Tíminn - 07.10.1953, Síða 5

226. blað.

TIMINN, miðvikudaginn 7. október 1953.
Mi&viUud. 7. oht.
Afnám Fjárhagsráðs
í blaðinu „Ný tíðindi“, sem
Verzlunarráð íslands gefur út,
birtist nýlega athyglisverð
ritgerð um það ákvæði stjórn-
arsamningsins að leggja niður
Fjárhagsráð. í greininni er
aðallega rætt um möguleika
þess, hvort hægt sé að af-
nema allt eftirlit við fjárfest-
ingu, eins og ástatt er. Þar
sem ýms athyglisverð atriði
koma fram í þessari grein,
þykir rétt að rifja hér upp efni
hennar.
í fyrstu er vikið að því í
greininni, hvort stofnun Fjár-
hagsráðs hafi verið nauðsyn-
leg á sínum tíma. Því er svar-
að hiklaust játandi á þennan
veg: „Stofnun Fjárliagsráðs
var óhjákvæmileg afleiðing
„nýsköpunar“-stefnunnar“.
Síðan er því lýst á þennan veg
hvernig viðhorfið var í árs-
byrjun 1947, þegar Fjárhags-
ráð var stofnað:
„Þessi viðhorf mótuðust
fyrst og fremst af því, að
gj aldeyrisinnstæður þær, er
landsmenn eignuðust á stríðs-
árunum voru nær því þrotnar,
en hinum miklu framkvæmd-
um, er ráðizt hafði verið í á
nýsköpunarárunum, var
hvergi nærri lokið. Jafnframt
þessu var mikið um aðrar
framkvæmdir, einkum húsa-
byggingar, bæði á vegum
einkafyrirtækj a og opinberra
aðilja. Ef komast átti hjá al-
gjöru öngþveiti bæöi í gjald-
eyris- og verðlagsmálum, gat
varla verið um það ágreining-
ur, að veruleg takmörkun
fj árfestingar var óumflýjan-
leg“.
í áframhaldi greinarinnar
er svo rætt um það, hvort
hægt hafi verið að draga úr
höftum fyrstu árin, sem fjár-
hagsráð starfaði (1947—50).
Því er hiklaust svarað neit-
andi. Ástæðan hafi verið jafn-
vægisleysið í fjárhagsmálum
þjóðarinnar, eftirspurn eftir
erlendum gjaldeyri hafi verið
méiri en öflun hans og eftir-
spurn eftir lánsfé meiri en
sparifjáröflunin. Hið fyrr-
nefnda hafi gert gjaldeyris-
hömlurnar nauðsynlegar ,en
hið síðarnefnda fjárfestingar-
eftirlitið. Segir svo um þetta í
greininni:
„Meðan ekki var ráðin bót á
jafnvægisleysi þessu, voru
höftin óhjákvæmileg, ef ekki
átti að verða algert öngþveiti.
— Sú skoðun, að hægt hefði
verið að ráða bót á hinu óvin-
sæla haftafyrirkomulagi með
því einu, að leggja niður stofn
un þá, er framkvæmd þessi
hafði með höndum, nefnilega
fjárliagsráð, er fráleit. Meðan
engar ráðstafanir höfðu verið
gerðar í þá átt, að koma á
auknu jafnvægi i efnahags-
málum þjóðarinnar, hefði á-
standið aðeins versnað en ekki
batnað með afnámi fjárhags-
ráðs og hliöstæðra eftirlits-
stofnana.“
Þessu næst er það rakið í
greininni, að gengislækkunin
hafi nokkuð bætt úr þessu á-
standi og hafi tækifærið, sem
það veitti, verið fyrst notaö
til að rýmlca um innflutning
neyzluvara, enda hafi skórinn
þrengt mest að í þeim efnum.
