árs verzlun, liggur það
ljóst fyrir, að slík kjör fá
marga til fylgis við félagsskap-
inn. Þess er og að gæta, að aukin
viðskipti þýða bættan hag og
betri v.'ðskiptakjör, því að verzl-
unarkostnaðurinn vex hvergi
nærri í hlutfalli við aukið við-
skiptamagn. Víða gætu kaup-
félögin bætt v.'ð sig allmikilh
verzlun, án þess að auka nokkrv
við húsakost og jafnvel ekki við
starfsfólk heldur.
Þessar endurgreiðslur til fé-
lagsmanna munu víða nema urr
6% af úttekt þeirra. Það þýðir
að i hvert sinn sem kaupíélags-
maður neyðist t'l að kaupa vör-
ur af kaupmanni vegna þess, a
kaupfélagið fær ekki að útvege
þær, tapar hann 6 krónum á
100- króna úttekt, miðað við
sams konar verðlag á báðum
stöðum. Þúsund króna verzlur
við kaupmann, gerir manninn
þannig 60 krónum fátækari.
Það má kannske segja, aö
þetta séu lit’ar fjárhæðir og
smásálarskapur að tala um slíkt.
Margur mun þó finna til þess,
að þetta eru fjármunir, þegar
hann á að greiða það. En hvort
heldur þetta er mikið eða litið,
er það alveg ástœiðulaust, að
kúga þetta /é af mönnum í vasa
kaupmanna.
Það er staðreynd, að kaupfé-
lög:'n hafa um sinn bjargað í
vasa viðskiptamanna sinna á
hvejrju ári þremur miljónum
króna, sem þeim hefðu tapazt
ella. Þetta er augljós reiknings-
leg staðreynd. — Hitt er jafn
augljóst, að margir vilja haga
viðskiptum sínum svo, að þetta
fé verði meira, og það er hægt
að láta það vaxa til mikilla
muna.
Og því er það skylda stjórn-
mála mannanna. að búa svo um
hnútana, að fólki sé ekki meinað
að færa v'ðskipti sín til sinna
eigin verzlana.
En þó að þessar 3 miljónir
séu enginn hégómi, þá er þó
enn meira vert um það fjár-
Sæmtmdur Friðriksson:
Fjárskiptamálið
i.
Þann 19. þ. m., er birt í Tím-
anum grein frá framkvæmda-
nefnd fjárskipta milli Blöndu og
Héraðsvatna, sem talin er svar
við greinargerð, er ég skrifaði
fyrir atvinnumálaráðuneytið og
'esin var í útvarpið þann 6. þ.m.
í grein þessari kemur fram
all mik ð af villandi frásögnum
og þokukenndum blekkingum
arðandi þetía mál og má því
slja rétt, að svara henni að
iokkru, þó slíkt hafi að líkind-
,.m ’itla þýðingu.
Framkvæmdanefndin full-
yrðir að ráðuneyt ð byggi synj-
un sína um staðfestingu fjár-
kiptasamþykktarinnar á grein-
argerð minni, sem hún telur
v’illandi í ýmeum atriðum. Er
dví t l að svara, að atvinnu-
málaráðuneytið neitaði að stað-
festa samþykkt þessa með bréfi
lags 10. júlí s.l. til formanns
framkvæmdanefndarinnar, Haf
teins Péturssonar. Greinargerð
:em samin var nokkrum vikum
;e'nna gat ekki haft áhrif á það.
Símskeyti ráðherranna til for-
áðamanna fjárskiptamálsins,
mun hafa verið sent til aðvör-
unar, þar sem ráða mátti af
íréttum og blaðaskrifum að
framkvæmdum yrði haldið á-
fram, þrátt fyrir neitun ráðu-
neytisins á staðfestingu sam-
bykktarinnar. E. t. v. telur fram
kvæmdanefndin að afstaða fjár-
málaráðherra hafi verið byggð
á greinargerðinni. — En það
sem kom fram í greinargerð-
inni, varðandi kostnaðinn var
íngin nýung í júní í vor voru
ögð fyrir ráðherrafund yfirlit
ug greinargerð um fjárskipti á
stóru svæði. Kom þar greini-
ega í ljós, að samkvæmt áætl-
magn, sem rennur árlega af
verzlun kaupfélaganna til sam-
eignarsjóða þeirra.Það fjármagn
/erður varanleg eign fólksins á
verzlunarsvæði hvers kaupfé-
ags og verður aldrei þaðan
f.utt. Og það á sterkan og ör-
jggan þátt í sjálfstæðri tilveru
rg framför hvers héraðs. — Sá
báttur verður seint of metinn.
un, kostaði ríkissjóð 650 þús.
krónum meira, að fénu á milli
Blöndu og Héraðsvatna yrði
slátrað þegar í haust, en ef sú
framkvæmd yrði dregin um eitt
ár.
