Tíminn - 12.01.1951, Blaðsíða 4

4.
TÍMINN. föstudaginn 12. janúar 1951.
9. blað,
Sýslu- og sóknarlýsingar Bók-
menntafél. á árunum 1837-1873
Sýslu- og sóknarlýsingar
Hins íslenzka bók-
menntafélags 1839—1873.
I. Húnavatnssýsla. Jón
Eyþórsson bjó til prent-
unar. Bókaútgáfan
Norðri, Akureyri, 1950.
Verð kr. 36.00 ób.
I.
Að frumkvæði Jónasar
Hallgrímssonar skálds kaus
Kaupmannahafnardeild Hins
islenzka bókmenntafélags ár-
ið 1838 fimm manna nefnd
til að safna til nákvæmrar
lýsingar á íslandi, er síðar
skyldi prentuð. í nefndinni
sátu Finnur Magnússon
prófessor Jónas Hallgrímsson.
Konráð Gíslason málfræðing
ur, Brynjólfur Pétursson
stjórnardeildarforseti og Jón
Sigurðsson siðar forseti. —
Nefndin sendi öllum sýslu-
mönnum og prestum á ís-
landi bréf og hét á þá til lið-
veizlu. Prestum sendi hún
sjötíu spurningar og óskaði
góðra svara við þeim sem allra
fyrst. Var ætlazt til, að prest-
arnir semdu lýsingu hver á
sinni sókn og lýstu þar m. a.
landslagi (sóknarmörkum,
fjöllum, heiðum, jarðlagi,
gróðurlendi, vötnum og vatns
föllum, veðráttu), bæjum,
byggingum og búskaparhátt-
um, hlunnindum, eyðijörðum,
nýbýlum, samgöngum,
skemmtunum, menntunará-
standi (skriftarkunnáttu,
siðferði, trúrækni), heilbrigð
ismálum, fornmenjum o. s.
frv.
Má nærri geta, hvilík fróð
leiksnáma tæmandi svör við
þessum spurningum eru, á
hvaða tíma sem er. Margir
prestanna brugðust við vel og
greiðlega, og flestir svöruðu
einhvern tíma, en mjög mis-
vel, svo sem vænta mátti.
Svörin, sem bárust, eru nú
geymd í Landsbókasafninu, I
fjórum handritapökkum,
merktum IB. 18—21, fol., og
IB. 71, íol. Er þar margt
girnilegt til fróðleiks og
skemmtunar, og skulu sýnd
hér nokkur dæmi:
Séra Markús Jónsson í
Holti undir Eyjafjöllum segir
um sóknarbörn sín m. a.:
„Til skemmtunar hafa
menn viðræðu við sitt heim-
ilisfólk og við kunningja sína
og aðra á mannfundum. Hér
að auki les margur sjálfur og
lætur lesa gamlar sögubæk-
ur. Þó sumar þeirra* séu lítt
fróðlegar, þá láta menn samt
einhvörn af heimilisfólkinu á
hvörri sókn um vetrartímann
lesa kafla fyrir hjúum sínum
í einhvörjum þessara —eða
þá að hann er látinn kveða
enar oft og einatt dýrt kveðnu
rímur um tröll og forynjur. —
Á flestum bæjum er einn eður
fleiri skrifandi í þessari
sókn, og margur er nú farinn
að láta börn sín, einkum pilt
börn, læra að skrifa. Af kven
fólki er hér mikið fátt skrif-
andi.
Málið er hér sæmilega gott,
þó það meðfram blandað ein-
um og öðrum sérlegum orða-
tiltækjum og frábrugðnum
hneigingum á einstöku orði.
Bókmenntir eru hér viðlíka
stundaðar og annarsstaðaf.
Þó eru hér nokkrir bændur,
sem munu taka flestum öðr-
Eftir Árna Böðvarsson cand.niag'.
um bændum fram að fróð-
leikselsku og fróðleik. Það
sem almenningur einkanlega
les auk guðræknisbóka, sem
menn helzt vilja hafa gaml-
ar, eru fornmannasögur og
rímur og hinar og aðrar upp-
skrifaðar skröksögur, sem
hér og hvar finnast hjá göml-
um mönnum eða þeirra ætt-
ingjum, því af enum nýjari
fróðleiksbókum eru hér næsta
fáar vegna efnaleysisins, sem
varla leyfir þeim að kaupa
þær bækur, sem þeir þurfa
til daglegrar guðræknisiðkun
ar, enda eru og sumar af þeim
orðnar lítt fáanlegar, þar
gömlu bækurnar hafa á
seinni tíð helzt verið að nýju
prentaðar, og skal ennþá
vera mikið af þeim óselt.