Eftir því, sem ástandið hafi
batnað, hafi einnig verið dreg-
ið nokkuð úr fjárfestingar-
hömlunum. Með fyrirheitinu
um afnám Fjárhagsráðs virð-
ist x fljótíu bragði stefnt að
því að gefa fjárfestinguna al-
veg „frjáföa". Um það atriði
segir svo í greininni:
„Það ber þó að hafa hug-
fast, að um „frjálsa“ fjárfest-
ingu, a, rrt. k. að því er snertir
meiri háttar framkvæmdir,
getur aldrei orðið að ræða á
sama háft og frjálsan neyzlu-
vöruinnjiutning. — Heildar-
fj árfestingin hlýtur ávallt að
takmarkast við það, sem þjóð-
in sparar, að viðbættu því,
sem hún fær lánað erlendis
frá. Ef um: meiri háttar fram-
kvæmdir er að ræða, eins og t.
d. stærr’i virkjanir, taka þær
til sín svo mikið af sparifjár-
myndunixini, að vai'la verður
ráðizt í nema eina slíka fi*am-
kvæmd á; tveggja til þriggja
ára fresti, Það er því í raun-
inni út J bláinn ,að tala um
það, að slík fjárfesting geti
nokkum tíma orðið „frjáls“ á
sama hCtt og t. d. innflutn-
ingur á' rúsínum. Þar sem
hægt er'aö gera innflutning
á rúsínuiti.frjálsan öllum þeim
fyrirtæ'kjum, er keypt geta
þann gjaídeyri, sem til inn-
flutningsins þarf, getur ekki
verið um annað að ræða en
það, að fj^rfesting í stórfram-
kvæmduin verður aðeins í
höndum'. orfárra fyrirtækja.
Eins og nú'háttar, er það fjár-
hagsráð’,'7 sem ákveður það,
hvaða fýrirtæki skuli fá að-
stöðu til þess að ráðast í slíkar
framkvæmdir. — Eftir það að
fjárhagsrað hefir verið af-
numið, hljóta það að vera ein-
hverjar aðrar opinberar stofn
anir, sem fá sams konar hlut
verki að gégna hvað þessa f j ár
festingu snertir, annað hvort
nýtt „ráð“ eöa lánastofnanirn
ar. Hvoft heldur sem ofan á
yrði, mýiidi aðeins vera um
fyrirkoniúlagsbreytingar að
ræöa“. ;
í greininni segir, að öðru
máli geghi vitanlega urn það
að gefá';ininniháttar fram-
kvæmdif frjálsar, eins og t. d.
bygginga venjulega íbúðar-
húsa. „Siík fjárfesting," segir
í greininni, „verður þó auðvit-
að ávaljtt háð „höftum" í
þeirri méfkingu, að getan til
þess að fá lán eða leggj a fram
eigið fjafimagn verður ávallt
takmörkúð.“ Um þetta segir
einnig íýgreininni: „Það má
þó ekki ‘loka augunum fyrir
þeim örðúgleikum, sem á því
eru, að stl|a slíkt spor, og þeim
hættum, sem þvi getur fylgt,
ef ekki ér gætt varúðar.“
Síðar X greininni er komist
aö orði á'þessa leið:
„Það yar mikil fjárfesting,
sem á símum tíma orsakaði
það, að óhjákvæmilegt var að
taka haftafyrirkomulagið upp,
svo sem yikið var að í upphafi
þessarar-greinar. — Ef aukið
frj álsræði i fj árfestingarmál-
um leiðirutil þess, að fjárfest-
ingin verði meiri en nemur
eðlilegri.sparifjármyndun, og
því sem ía:st að láni erlendis
frá, sækir óhjákvæmilega í
það horf aftur, að takmarka
verður fjárfestingu eða neyzlu
vöruinnfiutning, eða jafnvel
hvort tveggja."
Þetta er vissulega rétt. Þess
vegna b%r að hugsa mest um
það í þesgum málurn, að tek-
ið sé á jþeim með fullri að-
gætni og.-ábyrgðartilfinningu,
en minna hirt um að flagga
einhverju sýndar-frjálsræði.
Spor „nýsköpunarinnar1 eru
til viðvörunar, því að þau
leiddu yfir okkur hina miklu
haftafjötra, sem búið hefir
verið við seinustu árin, en
smám saman hefir verið dreg-
ið úr að undanförnu. Það er
ekki æskilegt, að sú saga end-
urtaki sig.
