Tíminn - 19.12.1951, Side 4

4.
TtMINN, miðvikudaginn 19. desember 1951.
288. blað.
Islenzkir bændahöfðingjar
íslenzkir bændahöfðingj-
ar I eftir séra Sigurð Ein-
arsson. Bókaútgáfa Pálma
H. Jónssonar, Akureyri.
Meðal myndarlegustu bók-
anna á jólamarkaðinum eru ís-
lenzkir bændahöfðingjar I eft
ir séra Sigurð Einarsson í Holti.
Þessi bók er rúmlega 400 blað-
síður að stærð með myndum af
öllum bændum, sem þar er rit-
að um, konum þeirra sumra og
bæjum. Eru bændahöfðingjar
aldamótaáranna og síðar í flest
um héruðum sóttir heim í bók
þessari, og er varla að efast um,
að mörgum, jafnt bændafólki
sem bæjamönnum, er unna ís-
lenzkri sveitamenningu, mun
þykja fengur að samfylgd séra ■
Sigurðar í þessar heimsóknir. |
Bókin hefst á frásögn um þá.
Yztafellsfeðga, Sigurð Jónsson,'
ráðherra, og Jón son hans. Er j
það gott upphaf slíkrar bókar,
því að þar er lýst einum mesta j
bændaskörungi þingeyskum um
síðustu aldamót og menningar- J
frömuði og síðan Jóni syni hans,1
sem er eitt hið ákjósanlegasta
dæmi um það, hvernig góðir t
stofnar vaxa og þroskast í hin-
um bezta jarðvegi og andrúms-
lofti íslenzkrar sveitamenningar.
Kafli sá er og frábærlega
skemmtilega og ljóst ritaður,
þótt stuttur sé, af þeim séra Sig
urði og Jóni í Yztafelli í sam-
einingu.
Næst bregður séra Sigurður
sér vestur í Svínadal og skyggn
ist um hólf og gólf hjá Guð-
mundi Þorsteinssyni og Björgu
Magnúsdóttur í Holti, hinum
mestu skörungum og atgervis-
manneskjum. Þaðan liggur leið
in til Jóns Fjalldal á Melgras-
eyri, oddvita þeirra Djúpmanna
og einhvers mesta áhugamanns
um ræktunarmál og fræðslumál,
enda ber garöur hans merki
ræktunarinnar. I Borgarfirði er
næst komið við hjá Kristleifi
Þorsteinssyni bónda og fræði-
manni á Stóra Kroppi, þeim
þjóðkunna afkomanda Snorra
prests að Húsafelli.
. En þar sem séra Sigurður hef
ir nú gist landbændurna um
sinn, bregður ha'nn sér til Kefla-
víkur og hittir Árna Geir Þór-
oddsson útvegsbónda, sem á sér
þar mikla sögu sem formaður
og útgerðarmaður og alhliða
framfaramaður um viðgang
sjávarútvegs. Björn Jónsson og
Þorbjörgu Stefánsdóttur á
Veðramóti í Skagafirði fá næstu
beimsókn, enda er þar ekki í
kot vísað að rausn. Þaðan er
haldið til Einars Gíslasonar, óð-
aisbónda og gullsmiðs í Hring-
dal í Ketildalahreppi, sem á sér
mikla sögu í Arnarfirði, og Magn
úsar Björnssonar bónda og
fræðimanns á Syðra-Hóli. En
höfðingjar hafa líka verið til í
húsfreyjusæti í íslenzkri sveit,
og leiðir séra Sigurður þar hina
þjóðkunnu konu, Steinunni Eg-
ilsdóttur á Spóastöðum, í hóp
bændahöfðingjanna og fer vel
á.
Næst koma Jón Guðmundsson
óðalsbóndi á Ægissíðu og Eyjólf
ur Guðmundsson, landshöfðingi
í Hvammi, Guðmundur Árnason
bóndi í Múla i Landssveit og
Ólafur Pálsson, óðalsbóndi að
Þorvaldseyri.