II.
Framkvæmdanefndin reynir
að gera tortryggilegt, að ég varð
við ósk hennar um að mæta
á Reynistaðarfundinum. Telur
hún að ég hafi agt þar fram
fjárskp.a frumvarp til sam-
þykktar. Nú veit hún ósköp vel,
iii5 Sauðfjé;rsjúkdómanefnd
hafði ekkert frumkvæði um
þetta mál og gat því ekki komið
til mála, að ég legði þarna
fram neitt frumvarp. Allir sem
til málanna þekkja vlta að hér-
aðsbúar áttu sjálfir upptökin i
málinu, og að fulltrúar þeirra
lögðu ' frumvarpið fyrir, en
hvorki Sauðfjársjúkdómanefnd
eða ég.
Uppkast að fjárskiptafrum-
vörpum hefi ég, eftir óskum
manna oft búið til, á fundum,
eða sent þau til manna, svo sem
mér ber skylda til og hefir eng-
inn nema þessi nefnd notað slíkt
í áróðurs- eða blekkingarskyni.
Það sem ég mlnnist að hafa
gert á fundinum var þetta:
1. Skýrt frá niðurstöðum skoð
anakönnunar, sem þá var ný af-
staðin og gat þess að fylgi með
fjárskiptum hefði reynzt mest
í Húnavatnssýslu.
2. Gefið upplýsingar um form
og fyrirkomulag fjársklpta, eftir
þeirri reynslu, sem ég hafði af
þeim málum.
3. Aðstoð, eftir ósk fundarins,
við að gera uppkast að fjár-
skiptafrumvarpi. — í því sam-
bandi benti ég á, að þó tiltekið
væri í frumvörpum ákveðið ár,
sem fjárskipti ættu að fara
fram, þá væri venja að bæta á
eftir ártalinu þessum orðum:
„En annars eins fljótt og við
verður komið“. En fundarmenn
töldu þennan varnagla óþarfan
og fremur til að spilla fyrir. í
þeim frumvarpsuppköstum, sem
ég hefi gert, hafa þessi orð
ætíð verið sett t:l vara. Og í
fjárskiptalögunum frá 1941, er
beint ætlast til þess, að ekki
sé fast bundið í frumvarpi,
hvaða ár fjárskiptin fari fram.
í 9. gr. laganna, þar sem sagt er,
hvað tek Ö skuli fram í fjár-
skiptasamþykkt, er eitt atriðið
þetta: „Hvenær útrýmingin
skuli fara fram í fyrsta lagi“.
Er þetta auðsjáanlega sett til
þess, að fjár, kiptasamþykkt
get gilt áfram, þó hún nái ekki
staðfestingu þegar í stað, eða
aðrar ástæður valdi þvi, að
draga verði fjárskipti.
Ef fulltrúi Sauðfjársjúkdóma-
nefndar má ekki mæta á fjár-
skiptafundum til að gefa upp-
lýsingar, nema því sé þar með
sleg ð föstu að fjárskipti séu
ákveðin af nefndinni eitthvert
ákveðið haust, mun vera rétt-
ast fyrir hann, að mæta atls
ekki á sl'kum fundum. Ef til-
búinn missk lningur gengur svo
langt, að negla eigi Sauðfjár-
sjúkdómanefnd á fundarþátt-
töku fulltrúa hennar, fer málið
að vandast, jafnvel þó hann geri
ekki annað en að „skýra frá
staðreyndum", eins og Jón á
| Reynistað sagði á fundi land-
búnaðarnefndar Alþingis í vet-
ur að ég hefði gert á umrædd-
um fjárskiptafundi. Veit ég að
Jón stendur við þau ummæli
hvar og hvenær sem er.
III.