Þess vegna hefir það ennþá
ekki tekizt að stofna hér lestr
arfélag fyrir almúgann, eins
og gjört hefir verið fyrir vest-
an og þar er alltaf að blómg-
ast. Fáeinir almúgamenn, sem
skynugastir eru, hafa verið
þess allfúsir, en enga von haft
um, að það mundi takast,
meðan fjárhagur manna ekki
dálítið yrði viðréttur“.
Séra Þorvarður Jónsson
prestur að Hofi í Skagaströnd
segir 1840 m. a.:
„Lengst af mun verða
erfitt hér með lækna, helzt á
útkjálkum. En i héraði þessu
er einn kirurgur, sem erfitt
á með að vera nálægur í því
öllu, yfir margar þingmanna-
leiðir, og ráðfátt verður án
hans með notkun innlendra
urta- og grasameðala eður
skynsamlegra húsráða. —
Yfirsetukona er engin hér,
yfirheyrð, sín brúkuð í hvört
sinn, eftir t»ví sem bezt þykir
henta. Þegar eitthvað I þeim
efnum venju fremur á bjátar,
er vitjað prestsins hérna —
og læknisins, þegar ei verður
varkfæralaust af komizt“.
II.
Nú hefir bókaútgáfan
Norðri að forgöngu Jóns Ey-
þórssonar og Pálma Hannes-
sonar ráðizt í það stórvirki að
gefa út sóknarlýsingar allar.
Eiga bæði þeir og forstjóri út-
gáfunnar, Albert Finnboga-
son, stórþökk skilda fyrir
framkvæmdasemina. Jón og
Pálmi hafa tekið að sér að
sjá um útgáfu fyrstu bind-
anna til aö hjálpa útgáfunni
af stað, en á miklu ríður, að
vel sé til útgáfunnar vandað
af þeim, sem um hana sjá>
svo að verkið sé þann veg
unnið, að því megi fullkom-
lega treysta um allt, -sem
stendur í handritunum, bæði
efni, frásagnarhátt og mál-
far allt. Þetta eru þær lág-
markskröfur ,sem gera verður
til útgáfu gamalla handrita
sem sóknarlýsinganna, og
ætti ekki að þurfa að rök-
styðja þær, en rétt er að fara
um þær fáum orðum, áður en
athugaður er frágangur bind
isins, sem út er komið.
Oft hafa ýmsir fræðimenn,
svo sem náttúrufræðingar og
landfræðingar, leitað sér
heimilda í handrit sóknarlýs-
inganna og studdist Þorvald-
ur Thoroddsen mjög við þær
(sbr. Sóknarlýsingar, I., XVII.
bls. í formála), en útgáfan er
slíkum mönnum því aðeins
einhvers virði, að hún sé á-
byggileg heimild um texta
handritanna. Annars verða
þeir eftir sem áður að pæla
gegnum óaðgengilega og reg-
isturslausa handritabunka.
Sama er að segja um mál-
fræðinga, að þeim er í sókna-
lýsingunum búin mikil fróð-
leiksmáma um útbreiðslu orða
og talshátta, merkingar
þeirra og afbrigðilegar beyg-
ingar á þessum tíma, að ó-
gleymdum örnefnunum öll-
um. Þeir geta ekki heldur
treyst að neinu leyti útgáfu,
þar sem breytt kann að vera
athugasemdalaust af útgef-
anda orðmyndum eða þeim
rithætti höfundar, sem af-
brigðalegur er frá samtíma
hans. í einstökum annarleg-
um orðmyndum —, sem útg.
telur ef til vill málleysur, —
eru iðulega fólgnar mikils-
verðar upplýsingar. Þeim upp
Jýsjngum sviptir útg. burtu,
ef hann breytir orðmyndum
án þess að geta þess. Hlið-
stæðar upplýsingar er oft að
finna í ýmsum afbrigðum rit
háttar, svo sem hvort ritað
er Kólkumýrar eða Kolku-
mýrar.