Eftir það hverfur séra Sigurð
ur aftur norður í Þingeyjarsýslu
og kemur við hjá Baldvin Frið-
laugssyni að Hveravöllum . í
Reykjahverfi, Eggert Ólafssyni
bónda í Laxárdal í Þistilfirði,
Magnúsi Þórarinssyni bónda og
þjóðhagasmið á Halldórsstöðum
í Laxárdal, sem frægur varð um
flaeginhluta landsins upp úr síð-
ustu aldamótum fyrir spunavéla
smíð sína. Er saga tóvélanna á
Halldórsstöðum rakin allítar-
lega, og er síður en svo ómerk-
ur þáttur í sveitamenningu alda
mótaáranna. Þá koma bræðurn
ir Hallgrímur Þorbergsson á Hall
dórsstöðum í Laxárdal og Jón
H. Þorbergsson á Laxamýri.
Þá er snúið suður yfir heiðar
aftur og er þar að finna Þór-
unni Sívertsen í Höfn í Mela-
sveit og Bjarna Jensson í Ás-
garði, sem var svo sérkennileg-
ur, stórbrotinn, raungóður og
drenglyndur, að hann var eng-
um öðrum líkur, eins og segir
í upphafsorðum.
Birtingaholtsfeðgar, Helgi
Magnússon og Ágúst Helgason
eiga þarna allmikla sögu og
Birtingaholtsheimilið, enda má
segja, að skammt væri komið
tali bændahöfðingja á íslandi,
ef þeim væri sleppt. Þá koma að
lokum Guðjón Jónsson í Ási, Guð
mundur Þorbjarnarson á Stóra-
Hofi og Halldór Benediktsson á
Skriðuklaustri, allt þjóðkunnir
bændur. Lestina rekur Ögmund
ur Sigurðsson skólastjóri í Flens
borg. Á hann þar býsna vel
heima, þótt búskapur hans væri
ekki á landsvísu. En hann á það
sammerkt með þeim mönnum
og konum, sem áður voru nefnd,
að hann lagði góðan stein í
grunn hinnar nýju þjóðmenning
ar á íslandi, sem reis á legg á
árunum beggja megin aldamót-
anna.
Við eigum miklar Islendinga-
sögur frá gullöld, sem þó bar í
sér dauðann, og flestar sögurn-
ar gerast á hnignunarskeiði. Við
eigum Sturlungasögu, sem lýsir
gjörvuleik en ekki gæfu, sögu,
sem rekur hraða atburðarás til
hnignunar, upplausnar þjóð-
menningar og glötunar á frelsi
og forræði. En séra Sigurður
Einarsson hefir fest augu við
það, að nokkurs gæti verið um
vert að gefa svipmyndir nokk-
urra þeirra manna, sem byggðu
grunn nýrrar þjóðmenningar á
endurreisnaröld. Slíkt er hlut-
(Framhald á 6. síðu) ~
Árni og Berit
Hin kunna unglingabók Árni
og Berit eftir norska rithöfund
inn Anton Mohr er nýlega kom
in út í þýðingu Stefáns Jónsson
ar námsstjóra.
Söguþráðurinn er í meginat-
riðum þessi: Systkinin Árni (14
ára) og Berit (13 ára) fara með
móður sinni frá Noregi og er
förinni heitið til Hawaii, en
I frændi þeirra þar hefir boðið
I þeim til sín. Frá Bretlandi taka
þau sér far vestur um haf með
! hafskipinu mikla Titanic, en það
(fórst á leiðinni. Þau Árni og
Berit missa þá móður sína, en
sjálf komast þau í lítinn bát og
er þeim síðar bjargað af skipi,
er flytur þau til Kanaríeyja.
Þaðan hefst svo ferð þeirra að
nýju til Hawaii og liggur nú leið
þeirra víða um Afríku, þar sem
þau lenda í margvíslegum ævin
týrum. Þegar sögunni lýkur eru
þau komiir til Kairo og bfða eft
ir skipsferð þaðan til Hawaii. En
, það ferðalag mun verða efni í
aðra sögu.