Framkvæmdanefndin segir,
að í greinargerð minni sé það
viðurkennt, að Sauðfjársjúk-
dómanefnd hafi „samþykkt
frumv. fyrir sitt leyti á þeim
tíma, sem frumvarpið var lagt
fyrir aimenning til samþykkt-
ar“. Langt má nú komast í
blekkingum. Sauðfjársjúkdóma-
nefnd á að hafa samþykkt frum
varp, sem hún hafði aldrei tek-
ið til umræöu og aldrei séð. —
Og þetta á að standa í greinar-
gerðinni. Hver skyldi geta fund-
ið það? í þessu sambandi er þess
getlð, að ég muni af „ráðnum
hug“ hafa gabbað almenning í
þessu máli. Reyndar skil ég ekki
samhengið í því, að ég hafi af
ráðnum hug verið að gabba al-
menning á svipuðum tíma og
nefndin á að hafa staðfest
frumvarpið. Hvort tveggja er
jafn mikil fjarstæða og sam-
rýmist vel að því leyti. Hins veg-
ar er þessi aðdróttun um gabbið
„óhugnanleg" og sú fyrsta af
því tagi, sem fram hefir komið
í minn garð þau 6—7 ár, sem
ég hefi fengist. við þessi mál.
Ég efast um að framkvæmda-
nefnd þessi sannfæri marga um
það, að ég vinni bændum eða
öðrum tjón af ásettu ráði. Hitt
væri §vo ekkert undarlegt þó
einhverjum kynni að sýnast, að
fjáreigendur í héraðinu hefðu
af nokkrum forustumönnum
heima fyrir veirð gabbaðir í
málinu. VafaAust þó ekki af
„ráðnum hug“, he’dur fyrir of
mikið kapp en minni forsjá.
Eins og rétt er, kemur fram
í svari fjárskptanefndarinnar
að Sauðfjársjúkdómanefnd hafi
neitað að mæla með samþykkt-
inni þegar hún var lögð fram
í nóv. s. 1. Því næst vill fjár-
skiptanefndin lála Tta svo út,
að Sauðfjársjúkdómanefnd hafi
orð ð sér sammála í þessu efni,
og vitna þar til bókunar frá 25.
nóv. s.l. Er þarna farið að dæmi
blekkingarmanna og lítill hluti
af bókuninni tek nn og er á
j þann hátt hægt að láta líta
!svo út sem Sauðfjársjúkdóma-
nefnd hafi gefið ádrátt í málinu.
Bókun þessi var gerð til að út-
skýra málið og sýna fram á,
hversu óhagstætt það væri, ef
far'ð væri að óskum fjárskipta-
nefndarinnar.
Bókunin er á þessa leið:
„Þá mættu hjá nefndinni full-
trúar af svæðinu milli Blöndu
og Héraðsvatna til viðtals út af
ráðgerðum fjárskiptum á svæð-
inu. Þar sem telja má víst, að
fjárskipti fari fram næsta
haust í hólfunum næst Vest-
fjörðum að Hvammsfjarðar-
Hrútafjarðarlínu, er varla um
að ræða nema tvo möguleika til
þess að framkvæma fjárskipti á
svæðinu, sem þá verður eftir
austur að Héraðsvötnum.
I. Skorið verði milli Héraðs-
vatna og Blöndu haustið 1947
og haft sauðlaust þar eitt ár.
Skorið vestan Blöndu haustið
1948. Það haust tekin lömb á allt
svæðið og mundi verða hægt að
útvega lömb á móti allt að 30%
af skornu fé, og viðbót haustið
1949.
II. Skorið verði á öllu svæð-
inu haustið 1948. Það haust tek-
in lömb á svæðið austur að
Blöndu, en haft sauðlaust aust-
an Blöndu. Mundi þá verða
hægt að útvega allt að 50% lömb
á svæðið vestan Blöndu. Austan
Blöndu yrðu svo tekin lömb
haustið 1949 og mundi verða
hægt að útvega allt að 60%
lömb á það svæði. — Ef fyrri
leiðin yrði valin, verður að
koma til samþykki fjáreigenda
á svæðinu vestan Blöndu, með
tilliti til þess, hversu fá líflömb
þá verður hægt að útvega.“
Af þessari bókun er auðséð,
að Sauðfjársjúkdómanefnd er
andvíg fyrri leiðinni og telur að
uppfylla þurfi sérstakt skilyrði,
ef sú leið yrði valin. Er það
í samræmi við það, að nefndin
hafði neitað að mæla með um-
ræddri samþykkt, svo sem bók-
un frá fundi þann 12. nóv. sýnir.