Ég hef aðeins drepið á
helztu atriðin úr þeim kröf-
um, er gera verður til allra
þeirra manna, sem fást við
að gefa út gömul rit, en þær
virðast öllum þorra íslenzkra
bókaútgefenda óljósar. Það
er þó hinn mesti misskilning-
ur, að sögugildi bóka rýrni á
nokkurn hátt við það, ef af
vandvirkni og vísindalegri ná
kvæmni er unnið við útgáf-
una. Þvert á móti er það hag-
ur kostnaðarmannsins, ef út-
gáfan er bæði aðgengileg öll-
um almenningi — til dæmis
vegna skýringa, þar sem þarf
— og traust heimild fræði-
mönnum að byggja á. Nokk-
uð öðru máli gegnir um rit,
sem hægt er hafa mark-
að fyrir bæði I vísindalegri
og alþýðlegri útgáfu, eins og
íslendingasögum, þó að hroð
virkni eigi auðvitað engan
Irétt á sér í útgáfustarfsemi
| fremur en annarsstaðar.
Hitt er sannast sagna
skemmdarverk í útgáfustarf-
semi, þegar kröfum tímans til
vandaðrar útgáfu er fullnægt
í orði, en ekki verki, og
grandalausir notendur þar
með stórlega blekktir.
III.
Um það bindi sóknalýsing
inganna, sem út er komið, er
sannleikurinn sagna beztur,
að frágangur allur á hand-
ritinu, sem hefir verið skrifað
eftir frumritinu í Landsbóka-
safni ,hefir verið slíkur, að
þessu bindi er að engu leyti
treystandi sem heimild um
það, hvað í handriti Lands-
bókasafnsins stendur. Útgef-
andann hefir bersýnilega
hent sú reginskyssa að bera
aldrei afritið eða próförk
saman við frumritið í Lands-
bókasafni eða sjá um, að það
væri gert af manni trúverð-
ugum til þess verks. Einnig
hafa í útgáfunni þrásinnis
verið brotnar þær starfsregl-
ur, sem útgefendur hafa sett
(Framhald á 7. síðu.)
Refur bóndi fer hér með vís-
ur sínar að þessu sinni með
þeim skýringum, er hann telur
við eiga.
„Árs og íriðar óska ég ykk-
ur öllum í baðstofunni og þakka
góðar viðtökur á liðnu ári. Ekki
vil ég láta þetta nýbyrjaða ár
líða svo lengi, að ég sendi ykk-
Ur ekki línu og verður bréfs-
efnið sem fyrr stökur, þar sem
ég hefi orðið þess var að marg-
ir hafa haft gaman af stök-
um þeim, er ég hefi sent ykk-
ur í baðstofuna, án þess þó að
ég telji sjálfur að þær séu sum
ar merkilegur kveðskapur. Ein-
hverjir hafa fundið að því, að
ég skuli ekki hafa fyrirsagnir
fyrir stökum þeim, er ég sendi,
en því vil ég svara á þann hátt,
að ég tel ekki fyrirsagnir þurfa
við* þær stökur, sem sögð eru
tildrög til og verð ég að telja
það fyrlrsagnir.
Svo leysi ég frá skjóðunni:
Mikið hefir verið auglýst og selt
af bókúhum fýrir jólin og marg
ar skrumauglýsingarnar birtar
í blöðunum. í tilefni þess varð
eftirfarandi staka tll:
Islands þjöð er oít til meins
auglýsiþga-skrumið.
Fer þó stundum undir eins
af ýmsu nýjabrumið.
Margir bölva fátæktinni og
telja hana versta , alls hins
vonda, en fátt er svo með öllu1
illt, að ekki boði nokuð gott.
Um það eru eftirfarandi stök-
ur:
Örbirgðin er illa 'ræmd
enn á voru landi.
Verði hún til dáuða dæmd
dvínar máske vandi,-
Eitt er þó, sem oss í vil
örbirgð virðist skapa,
að þeir sem ekkert eiga til
engu hafa að tapá.
Það hefir stundum borið við,
margur fær af litlu lof. 1 til-
efni þess varð þes^i' staka til:
Hljóta margir iirös um of
— hrós þó sizt ég lasti. ,
Verra er stundum væmið lof
en vottur af hnútukasti.
