Tíminn - 04.07.1952, Síða 7

Aukablað
TÍMINN
7
Samvinnufélögin og framtíðarverkefni þeirra
EFTIR SKÚLA GUÐMUNDSSON
Árið 1844, rúmum mánuði
áður en kaupfélagið í Rock-
dale á Englandi var stofnað
komu 14 bændur í Hóls-
hreppi í Suður-Þingeyjar-j
sýslu saman á fund, til þessj
að ræða um stofnun verzlun-;
arfélags í sveitinni. Þeir:
stofnuðu Verzlunarfélag
Hólshrepps, og annað verzl-
unarfélag var stofnað li'tlu
siðar í Ljósavatnshreppi. —
Heimildir um þetta er að
finna í bókinni „íslenzk sam- j
vinnufélög hundrað ára,“
sem út kom 1944, eftir Arnör
Sigurjónsson.
Pjórum árum sfðar, 1848,'
var stofnað verzlunarfélag í
Reykjavíkurkaupstað, en
heimiltíir vantar um störf
þess.
Fyrstu verzlunarfélögin í
Þingeyjarsýslu urðu ekki lang:
líf, en eftir daga þeirra komu
ný viðskiptasamtök, verzlun-
arfélög Búnaðarfélagsins í
syðri hluta Þingéyjarsýslu. —
Slík félagssamtök kornust
einnig á í fleiri sýslum, t.d.
Eyjafjarðar-, Múla- og Húna
vatnssýslu.
Þessi fyrstu verzlunarfélög
áttu ekki annarra kosta völj
en að sernja um viðskiptin viðj
kaupmenn þá, er hér ráku
verzlanir, en með samtökun-j
um mun. þó oft hafa.tekist aðj
knyja fram hagstæðara verð
á útlenduin og innlendum
vörum en félagsmenn hefðu
fengið að öðrum kosti. En síð-
ar ksmu til sögunhar stærri!
og umsvifameiri almenn verzl
unarf élög, Gránuf élagið og j
Félagsverzlunin við Húnaflóa, |
sem tóku upp bein skipti við
útlönd og höföu skip í förum.
Þau voru uppi á 8. áratugi
siðustu aldar.
Af rótum þessara gömlu
verzlunarsamtaka eru kaup-
félögin sprottin. Elzt þeirra er
Kaupfélag Þingeyinga, sem
varð 70 ára á þessu ári. Það
var fyrsta félagið, sem tók
upp kaupfélagsnafnið og setti
sér starfsreglur, sem í hel2tu
atriðum eru þær sömu sem
nú gilda hjá samvinnufélög-
um allra landa.
Tuttugu árum eftir stofnun
K. Þ. mynduöu þrjú kaupfé-
iög sambandsfélag, sem síðar
varð að landssamtökum sam-
vinnumanna og hlaut nafnið
Samband íslenzkra samvinnu
félaga. Það er þvi nú fimmtíu
ára að aldri. Félögin í sam-
bandinu eru nú yfir 50 að
tölu og félagsmenn þeirra
samtals yfir 20 þúsund. Sam-
bandsféiög eru í öllum sýslum
og kaupstöðum landsins.
Á þessum tímamótum líta
samvinnumenn' yfir farinn
veg. Af lítilli byrjun fárra
manna- fyrir rúmum hundrað
árúm eru risin fjölmennustu
félagssamtök þjóöarinnar. Og
samvinnumenn horfa .einnig
fram — til komandi tíma og
þeirra verkefna, sem þar bíða.
En hvað er þar að sjá?
Aukin samvinnuverzlun.
í mörgum héruðum lands-
jns er meginhluti verzlunar-
innar með erlendar og inn-
lendar vörur nú í höndum sam
vinnuféjaganna. Þau annast
að mestu leyti sölu. á fram-j
leiðsluvörum landbúnaðarins j
og þátttaka þeirra í sölu sjáv- ;
arafurða er vaxandi. En í ein
stökum byggðarlögum er þátt
taka í kaupiéiögunum enn ó-
eðlilega lítil. A næstu áru.n
munu íbúar þeirra byggða
efla kaupíélögin, sem þar eru
fyrir, eða stoina ný, til þess
að geta notið hagnaðar af
samvinnuverz.uiT eins og aor-
ir landsmenn.
Samvinnuútgerð og hag-
nýting sjávaráfia.
Reynslan hefir leitt i Ijós
mikla galla á því íyrírkomu-
lagi, sem nú er á útgerðar-
rekstrinum, einkum hinna
stærri skipa. Deilur eru tiðar
milli sjómanna og útgeröar-
fyrirtækjanna um kaupgjaía
og vinnutíma. Af þvi ósam-
komulagi hefir rekstur tog-
araflotans stöðvast um lengri
tíma, og hefir það vaidiö
miklu tjóni. Maö útgerðar-
rekstri bæjarfélaga heíir ekki
fengist lausn á þessu vanda
máli.
í sambandi, við togaradeii-
urnar hefir veriö bent á nýja
leið: Félagsrekstur skipanna.
Flver skipshöfn stofnar félag
fyrir sig. Allir skipverjar evu
félagsmenn. Þeir kjósa fé-
lagsstjóra úr sínum hópi og
ráða útgerðinni sameiginlega
að öllu leyti. Aflaverðmæt-
inu, að kostnaði frádregnum,
skipta þeir milli sín eftir regi-
um, er þeir sjáifir .setja,
' En hvernig fá sjómenn og
félög’ þeirra fjármagn til
skipakaupa?