Hins vegar gat Sauðfjársjúk-
dómanefnd hugsað sér þann
möguleika, þar sem málið var
sótt af miklu kappi við Alþingi
og ríkisstjórn, að það kynni að
ná framgangi, þótt hún gæti
ekki mælt með því. Bendir hún
því á skilyrði, sem þurfi að
samþykkja, ef til komi.
IV.
Framkvæmdanefndin segir að
mikill niðurskurður fjár hafi átt
sér stað á svæðinu síðastliðið
haust og bendir þar sérstak-
lega á Rípurhrepp og segir að
hreppsbúar hafi undirgengist
þetta þegar búið var að sam-
þykkja fjárskipti á öllu svæðinu
heima fyrir. Niðurskurður í
Rípurhreppi kom til álita hjá
Sauðfjársjúkdómanefnd vorið
1946, eða skömmu eftir að
garnaveikin sannaðist þar í
fénu. Og eftir móttöku erindis
hreppsnefndar Rípurhrepps
dags. 17. ágúst, þar sem óskað
var eftir slíkum aðgerðum,
samþykkti Sauðfjársjúkdóma-
nefnd að öllu fé í hreppnum
yrði slátrað s.l. haust og fékk
til þess staðfestingu þáverandi
landbúnaðarráðherra. Var þetta
ákveðið löngu áður en búið var
að samþykkja fjárskiptafrum-
varpið á öllu svæðinu. Skýtur
því þarna nokkuð skökku við
frásögn framkvæmdanefndar.
Að vísu voru einstakir menn í
Rípurhreppi tregir í málinu og
settu upp ýms skilyrði eins og
(Framahld á 3. síSu)
xiiSriiindur líítvíðssois:
Ahrif hvala
Niðurlag.
Vanalega elti og eitthvað af
hvölum sílið inn um ósinn og
;jaldan munu þeir hafa komizt
út aftur. Síðan hélt gangan
norður með landi, oftast fyrir
utan firðina. Aflaðist þá oft
mikið af vænum fiski, helzt á
handfæri. Þetta átti sér einkum
stað fyrir suðurfjörðum. Þessi
fiskihlaup voru algerlega þökk-
uð hvölunum. Og bezta sönnun-
in fyrir því að það hafi verið
rétt, er sú, að síðan hvölum
fækkaði til muna, koma þessi
vorhlaup ekki, hversu mild sem
veðráttan er. En mild veðrátta
var skilyrði fyrir því, að gangan
héldist við, því að í harðinda
veðri flúði gangan, þótt hún
væri komin að landinu. Þó höfðu
haustgöngurnar enn stórkost-
legri áhrif á fiskveiðarnar inni
á fjörðunum. Manstu eftir
haustinu 1863? Fjörðurinn fyllt
ist af hvölum, svo að lífshætta
þóttl að fara yfir hann. Hjálmar
Herir.annsson, er þá bjó á
Reykjum, varð þá manna fyrst-
ur var við að fullt var af stór-
um þorski upp undir fjörunni á
á síldargöngur
4—10 faðma dýpi. Dýpra fékkst
hann ekki, og öðrum hafði ekki
hrikvæmst að leita hans svo
grunnt. Hjálmar réri þá á stóra
hákarlabátnum sínum með fjóra
menn í tvær vikur, með hand-
færi og hlóð á hverjum degi.
Eftir þann tíma fóru hvalirnir,
og fiskurinn hvarf þá líka. í
Norðíirði hafðist hvalurinn við
mikið lengur og hélt síldinni og
jafnframt þorskinum upp við
fjörur allan þann tíma.