Nyja kjor
skipunin í Noregi
Á máimdagiim kcmar fara fram fyrsíu
þiiigkosningarnar á griandvelii hennar
| A mánudaginn kemur fara fram
þingkosningar í Noregi. Kosninga-
baráttan er nú í algleymingi og
snýst hún fyrst og fremst um það,
hvort Alþýðuflokkurinn heldur
meirihluta sínum áfram. Hann hef
ir nú 85 þingsæti af 150 þingsætum
alls, en samkv. stjórnarskrárbreyt-
íngu þeirri, sem gerð var. á síðastl.
vetri, myndi hann ekki hafa feng-
íð nema 76 þingmenn, ef sú breyt-
ing hefði verið gengin í gildi fyrir
seinustu kosningar. Meirihluti Al-
þýðuflokksins er því mjög veikur og
feyna andstæðingar hans vitanlega
allt sem þeir geta til þess, að flokk
arinn missi hann. Það veikir hins
vegar aðstöðu andstæðingaflokka
hans, að fyrirsjáanlegt er, að þeir
hvorki geta né vilja mynda stjórn
saman eftir kosningar. Allt bendir
því til, að Alþýðuflokkurinn fari
með stjórnarforustuna áfram, þótt
hann missi meirihlutann, annað
hvort í minnihlutastjórn eða sam-
stárfsstjórn með öðrum flokki.
I Stjórnarskrárbreyting sú, sem
gerð var í Noregi í vetur, snerti
eingöngu kjördæmabreytinguna.
I Þar sem þessi breyting er iíkleg til
þess að haaf mikil áhrif á kosninga
úrslitin, þykir rétt að rifja hana
upp í höfuðdráttum. Ýmis atriði
hennar eru líka þannig vaxin, að
þau eru mjög athyglisverð fyrir ís-
lendinga.
„Bondeparagrafen“.
Um langt skeið hefir það verið
baráttumál ýmissa flokka í Noregi,
að fá hinn svonefnda „bondepara-
graf“ stjórnarskrárinnar úr gildi
humið, en samkvæmt þessu ákvæði
Skyldu % þingmanna kosnir í
sveitakjördæmunum. Ákvæði þetta
var upphaflega sett til að tryggja
fétt og aðstöðu bændastéttarinnar
til áhrifa á löggjöf og stjórn.
Það mun hafa verið almennt á-
lit stjórnmálamanna, að ákvæði
þetta væri nú búið að missa gildi
sitt. Hefir verið á það bent, að
með hinni miklu. útþenslu iðnað-
arins um land allt og þar af leið-
andi rnyndun fjölmennra kaup-
staða og þorpa um allar „sveitir",
væri hinni gömlu skiptingu lands-
ins í sveitii- og kaupstaði kollvarp-
að. Reynsla undanfarinnar ára
hefir og sýnt það, að í mörgum
„sveitakjördæmum" eru bændurn-
ir nú langsamlega í minni hluta.
Og útreikningar sýna það, að boriö
saman við síðustu kosningatölur
hefði bændaflokkurinn, sem er
hinn eini hreinræktaði fibkkur
sveitakjósenda, hlotið einu þing-
sæti fleira, ef kosið hefði verið eft-
ir hinni nýju stjórnarskrá, þegar
búið var að fella niður „bondepara-
grafen“, en raun varð á við síðustu
kosningar. Hins vegar hefir þetta
ákvæöi valdið margvíslegum erf-
| iðleikum á ýmsan hátt, m. a. þeim,
, að orðið hefir að tengja saman í
j kjördæmi kaupstaði, sem legið
! hafa óralangt hver írá öðruin og
| fáa sérhagsmuni haft sameiginlega,
og lítil samskipti eða samgöngur.
Þrátt fyrir þetta hefir bænda-
flokkurinn ætíð staðið, og stóð einn
ig nú, í þéttri fylkingu gegn afnámi
þessa ákvæðis, meira vegna stétt-
arlegra og sögulegra tilfinninga en
af hagsmunaástæðum, að talið er.
Einnig hafa jafnan verið allmargir
þingmenn í vinstri- og hægri flokk
unum, sem báðir hafa allmikið
fylgi í sveitum landsins, sem hafa
staðið með bændaflokknum gegn
afnámi bændaparagrafsins. Og
! þar sem stjórnarskrárbreytingar
eru háðar samþykki % þingmanna
haf fylgismenn þessa ákvæðis jafn
an reynzt nægilega mannsterkir
til að vernda það.
Réttur dreifbýlisins
tryggður áfram.
Það var fyrst á seinasta hausti,
að samkomulag náðist um það
milli Alþýðuflokksins og nógu
marga, stjórnarandstæðinga, að
þessu ákvæði yrði breytt. Sýndi
Alþýðuflokkurinn mikinn skilning
og óeigingirni í þessu sambandi,
þar sem svo var komið, að hann
græddi orðið flokka mest á „bonde
paragrafen". Hann vék þó hvergi
nærri eins langt frá þessu ákvæði
og margir andstæðingar hans
vildu.
