Tíminn - 22.08.1953, Blaðsíða 5

188. blað.
TÍMINN, laugardaginn 22. ágúst 1953.
5
Laugard. 22. ágúst
Samsöngur Morgun-
Waðsins og Frjálsr-
ar
Ýmsir munu hafa veitt bví
athygli, að tvö Reykjavíkur-
blöðin gerðu varnarmálin að
umtalsefni í gær á nákvæm-
lega sama hátt. Þessi blöð
voru Morgunbiaðið og Frjáls
þjóð.
í báðum þessum blöðum
var meginuppistaðan hin
sama: Tíminn hefir undan-
farið verið að gagnrýna
framkvæmd varnarsamnings
ins. Öðrum fórst. Ráðherrar
Framsóknarflokksins bera
jafn mikla ábyrgð á fram-
kvæmd varnarsamningsins
og utanríkisráðherra.
Mbl. gengur að því leyti
lengra en Frjáls þjóð, að það
telur ráðherra Framsóknar-
flokksins bera jafnvel öllu
meiri ábyrgð á framkvæmd-
inni en utanríkisráðherrann.
Svo langt eru ritstjórar
Frjálsrar þjóðar þó enn ekki
gengnir í þjónustunni við
Bjarna, að þeir vilji gera hlut
hans minni í þessum efn-
um en ráðherra Framsóknar-
flokksins, þótt mikið kapp
leggi þeir á að verja hann. En
þeir hafa tekið svo skjótum
framförum í íhaldsþjónust-
unni, að vart líður langur
tími þangað til þeir hafa
einnig tekið undir þennan á-
róður Mbl.
Til þess að gera sér grein
fyrir þessum áróðri nokkru
nánar, er kanske gleggst að
taka dæmi til skýringar. Segj
um að það hafi komið fram
gagnrýni á málum, er heyra
undir landbúnaðarráðuneyt-
ið. Myndi það þá vera rétt-
látt, að sökum yrði beint frá
Hermanni Jónassyni og sagt
að eiginlega væri þetta yfir-
manni sjávarútvegsráðuneyt
isins að kenna, Ólafi Thors.
Segjum ennfremur, að gagn-
rýndar séu framkvæmdir, er
heyra undir fjármálaráðu-
neytið. Myndi það þá þykja
réttmætt að hvítþvo Eystein
Jónsson, en sakfella í stað-
inn yfirmann viðskiptamála-
ráðuneytisins, Björn Ólafs-
son.
Vissulega myndi Mbl. mót-
mæla slíku og telja það bæði
rangt og óheiðarlegt, eins og
það líka væri. Og ekki myndi
skorta aðstoð Frjálsrar þjóð-
ar við það að skamma Her-
mann og Eystein.
Það, sem Mbl. og Frjáls
þjóð gera í sambandi við
framkvæmd varnarsamn-
ingsins, er þó raunverulega
hliðstætt þessu. Varnar-
samningurinn er utanríkis-
mál og framkvæmd hans er
utanríkismál fyrst og
fremst. Varnarmálanefnd
er skipuð af utanríkisráð-
herra og lítur á sig sem full-
trúa utanríkisráðherra. Af-
skipti annarra ráðuneyta af
varnarmálum eru formsat-
riði fyrst o*g fremst. Það er
utanríkisráðherrans að
vaka yfir því, að fram-
kvæmdin fari vel úr hendi.
Það veltur fyrst og fremst á
honum, hvort framkvæmd-
in gengur vel eða illa.
Þetta er svo einfalt og aug-
ERLENT YFIRLIT:
BYLTINGIN í IRAN
Tekst Moliamed Ilesa kelsara aö halda
áfrarn lunbótastarfi föður sías?
Byltingin í Iran, sem varð 19. og
20. þ. m., er án efa stærsti at-
burðurinn, sem gerzt hefir um lang
an tíma. Vel getur svo fariö, aö
hún eigi eftir að hafa heimssögu-
lega þýðingu, þar sem það getur
vel ráðið úrslitum í átökunum milli
austurs og vesturs, hvoru megin Ir-
an er.