ÍKr >
Um sjálfan mig hefi ég kveð-
ið eftirfarandi stökur:
Lífið hefir langa hrið
lítinn veitt mér unað.
Fífil minn á fyrri tíð
fegri get ég munað.
Þó ég sofi syndum í
— svo ég ekkert dylji,
skáka ég í skjóli því
að skrattinn mig ei vilji.
Síðari vísan var mælt af
munni fram í vinahópi eigi fyrir
löngu síöan.
Svo kemur hér staka, sem
kveðin var við það tækifæri
er hún skýrir sjálf:
Oft við skálar margskyns mas
manna brjálar siðinn.
DeiíUmál og dægurþras
deyða sálarfriðinn.
Svo kemur hér önnur staka
um sama efni, en í öðrum tón:
Oft með rögg en aldrei nóg
um þó glöggir masi,
ekkert döggvar andann þó
eins og lögg í glasi.
Fyrir löngu síðan datt mér
þessi vísa í hug:
Fýrir því jná finna staf
— forn er þessi saga,
að margir súpa seyðið af
syndum æskudaga.
Við athugun hefir það komið
í Ijós að allmargir íslendingar
sérstaklega af yngri kynslóð-
inni kunna ekki „Faðirvorið"
sitt. í tilefni af því varð þessi
staka til:
Margir stiga mennta-spor
menn er fræðslu unna.
Finnst mér þó að „faðir vor“
fleiri þyrftu að kunna.
Gamalt spakmæli segir. að
allir séu ógiftir í verinu. Um
það hljóðar þessi staka:
Til eru dæmin tvenn og þrenn
tjón þó stundum geri,
að eru jafnvel eldri menn
ógiftir í veri.
Góðvinur minn einn varð
fyrir því einu sinni að missa
allt hár af höfði sér og var
svo nauðasköllóttur um tíma,
en hár fékk hann á höfuðið aft
ur. Meðan hann var sköllóttur
bar fundum okkar saman og
þá kvað ég við hann:
Þú mátt sýna þrek og kraft
þegar móti gengur.
Enginn getur hendur haft
í hári þínu lengur.
Margir girnast fé og frægð
og er eftirfarandi staka orðin
til í tilefni þess:
Aldrei mun ég óska þess
að ég verði 'frægúr."' "
Lötum manni lágur sess
löngum reynist hægur.
Margir halda að hið fegursta
og besta sé í fjarlægð geymt.
Eftirfarandi staka lýsir skoðun
minni á þvl máii:
Fjarlægðin þó finnist þér
fegurð mesta geyma.
sannast þó að ætíð er
alira fegurst — heima.
Ennfremur eftirfarandi staka
Víða fósturfoldar mér
fegurð birtist sýnum.
Sveitin mín þó ávalt er
efst í huga mínum.
Fyrir löngu síðan kvað ég
eftirfarandi stöku:
Hryggur sízt ég yfir er
auðnuleysi mínu.
Gæfan stundum miðlar mér
mola af borði sinu.
Ennfremur þessa stöku:
Eigi má þeim ætíð lá
auðnu er þráfalt misstu
Hægt er að sjá það eftir á
er enginn sá í fyrstu.
Ég fluttist búferlum s. 1.
haust til bæjar nokkurs ekki
langt frá Reykjavík. Þar hefir
veiðst mikið af síld og karfa,
sem veitt hefir mörgum at-
vinnu. Eftirfarandi vísa var
kveðin í tilefni þess:
Af því hefir alþjóð not
allir nóg að starfi.
Verður ei á vinnu þrot
veiöist síld og karfi.
Fyrir skömmu síðan dreymdi
mig að ég kvæði eftirfarandi
stöku, sem ég mundi þegar ég
vaknaði:
Margt er lýst oss lítilsvert,
lífs er braut vér skundum,
Það er það, sem getur gert
gæfumuninn — stundum.
Nú er komið nóg af svona
góðu nú er bezt að loka orða-
skjóðu.
í guðs friði.
Næsta vísnaþátt er ég sendi
ykkur mun ég helga kvenþjóð-
inni eingöngu, og verður sá
kveðskapur eigi í ferskeytlu-
formi.“
Þá held ég nú að kvenþjóðin
bíði með óþreyju eftir lofi sínu,
Starkaður gamli.
Auglýsingasími Tímans 81300