Stjórnarskrárbreyting sú, sem
gerð var, byggir áfram á þeirri
stefnu, að ekki skuli farið eftir
höíðatölureglu, heldur séu mun
færri kjósendur á bak við þing-
mann í dreifbýli en þéttbýli og þó
einkum því dreifbýli, sem afskekkt-
í.st er. Þannig fékk Osló ekki nema
13 þingmenn, en átti rétt á 20 sam-
kvæmt höfoatöiureglunni. Stjórn-
arandstæðingar báru fram tiliögur
um, að Osló fengi 17 eða 15 þing-
fnenn, en Alþýöuflokkurinn fékkst
ekki til að fallast á, að Osló fengi
fleiri en 13 þingmenn.
Kröfu um uppbótarsæti
hafnað.
Við burtfellingu bændaákvæðis-
ins varð kleift að breyta kjördæma
skipuninni að öðru leyti í eðlilegra
horf. Kjördæmunum, sem áður voru
29 og sum mjög óeðlilega saman-
sett, sem fyrr er minnzt á, var nú !
fækkað í 20. Nú eru fylkin, sem
saman standa bæði af bæjum og
sveitum, lögð til grundvallar fyrir
kjördæmaskipuninni. Þau eru 18,
en auk þeirra eru bæði Osló og
Bergen sérstök kjördæmi. í kjör-
dæmunum er kosið hlutfallskosn-
ingu um 150 þingmenn. Þingmanna
tala kjördæmanna er misjöfn, með
hliðsjón af fólksfjölda þeirra, eða
ailt frá 4 og upp í 13 í kjöi'dæmi.
Ein aðalkrafa stjórnarandstöð-
unnar var að fá síðan nokkur við-
bótai’sæti til jöfnunar á milli þing
flokkanna að aflokinni talningu í
kjördæmum. En þeirri kröfu að
fjölga þingmönnum var algjörlega
hafnað af stjórnarflokkunum.
Næsta tillaga stjornarandstöð-
unnar var að síðustu sætin í kjör-
dæmunum skyldu vera uppbótar-
sæti á millil flokkanna, þannig að
ógild yrði gjörð kosning nægilega
margra þingmanna þess flokks, er
hefði hlotið of mörg þingsæti í
samanburði við aðra, eftir heildar
atkvæðatölu landsins — og gengju
þau þingsæti til þeii'ra flokka. er
of fáa þingmenn hefðu fengið í
hlutfalli við landsfylgið. Skyldi
þannig niður falla umboð þeirra
þingmanna viðkomandi flokks, er
kosnir væru með lægsti’i atkvæða-
tölu, en þau yfh'flytjast til þeirra
frambjóðenda, sem flest atkvæði
höfðu fengið án þess að ná kosn-
ingu í þeim flokki, sem vantaði
þingmenn til að ná fullri hlutfalls
tölu, þangað til fullur jöfnuður
væri fenginn. — Þessari tillögu
hafnaði stjórnarflokkurinn einnig,
með þeim rökum, að með öllu væri
óeðlilegt að kjósendur í einu kjör-
dæmi hefðu áhrif á kosningu þing-
manna í einhverju öðru kjördæmi,
þannig að kjósendur væru aldrei á
því hreina um það, hvaða þing-
menn þeir væru að kjósa.
En þrátt fyrir það að stjórnar-
andstæöingar ekki fengju fram-
gengt þessum höfðukröfum sínum,
voru samt nægilega margir þing-
menn þeii'ra, sem töldu það mikinn
ávinning að þeim breytingum, sem
stjórnarflokkurinn vildi standa að,
að réttara væri að samþykkja þær
heldur en að láta málið stranda
einnig í þetta sinn.
Hlutföll milli flokka
og kjördæma.