Iran hefir löngum verið eitt aí
mestu þrætueplum stórveldanna.
Því veldur hin mikilvæga lega lands
ins frá hernaðarlegu sjónarmiði.
Á seinustu öld voru það Bretar og
Rússar, er kepptu um Iran, og
náðu Bretar þá verulegum ítökum
í suðurhluta landsins, en Rússar
í norðurhlutanum. Um aldamótin
tryggðu Bretar sér olíuréttindi í
Suður-Iran. í fyrri heimsstyrjöld-
inni kom til mála, að Rússar og
Bretar hernæmu landið í samein-
ingu og skiptu því á milli s:n. Af
því varð þó ekki, en í stríðslokin
fóru Bretar með her inn í Iran og
hugðu um skeið að gera þaðan inn-
rás í Rússland til að kæfa niður
byltingu kommúnista. Prá því ráði
var þó horfið. Nokkru síðar gerði
rússneska kommúnistastjórnin
samninga við Iransstjórn, þar sem
hún afsalaöi sér ýmsum réttindum
I Iran, er Rússar voru búnir að
fá, en þó hélt hún þeim rétti á-
fram, að Rússar megi hafa her í
Norður-Iran, ef annað' erlent ríki
hefir her í Suöur-Iran. Þann rétt
hafa Rússar enn.
í
Taflið um Iran eftir seinni
heimsstyrjöldina.
| í síðari heimsstyrjöldinni var
Iran hernumið af Rússum og vest-
urveldunum. Rússar önnuðust her
námið í norðurhluta landsins, en
vesturveldin í suðurhlutanum. Eft-
ir stríðslokin sýndu Rússar veru-
lega tregðu í því að flytja her sinn
. í burtu, svo sem þeir höfðu þó lof-
að. Vesturveldin fluttu her sinn í
burtu á undan þeim. Eftir mikið
samnngaþóf, héldu Rússar loks
heimleiðis með her sinn, en höfðu
áður fengið því til leiðar komið, að
nyrzta hérað landsins, Azerbaijan,
þar sem rússnesk áhrf hafa alltaf
verið sterkust, fengi mjög víðtæka
sjálfstjórn.
I Pyrst eftir brottflutning her-
námsliðanna, var því yfirleitt spáð,
að Iran myndi snúast á sveif meö
vesturveldunum. Keisarinn og
helztu valdamenn landsins voru
taldir þess sinnis. Þetta breyttist
hins vegar eftir að olíudeilan bloss
aði upp og Mossadeq hófst til
valda. Vegna þrákelkni og yfir-
gangs Breta, færðist Mossadeq og
stjórn hans alltaf nær og nær Rúss
. um og voru nú í þann veginn að'
hefjast samningar milli hans og
' þeirra, sem talið var, að rnyndu
leiða til náins samstarfs Irans og
j Sovetríkjanna. Eiítir að keisar-
inn hafði flúið úr landi um fyrri
helgi og fyrri byltingartilraun
manna hans mistekizt, þótti flest-
um sýnt, að' Rússar hefðu nú end-
anlega sigrað í Iran. Síðari bylt-
ingartilraun keisarasinna, sem bar
tilætlaðan árangur, kom því mjög
á óvænt og breytti skyndilega tafl
stöðunni í þessum hluta heims svo
stórkostlega, að vart er dæmi um
öllu óvæntari stóratburð.
Forn menningarþjóð á
miðaldastigi.