! Kostir þessarar sögu eru ekki
aðeins þeir, að hún segir frá
. skemmtilegum ævintýrum. Sá
kostur hennar er kannske mest
ur, að hún hefir að geyma mik
inn fróðleik um þjóðir og lönd,
sem Árni og Berit kynnast á
ferð sinni. Henni er ekki síður
ætlað að verða til fróðleiks en
skemmtunar.
Þýðing Stefáns Jónssonar er
með ágætum, eins og vænta
mátti. Stefán hefir þýtt fleiri
unglingabækur, m. á. Hreininn
fótfráa, sem komin er út fyrir
stuttu, en það er saga frá Lapp-
landi eftir Per Westerlund og
er henni jöfnum höndum ætlað
að vera til skemmtunar og til
fróðleiks urn kjör og lifnaðar-
hætti Lappa.
Vinsældir þeirra barnabóka,
sem eru jöfnum höndum retlað
ar til fróðleiks og skemmtanar,
fara nú mjög vaxandi víðast er-
lendis og er fengur í því að slík
ar bækur séu þýddar á íslenzku
af mönnum, sem vel eru þeim
vanda vaxnir. Fáum er betur til
þess treystandi en Stefáni náms
stjóra að leysa slíkt verk vel af
hendi. G. ,T.
Gamall vinur og nýr
Alþingisríiiuir frá bókavitgáfu
Menningarsjóðs.
Einum unni ég manninum
Höfundur: Árni Jónsson.
Útgefandi: B. S.-útgáfan,
Akureyri 1951.
Kunningi minn var fyrir
nokkrum dögum að leggja af
stað heimleiðis með skipi. Hann
sagði við mig:
„Hvaða bók á ég að kaupa, til
þess að lesa á heimleiöinni, svo
að mér leiðist ekki“?
Ég spurði á móti: „Hvernig
viltu, að bókin sé“?
Hann svaraði: „Helzt ný, ís-
lenzk skáldsaga um mann eða
konu, sem vert er að muna. En
ég veit“, bætti hann við, „að
sú saga kemur ekki út i ár, og
ekki heldur á næstu árum. ís-
lenzka skáldsagnagerðin stefnir
í aðra átt um þessar mundir“.
„Kauptu þá söguna: „Einum
unni ég manninum““, eftir Árna
Jónsson", sagði ég.
I dag fékk í svo eftirfarandi
skeyti frá þessum kunningja:
„Bókin kom mér óvænt. Stein
unn er ógleymanleg“.
Ég segi frá þessu til þess að
vekja athygli á sögunni. Hún
er 'nýstárleg um margt og kemur
nokkuð á óvart. Efnisskipan
hennar er óvenjuleg, og virðist
í fljótu bragði óþægileg fyrir les
andann, en seinna kemur í ljós,
áð einmitt.þessi skipun gerir rás
atburðanna eftirminnilegri, eins
og það ferðalag verður minnis-
stæðara, sem krefur aðgátar,
heldur en þráðbein og auðveld
för.
Sagan gerist um síðustu alda
mót í sveit. Efni hennar er: Ást
ir og harmar. — Miklir viðburð
ir í mannlegum sálum. — Þroska
leitir.
Höfundurinn ber fulla virð-
ingu fyrir viðfangefni sínu.
Aðalpersónur sögunnar, Stein-
unn Bjarnadóttir og Kristinn
Þorsteinsson, eru fólk, sem ávinn
ingur er að kynnast.
Steinunn er kona, sem nú bæt
ist í hóp þeirra kvenhetja, er
íslenzkar bókmenntir .hafa góðu
heilli -leitt inn í hugarheim þjóð
arinnar, og vert er að muna.
Málið á sögunni er vandað og
orðríkt.
Gallalaus er sagan ekki, að
mínu áliti, t. d. er fyrsti hluti
sögunnar, vegna mannfjölda og
fyrirferðar, eins og hann eigi að
vera upphaf að lengri sögu, þar
sem fleiri eigi mikilsverð erindi.
heldur en að lokum verður.
En kostir sögunnar yfirgnæfa
svo gallana, að maður hlýtur að
fagna bókinni og gera sér góðar
vonir um, að höfundur hennar
eigi eftir að láta stórlega til
sín taka i skáldsagnagerö.