Þó að mikill aukinn jöfnuður á
milli kjördæma og þingflokka hafi
fengizt með breytingu þessari, þyk
ir samt stjórnarandstöðunni mikið
skorta á viðunandi jöfnuð. í því
sambandi má benda á það, að séu
atkvæðatölur síðustu kosninga
iagðar til grundvallar, mundi út-
koman eftir þeim, samkvæmt hinni
nýju stjórnarskrá, hafa orðið sú,
að fæstir kjósendur að baki þing-
manni (í Þelamörk) hefðu orðið
16.175, en flestir kjósendur á þing-
mann (í Osló) 36.170, en þó flest-
um kjördæmum á milli 19 og 20
þúsund, og í nokkrum ofan og neð-
an við þá tölu. Yfirleitt virðist þing
mannatalan í kjördæmunum hafa
verið ákveðin með hliðsjón af því,
ÓSKAR TORP,
forsætisráðherra
að þau kjördæmin, sem fjærst era
höfuðstaðnum og strjálbyggðust,
fengju fleiir þingmenn miðað við
kjósendatölu en hin, sem þéttbýlli
eru og liggja nær höfuðstöðvum
landsins, og höfuðstaðurinn, Osló,
fengi fæsta þingmenn í hlutfalli
við kjósendur. Er þetta og í sam-
ræmi við þá stefnu í kjördæma-
málinu, sem borin var uppi af full
ti-úum verkamannaflokksins á
þingi og aðalmálgagni flokksins
„Arbeiderbladet".
En þó að mismunur þessi kunni
að þykja allmikill, hefir mikið
færst í áttina til jafnræðis á mill-
um kjördæmanna frá því sem áð-
ur var. Þannig voru við síðuftu
kosningar fæstir kjósendur á bak
við þingmann í Heiðmörk 8,500 og
9.500 í bæjarkjördæmi Norður-Nor
egs, en flestir að baki hvers þing-
manns Oslóborgar, um 60,000. Ætti
Osló nú að fá fulla þingmannatölu
í hlutfalli við kjósendur, bæri
henni um 20 þingmenn.
Þá er það samræmið á milli þing
flokkanna á undanförnum árum.
Hefir þar þótt allmikið á skorta.
Þannig hefir nú vei'kamannaflokk
urinn með greinilegan minnihluta
kjósenda að baki sér 85 þingmenn
af 150 og ræður lögum og lofum í
þinginu í öllum höfuðmálum, og
fer einn með stjórnina. Við síðustu
kosningar stóðu 9.500 atkvæði að
baki hvers þingmanns verkamanna
flokksins, en 12,900 til jafnaðar að
baki hvers þingmanns stjórnarand
stæöinga.
Leggi maður atkvæðatölur frá
síðustu kosningum til grundvallar
mundi útkoman með hinni nýju
kjördæmskipan hafa orðið sú, að
verkamannaflokkurinn hefði feng-
ið 9 þingmönnum færra og hefðu
þau þingsæti fallið: 4 til kommún-
ista, 3 til hægrimanna, 1 til bænda-
flokksins og 1 til „Kristelig folke-
parti“. Eftir sem áður mundi verka
mannaflokkui'inn hafa haft hrein-
an meirihluta eða 76 þingmenn á
móti 74, og hefðu þá staðið 10.600
atkvæði að baki hvers þingmanns
verkamannaflokksins, en 12,000 at-
kvæði að baki hvers þingmanns
stjórnarandstæðinga. En þá væri
þingmannameirihlutinn orðimi
býsna veikur og valtur.
Útreikningur
kosningaúrslitanna.
Jafnframt breytingunum á stjórn
arskránni var einnig gerð breyting
á kosningalögunum. Aðalbreytingin
fjallaði um það, hvernig reikna
skyldi út úrslit kosninganna. í
gömlu kosningalögunum var farið
eftir hinni svokölluðu d’Hondske-
aðferð við hlutfallskosningar eins
og gert er hér á landi, þar sem
reiknað er með deilinum 1, 2, 3, 4
o. s. frv. Stjórnarandstæðingar í
Noregi lögðu kapp á, að horfið yrði
frá þessari aðferð og tekin upp
hin svokallaða Lagixesaðferð, en
þar er reiknað með deilinum 1, 3,
5, 7 o. s. frv. Þessi aðferð gildir £
Svíþjóð og þykir gefast miðlungs-
stórum flokkum aHvel, en vera
óhagstæðari stórum flokkum en
d’Hondske-aðferðin. Alþýðuflokk-
urinn féllzt á þessa breytingu gegn
því, að fyrsti deilirinn yrði 1,4, en
það torveldar smáflokkunum að fá
mann kjörinn. ^