Iran er eitt af elztu ríkjum
heims. Þangað' tii fyrir fáum ára-
tugum ríkti þar öllu ineira mið-
aldaástand en í nokkru landi öðru,
og bar margt til þess. Landió' er
stórt, þrisvar sinnum stærra en
Frakkland, og erfitt yfirferðar. i-
búarnir eru hins vegar ekki nema
15—18 milljónir og eru dreifðir um
þetta stóra land. Þótt keisara-
stjórn r.kti þar að nafni til, er
vart hægt. að tala um neina sam-
eiginlega stjórn ríkisins á síðari
öldum. Völdin voru í höndum liöfð
ingja hinna ýmsu ættflokka. Ekk-
ert sameiginlegt átak var gert til
að lyfta þjóðinni af miðaldastig-
inu og lítil sameiginleg mótstaða
var gegn erlendu valdi. Pyrir
margra hluta sakir, eru Iransbú-
ar þó ein mcrkasta þjóð Asíu. Þeir
eru góðir starfsmenn, hraustir her
menn og þjóðræknir.
Það' var fyrst eftir fyrri heims-
styrjöldina, sem veruleg vakning
hófst í Iran. Sá mað'ur, sem ruddi
henni braut, var Reza Pahlevi, fað
ir núv. keisara. Hann skipar ekki
ósvipaðan sess í sögu Irans og
Mustafa Kemal í sögu Tyrkja.
I
Reza Pahlevi.
I Reza Pahlevi var kominn af fá-
| tækum bændaættum og naut engr
1 ar menntunar í uppvextinum. Ung
, ur gerðist hann hermaður og
I reyndist svo vel, að hann var gerð-
! ur að' herforingja. Þegar brezki her
inn dvaldi í landinu eftir fyrri
j heimsstyrjöldina, veittu nokkrir
; foringjar hans hæfileikum Reza
! atliygli og fengu því komi'ö til leið-
1 ar, að' hann var hækkaður í tign.
Reza setti sér hins vegar hærra
markmið. Árið 1921 átti hann þátt
í því að gerð' var stjórnarbylting
j og varð hann hermálaráðherra
j hinnar nýju stjórnar. Árið 1923
; varð hann forsætisráðherra. Tveim
árum síð'ar steypti hann þáv. keis-
ara úr stóli, og árið 1926 tók hann
sér keisaranafn. Hann var síðan
keisari Irans til 1941, er Rússar og
vesturveldin hernámu landið. Reza
beitti sér gegn hernáminu og var
talinn hliðhollur Þjóðverjum. Rúss
ar og vesturveldin neyddu hann til
aö segja af sér og láta son sinn
taka við keisaratitlinum. Reza and
að'ist í útlegö nokkru síð'ar.
Framtakssamur þjóð-
höfðingi.
Reza Pahlevi reyndist mjög nýt
ur og framtakssamur stjórnandi.
Hann sameinaði Iran undir eina
heildarstjórn. Hann reyndi eftir
megni að draga úr sérréttindum út
lendinga og veitti engin ný. Hann
neyddi Breta til að hækka stór-
lega greiðsluna fyrir olíuréttindin.
Hann hófst handa um margvís-
legar verklegar framfarir, eins og
lagningu vega og járnbrauta-.
M O II A M E D R E S A
Hann lét byggja mikrð af skólum
og sjúkrahúsum og beitti sér fyrir
margvíslegum félagslegum umbót-
um. Hann reyndi að afnema ýms-
ar gamlar venjur og kreddur, er
hann taldi standa þjóðinni fyrir
þrifum. Hann hófst handa um
skiptingu stórjarða. Yfirleitt lét
hann öll framfaramál til sin taka,f
enda urðu framfarir geysilega mikl
ar í Iran í stjórnartíð hans.
Hinu verð'ur hins vegar ekki neit
að, að Reza stjórnaði með harðri
hendi. Hann efldi herinn stórlega
og byggði vald sitt á honum. Hann
var óvæginn við andstæðinga sína,
en átti fáa vini. Hann flutt undir- ,
menn sína oft milli embætta, svo
að þeir gætu hvergi náð' veruleg- \
um ítökum. Þótti þetta sýna tor-
tryggni hans. Hann var skápstór .
og skapbráður og fljótur að' taka 1
ákvarðanir. Hann var starfsmað'- j
ur óvenjulegur og uröu ráðherrar !