Hversu oft og hve víða hval-
irnir hafa fært Austfjörðum
slíkt uppgrip af síld og þorski
síðan áðurnefnt ár, get ég ekki
sagt um með vissu, en óhætt
má fullyrða, að flest árin til
1895 lögðust hvalirnir að ein-
hverjum af Austfjörðum og
færðu með sama uppgripið. Þú
ættir að geta sagt um það, hversu
oft hvalirnir lögðust að Norð-
firði á nefndu tímabili og fylltu
þar allt af stórum þorski, er
menn fiskuðu við leiruna og
fram með löndunum, meðan
Mjófirðingar sáu ekki hval og
fengu heldur ekki annað en
smáan og lélegan fisk, sem þeir
•rðu að sækja út fyrir land. Er
etta ekki áþreifanleg sönnun
'yrir því, hver áhrif hvalirnir
afa á þorskveiðar? Á Fáskrúðs-
firði munu hvalir hafa haldið
til um samfleytt 12—15 ár, frá
bví á haustin fram til miðs-
vetrar og stundum allan vetur-
inn og jafnframt hafa fylgt
unpgrip af síld og þorski. Þar
ráku hvalirnir síldina, og þorsk-
urinn fylgdi með, svo grunnt,
að línur, er voru lagðar á leir-
una, fjaraði uppi, seiluðum af
fiski. Síðasta veturinn 1895—96
var þetta uppgrip af síld og
fiski á Fáskrúðsfirði og Beru-
firði sökum þess, að hvalir lögð-
ust þar að. Síðan hefir hvalur
varla sést á Austfjörðum nema
skotinn og varla fengist þar
heldur fiskur úr sjó, fyrr en úti
á hafi, en kostnaðurinn við að
sækja hann þangað er meiri en
svo, að það geti borið sig, þeg-
ar þar við bætist, að svo er orð-
ið síldarlaust, að varla fæst til
beitu. Ennfremur fylgir því
mikill lífsháski, þegar komið er
haust og víýur, að róa á opnum
bátum 3—4 mílur út fyrir yztu
tanga. Það er því ekki annað
fyrirsjáanlegt, en að bátafiski
sé alveg eyðilagt á Austfjörðum
með þessu háttalagi. Þetta
mundi naumast hafa komið
fyrir, ef hvalirnir hefðu ekki
verið drepnir.
Að það sé satt, er ég hefi
ereint frá hér að framan, um
áhrif þau, er hvalirnir hafa á
síldar- og þorskveiðar yorar,
vita bæði þú og aðrir sjómenn
á hverjum einasta firði á Aust-
ur- og Norðurlandi, sem nógu
gamlir eru til þess að hafa get-
að veitt þessu eftirtekt. Það er
undravert hversu fáir hafa látið
til sín heyra í þessu allsherjar
velferðarmáli landsins, nema
stuðningsmenn hvalveiðamanna
hafa óspart flutt sínar miður
skynsamlegu og sannfærandi
kenningar. Ég skal nú með fá-
um orðum benda á það, á
hversu góðum grundvelli þeir
byggja. Þú mannst víst eftir því,
að 1899 var hvalamálið á dag-
skrá á þinginu. Hvalveiðamenn-
irnir á Vestfjörðum voru þá
búnir að drepa svo hvalinn fyrir
Vesturlandinu, að þeir þurftu
að sækja hann norður og aust-
ur fyrir landið. Þetta vissu
Norðlendingar, og sáu þá fyrir
alvöru hver voði síldar- og
þorskveiðunum var búinn við
hvaladrápið. Fóru þeir því fram
á það, að þingið friðaði hvalina
algert. Þingið, sem var skipað
mönnum, sem litla hugmynd
höfðu um, hvað hér væri í húfi
— þar var enginn verulegur
sjómaður — kaus nefnd í mál-
ið. En nefndin var eðlilega jafn
illa sett, hún vissi ekki hvað
hún átti rð g°ra. Annars vegar
,-oru fóir menn, stórauðugir út-
lendingar, sem lögðu nokkra
aura í landssjóðinn fyrir að
mega eyðileggja hvalina, en
hins vegar var, eftir áliti al-
mennings, annar atvinnuvegur
landsmanna í voða. Hér var úr
vöndu að ráðá. Nefndin tekur
v,að ráðið, er næst lá, að snúa
sér til fiskifræðings landsins,
og biðja hann að leysa þennan
hnút. Og hvað segir svo fiski-
fræðingurinn? Að það sé alveg
ósannað að hvalurinn hafi
nokkur áhrif á síldar- og fiski-
göngur við landið! Því bætir
hann þó við, að verið geti, að
hvalurinn reki síld upp að
landi, þegar síldin og hvalurinn
séu komiii- inn í firðina. Fyrir
þessu ber hann sjómennina, svo
ekki sé á því að byggja. En svo
kemur aðalrúsínan, er hann
segir, að enginn sá hvalur, sem
ekki éti síld hafi áhrif á síldar-
göngu. Það eru því ekki aðrir
hvalir en þeir er éta síldina, sem
hafa þýðingu á þennan hátt.
Og þeir hvalir eru hvorki margir
eða merkilegir, eftir hans sögu-
sögn. Það er hart, að maður,
sem launaður er af almennings-
fé, í þeim tilgangi að fræða sjó-
mennina í öllu því, sem að fiski-
veiðum lýtur, skuli sýna slíka
fáfræði, og með því stofna
sjávarútveginum í þann háska,