16. desember 1951.
Karl Kristjánsson.
Mér eru Alþingisrímurnar í
barnsminni. Þær komu út í
fyrsta sinn árið 1902, og þegar
ég man fyrst eftir mér til bókar,
voru þær í allra höndum. Þá
handlék ég þær, stautaöi í þeim
og lærði úr þeim vísur. Rímur
voru enn í heiðri hafðar í
bernsku minni, þó að mjög hefði
dregið úr vinsældum þeirra.
Brynjólfur Sveinsson, hinn eldri,
mundu allir, og Skúli, Hafstein,
Valtýr Guðmundsson, Sigurður í
Vigur, Hannes Þorsteinsson og
Lárus Bjarnason voru á allra
vörum. Simamáliö og síðan „upp
kastið“ kveiktu nýjan stjórn-
málalegan áhuga, og þarna voru
rímur, sem fjölluðu um stjórn-
málabaráttuna og um fjölda
manna, sem allir kunnu skil á,
rímur, sem voru engan veginn
tyrfnar, en létt og lipurt kveðn
ar og fullar af leikandi glettni
og ekki alltof beisku háði. Það
er svo ekkert undarlegt, þótt
Alþingisrímurnar yrðu vinsælar,
enda kunnu flestir eitthvað úr
þeim og margir mikið, sumir
kunnu þær jafnvel frá upphafi
til enda. Árið 1905 komu út aðr
ar alþingisrímur, og menn ruku
til og keyptu þær, einungis
vegna nafnsins. En úr þeim kaup
um. urðu raunar vonbrigði....
Svo voru þá þær gömlu lesnar
upp aftur og aftur. Því má nærri
geta, að mikið hafi verið um
það rætt, hver væri höfundur
Alþingisrímnanna. Var abnennt
talið, að Valdimar Ásmundsson
hefði kveðið þær, því að hann
var útgefandi þeirra og höfund
ar var hvergi getið. Hlutdeild
Guðmundar skálds Guðmunds-
sonar, sem þá var alltaf nefnd
ur Guðmundur skólaskáld, fór
svo lágt, að þótt Guömundur
flyttist til Isafjarðar og dveldist
þar um nokkurt árabil, einmitt
á þeim árum, sem ég var orð-
inn stálpaður og man mjög Ijós
lega, heyrði ég ekki á hann
minnzt, sem höfund rímnanna.
Alþingisrímurnar hafa verið
ófáanlegar um langt skeið, og
fæstir hinna yngri manna hafa
einu sinni heyrt þær nefndar.
Mun óhætt að fullyrða, að ein-
ungis fáir þeirra, sem ekki eru
miðaldra, hafi lesið þær. En nú
hefir Bókaútgáfa Menningar-
sjóðs gefið þær út í safninu
íslenzk úrvalsrit.
Útgáfan er i sama formi og
önnur rit í þessum flokki. Frarn
an við rímurnar er ritgerð eftir
Jónas skólastjóra Jónsson frá
Hriflu um þær og höfunda
þeirra. Er ritgerðin löng og ýtar
leg, 39 blaðsíður með smáu letri.
Hún er mjög vel skrifuð og hin
skilmerkilegasta á alla grein.
Þar er sagt frá því, hverjir höf
undar rímnanna eru, skýrt nokk
uð frá ævi og störfum þeirra
merku manna, því lýst, svo sem
tök eru á, hvernig rímurnar eru
til orðnar, sýnt fram á, upp úr
hvaða jarðvegi þær eru sprottn
ar og gerð nokkur grein fyrir
vinsældum þeirra og bókmennta
gildi. Aftan við rímurnar eru
skýringar eftir Vilhjálm Þ. Gísla
son, skólastjóra, og' eru skýring
ar þessar í_ rauninni löng og
samfelld grein, 52 blaðsíður, og
loks hefir Vilhjálmur ritáð
stuttan eftirmála. Ritgerö Vil-
hjálms er það víðtæk og greini-
leg, að hver sá, sem hana les,
á að geta fræðzt svo mjög um
þau málefni og þá menn, sem
um getur í rhnunum, fái notið
þeirra næstum eins og við, sem.