hans að vera viðbúnir að lilýðnast j
kalli hans jafnt á nóttu sem degi. j
Hann hélt nær aldrei veizlur, en !
ferö'aðist mikið um land sitt. Kon- i
ur átti hann margar. Hann sam- j
einað'i það á skemmtilegan liátt að j
vera þjóðhöfð'ingi í gömlum og nýj j
um stíl. Hann var manna kempu- 1
legastur í sjón og vann sér traust :
og virð'ingu með framkomu sinni. j
Að' öllu samanlögðu var hann
einn merkasti þjóðhöfðingi á sín-
um tíma.
Hann fyigdi mjög fram þeirri
stefnu, að' ríkið hefði margháttaöa
starfræksiu með höndum. Jarðeign
ir allra uppreisnarmanna voru lagð
ar undir keisarastólinn og varð
keisarinn því með tímanum stærsti
jarðeigandi í Asíu. Tekjurnar af
þessum jarðeignum voru þó látn-
ar renna i ríkissjóðinn. Hann lét
ríkið eiga og reka járnbrautir og
önnur samgöngutæki. Margar ið'n-
aðargreinar voru líka þjóðnýttar.
Mun þetta hafa mjög stutt að því,
að þjóðnýting olíulindanna hefir
orðiö vinsælt mál i Iran.
Mohamed Resa.
Eitt mesta áhugamál Resa Pah-
levi var menntun elzta sonar hans,
Mohameds Resa, sem er fæddur
1919. Resa vildi búa hann sem bezt
undir það að gegna keisarastarfinu
eftir sinn dag. Hann sendi son
sinn til Sviss og stundaði hann
þar nám um nokkurt skeið. Siðan
var hann í hernum. Hann tók við
keisaratigninni af föður sínum
1941, eins og áður segir. Hann er
(JrTamhaid á 7. slðui.
Á víðavangi
Þérður Björnsson og
varnarmálanefnd.
í greinargerð frá varnar-
málanefnd, sem nýlega birt
ist hér í blaöinu, var því m.
a. haldiö fram, aö einn af
frambjóöendum Framsékn-
arflokkskins í þingkosning
unum í vor hefði gagnrýnt
nefndina á fundi, en síðari
ekki viljað skýra formanni
nefndarinnar frá því, hvaöa
störf nefndarinnar hann
hefði talið áfellisverö.
Eftir því, sem blaöið veit
bezt, mun hér vera átt við
Þórö Björnsson, er var fram
bjóöandi Framsóknarflokks
ins í Gullbringu- og Kjósar
sýslu. Þórður mun hafa svar
aö formanni varnarmála-
nefndar, að hann myndl
gera grein fyrir gagnrýni
sinni á fundum þeim, sem
hann heföi boöað til, en
þangaö hafði hann sérstak-
lega boðið einum vamar-
má.lanefndarmanninum,
Guömundi í. Guömunds-
syni, sem einnig var fram-
bjóöandi í kjördæminu.
Einnig væri formaður
nefndarinnar velkominn á
fundina. Af þessum ástæð-
um, taldi Þóröur ekki nauð-
synlegt að gefa nefndarfor-
manninum greinargerð nm
gagnrýni sína fyrirfram.
Þaö var svo ekki Þórðar
sök, að hvorki Guömundur
í. eöa nefndarformaðurinn
komu á fundi hans, þótt
þeir vissu að störf nefndar-
innar yrðu þar til umræðu.
Hví þegir Mbl. nú?
ljóst, að hver óvitlaus mað-
ur skilur það. Og vitanlega
skilja ritstjórar Morgunb’aðs
ins og Frjálsrar þjóðar þetta,
þótt þeir látist ekki gera það
og afsaki Bjarna Beneöikts-
son gegn betri vitund.