Þaö er kunnugt, að mörg út
gerðarfyrirtæki hafa ekki get
að lagt fram nema lítinn hluta
af verði skipanna úr eigin
sjóðum en fengið mestan
hluta þess á'ð láni hjá Stofn-
lánadeild sjávarútvegsins eða
á annan hátt með opinberum
ráðstöfunum. Mörg skipu-
kaupalánin hafa verið veitt
fámennum og félitlum hlutafé
lögum eða bæjar- og sveitar-
félögum með létta sjóði. Og
ekki verður séð að það sé ó-
eðlilegra eða áhættusamafa
fyrir ríkið, þó aö slík aðstoð
til þess að fá skip til um-
ráða verði veitt útgerðarfé-
lögum sjómanna.
Á síðari árum hafa veriö
byggð mörg frystiliús, fiski-
mjölsverksmiðjur og fleiri iðn
aðarfyrirtæki í verstöðvun-
uih, sem vinna úr sjávarafla
og auka útflutningsverömæti
hans. Fæstar af þessum
vinnslustö'ðvum eru eign út-
gerðarmanna eða sjómanna,
heldur sérstök fyrirtæki, sem
kaúpa afia skipanna fyrir-
fram ákveðnu verði. Þó eru
undantekningar frá þessu. í
Vestmannaeyjum eru fisk-
vinnslustöðvar, sem eru sam-
eign útgerðarmanna og skila
verðmæti afuröanna til þeirra
eftir reglum samvinnunnar, i
hlutfalli við magn innlagðra
afurða. Hefir þetta vel gefizt.
Kostir þessa skipulags eru ó-
tvíræðir og því má vænta þess
að það verði upp tekið í öðr-
um verstöðvum.
Samvimiuiðnaður.
Tðnaður hefir aukist mjög
hír á iandi á síðari árum og
er prðinn þýðingarmikill þáit
ur í atvinnulífi landsmanna.
Margir iðnaðarmenn vinna að'
iðn sinni íem sjáifstæðir at-
vinnurekendur í stað þess að
vera fastlaunaðir starfsmenn
annarra. En mörg stærri iðn-
aðarfyrirtæki, sem haía margt
fólk í þjónustú sinni, eru eien
hlutafélaga. Samvinnufélögin
hafa líka komið upp stórum
og þýðingarmiklum iðnaðar-
i þeim verkefnum,
sem bíða samvinnumanna, cr
að lcoma upp iðnaðaríyrir-
tækjum, reknum á samvinnu-
grundvelii. Þau fyrirtæki
verða félagseign allra þeirra,
sem j’ið þau staría. Þeir táka
ekki fyriríram fastákveSin o%
samningsbundin laun fyrir
vinnu sina, heldur skipta þeir
með sár tekjunum af atvinnu
rekstrinum í hiutfálli vio
framlagöa vinnu, eítir grund
vallarreg.um snmvihnu: te. n
unnar.
Fleiri verkefni.
j í flestum sýsium" landsins
eru félög, sem nefnast rækt-
unarsambönd. Þau hafa keypt
stórar jarðvinnsluvélar til fé-
lagsiegra nota fyrir bæncur
já sambandssvæðunum. Gjaid
; ið, sem íélagsmenn borga fyr-
ir vélavinnuna, fer eftir því,
hvað kostnaðurinn er mikill
við rekstur vélanna. Þetta er
því samvinnurekstisr, þó að
féiögin séu ekki nefnd sam-
vinnufélög. Reynsia bænria
af samvinnufélagsskapnum
hefir fært þeim heim sann-
inn um það, að hagkvæmast
er að nota úrræði sarnvinn-
unriar við þann hluta rækt-
unarstarfanna, sem örðugast
er fyrir hvern einstakan bónda
að framkvæma. Þeir hafa því
stofnað rækcunarsamböndin,
í stað þess að semja við ein-
[ Framhald á bls 23.
Ullarverksmiðjan Gefjun er stærsta iðnfyrirtæki íslenzkra samvinríumanna. Sambancið keypti '
hana 1930, og hefir siðan hvað eftir annað stækkað hana, aukið vélakost hennar og margfaldað
í'ranVeiðsluna. ÁriS 1947 var hattn bygging nýs yerksmiðjuhúss, sem er stærsti salur á landinu,
jg kéyptar til verksmiðjunnar fjölmargar fullknnnar vélar til viöbótar og endurnýmnar. Er
þe'-m framkvæmdum ekki aö fullu lokið ennþá, eri afköst hafa stóraukizfc' og vörugæði batnað.

Það hefir verið áhugamál samvinnumanna í tæpiega hálfa öld að eignast eigin kaupskip. Var
fyist safnaö fé til skipakaupa innan Sambandsi is á fyrri stríðsárunum, og þá'í stríðslok keypcur
hlutur í mótorskipinu „Svölu“, sem fórst 1922. H ð íyrsta af núverandi skipum Sambandsins var
,.IIvasí:afeH“, 2300 þungaiestir, sem keypt var frá ítaliu og kom til heimahafnar á Akureyri 1946.
Næsta skipiö var „Arnarfell“, einnig 2300 bunga’estir, smiðað í Svíþjóð, og kom til heimahafnar
i Húsavík 1949. Loks var „Jökulfellí', 1045 þungalest:a kæliskip, smíðað í Svíþjóð, og kom til heima-
hafnar á Reyðarfirði 1951.