minnumst þessa alls frá bernsku
eöa æskuárum. Um höfunda
rímnanna ber þeim Jónasi og
Vilhjálmi saman, en heyrt hef
ég það dregið i efa, að þar sé
að öllu leyti rétt frá skýrt. Vilja
sumir eigna ýmsum öðrum en
þeim Guðmundi Guðmundssyni
og Valdimar Ásmundssyni hlut
í rímunum. Nú stendur svo á,
að ég þykist hafa allgóð skil-
yrði til að dæma um þetta mál.
Þá er ég kom fyrst hingað til
Reykjavikur, heyrði ég því
fleygt, að Guðmundur skáld
mundi eiga allmikinn þátt í A1
þingisrímunum. Sumarið 1918
ræddi ég við hann oftar en einu
sinni um rímurnar, og bar frá
sögn hans mjög saman viö það,
sem fram kemur hjá þeim Jónasi
og Vilhjálmi. Tíu árurn síðar,
sumarið 1928, fékk ég tækifæri
til að tala allýtarlega um þetta
mál við Benedikt kaupmann
Þórarinsson, og sagði hann mér
nákvæmlega frá því, hvernig
Alþingisrímurnar hefðu orðiö til.
Var frásögn hans í fyllsta sam-
ræmi við orð Guömundár skálds
nema hvað Benedikt gerði hlut
Guðmundar stærri en hann
hafði sjálfur gert hann.
Sumum þeim, sem lítið þekkja
til Alþingisrímnanna, mun koma
það ærið kynlega fyrir sjónir,
að þeim sé valinn sess á bekk
með úrvalsljóðum íslenzkra höf-
uðskálda. En við lestur þeirra og
við nána athugun munu menn
komast að þeirri niðurstöðu, að
honum sómi þetta sæti, þessum
sérstæða ljóðaflok.ki, sem kveð-
inn er um dægurmál og um
menn dagsins — í formi þeirr
ar bókmenntagreinar, sem var á
landi hér um margar og rnyrkar
nauðaldir „langra elda jólaeld-
ur“. Því að Alþingisrímurnar eru
kjörgripur sem skáldverk, gædd
ur fjöri og glettni og yndisleik
í hreimi og hljómum.
Guðm. Gíslason Hagalín.
Eyfellskar sagnir
Nýlega er kcmið út þriðja
bindið af Eyfellskum sögnum,
er Þórður Tómasson í Vallna-
túni hefir safnað og skráð. Þetta
er seinasta bindið í safni þessu
og fyigir því nafnaskrá, fyrir
öll bindin, ásamt leiðréttingum
og viðaukum. Lengstu greinarn
ar í þessu bindi eru Holtsprest-
ar (1827—74) og Sjósókn og
sjávarafli, en þar segir frá sjó-
sókn undan Eyjafjöllum. Aðrar
frásagnir eru yfirleitt stuttar og
fjalla þær um . margvíslegustu
efni.
Fyrri bindin af þessu safni
Þórðar hafa náð allmiklum vin
sældum. Þórður hefir bersýni-
lega lagt mikla vinnu í söfnun
sína og tekizt hún á margan
hátt vel. Meðal slíkra safnrita,
er unnið hefir verið að á siðari
árum, standa Eyfellskar sagnir
mjög framarlega og eru góð við
bót við þessa bókmenntagrein
Islendinga.
Inga Bekk
Bókaútgáfan Fróði hefir ný-
lega gefið út söguna Rrga Bekk
eftir Johanne Korch í þýðingu
Sigurðar Helgasonar og Guðnýj
ar Ellu Sigurðardóttur. Saga
þessi er ætluð telpurn. Aðalsögu
hetjan er 13 ára gönuil dönsk
kaupstaðarstúlka, sem dyelur
nokkurn tíma í sveit og kemst
þar í ýms ævintýri. Saga þessi
hefir náð vinsældum í Dan-
mörku.