Mistök þau, sem orðið hafa
á framkvæmd varnarsamn-
ingsins, eru því verk utanrik-
isráðherra fyrst og fremst. Ef
um sök er að ræða hjá ráð-
herrum Framsóknarflokks-
ins í þessu sambandi, felst
hún helst í því, aö þeir hafi
ekki frá upphafi haft nægi-
legt eftirlit með þessum störf
um utanríkisráðherra og að-
stoðarmanna hans. Slíkt eft-
irlit hefði hins vegar verið
andstætt starfsreglum ráð-
herranna, sem eru að sjálf-
sögðu þær, að hver ráðherra
sjái um sitt ráðuneyti og beri
ábyrgð á því. Er því tæpast
réttmætt að krefjast þess, að
þeir tækju upp slíkt aðhald
fyrr en í ljós væri komið, að
þess vberi óhj ákvæmileg
þörf. En þá var hins vegar
búið að gera margt, sem örð-
ugt kann að reynast að Jag-
færa.
Þetta eru staðreyndirnar í
þesu máli og þeim verður
þessu máli og þeim verður
greinar, sem verða birtar í
Morgunblaðinu og Frjálsri
þjóð í því skyni að reyna að
falsa þær. Bjarni Benedikts-
son er sá maður, sem fyrst og
fremst hefir séð um fram-
kvæmd hervarnarsamnings-
ins, og því verður ekki hægt
að koma af honum aðalá-
byrgðinni á því, hvernig hún
hefir tekist. Sú afstaða er vel
skiljanleg, að Mbl. reyni að
leyna þessu, en hins vegar er
í fljótu bragði örðugt að átta
sig á þeirri „þjóðvarnarbar-
áttu“ Frjálsrar þjóðar að
ganga frarn fyrir skjöldu til
að afsaka Bjarna Benedikts-
son. Það verður þó betur skil
ið, ef aðstandendur þess fyr-
irtækis eru dæmdir eftir verk
um þeirra, en ekki orðum,
því að helztu afrek þeirra til
þessa eru sprengiframboð i
þágu ihaldsins í seinustu
kosningum, ásamt níði um
Framsóknarflokkinn og Al-
þýðuflokkinn.
Fyrir kosning-arnar hélt
Mbl. uppi höröum árásum á
samvinnufélögin og taldi
ýms hin nýju fyrirtæki
þeirra hreinustu svindlfyrir-
tæki.
Síöan hafa veriö birtar
nánari upplýsingar um
þessi fyrirtæki og það m.a.
upplýst, aö Olíufélagið
hefir endurgreitt viðskipta-
mönnum sínum um 8,8 millj
ónir kr. á fimm árum, en
Samvinnutryggingar 3 milj.
kr. á fjórum árum. Á sama
tima hafa hin olíufélögin
ekki endurgreitt sínum við-
skiptamönnum neitt, og
heldur ekki hin trygginga-
félögin.
Frá þessu segir Mbl. hins
vegar ekki. Hví þegir það
nú? Hvernig má þaö ske,
aö „svindlfyrirtæki“ sam-
vinnumanna reynast svona
miklu betur en hin ,,heiðar-
Iegu“ einkafyrirtæki íhalds
ins? Þaö stendur upp á Mbl.
að skýra þetta.
Óskaö skýringar.
Þá hefir Mbl. enn ekkl
sagt frá þeirri frétt, sem bú-
in er að birtast í flestum öðr
um blöðum bæjarins, að ný-
leg athugun leiddi í ljós, að
smásöluverð á ýmsum mat-
vörum er lægra hjá Kaupfé
lagi Eyfirðinga en það er
talið lægst hér í Reykjavík,
samkvæmt skýrslum verð-
lagseftirlitsins. Eins og
kunnugt er, hefir Mbl. lagt
á það sérstaka stund að ó-
frægja Kaupfélag Eyfirð-
inga. Það væri því ekki ó-
fróðlegt að fá skýringu Mbl.
á því, vegna hvers þetta
„svindlfyrirtæki“ samvinnu
manna selur vörurnar ódýr-
ar en beztu kaupmanna-
verzlanirnar í Reykjavík, u