Tíminn - 01.10.1954, Side 5

220. blaff.
TÍMINN, föstudaginn 1. október 1954.
B
* ^
lnii
Föstud. 1. oht.
Samvinnusparisjóð-
nrinn í Reykjavík
„Með stofnun Samvinnu-
sparisjóðsins í höfuðstaðn-
um kemur til skjalanna ný
starfsgrein á meiði samvinnu
hreyfingarinnai hér á landi“.
segir í nýútkomnu hefti Sam
vinnunnar. „Þessi stofnun
byrjar í smápm stíl. Að henni j
ptanda hálft hundrað starfs.
Leitið sannleik
Ræða Pálma Hannessonar, rektors, við setn-
ingu BVIenntaskólans 1. okt. 1929
manna innan SIS. Hún hefir
fyrst um sinn aðsetur í gjald
keraskrifstofu Sambandsins
og fyrstu viðskiptamenn sjóðs
ins verða starfsmenn sömu
stofnunar.“
Þá segir Samvinnan enn-
fremur:
„Kaupfélögin hafa frá önd
verðu reynt að stuðla að
festu og skynsemi í fjármála
meðferð landsmanna. Þau
lögðu í upphafi áherzlu á að
brjóta það vald, sem kaup-
menn höfðu yfir landsfólk-
inu með lánsverzlun. Þau
tóku snemina að setja upp
innlánsdeildir, og hvöttu
þannig til sparifjársöfnunar,
en á henni byggðust oft
möguleikar kaupfélaganna
til að framkvæma ýmsar um
bætur fyrir héruðin. Á þenn-
an hátt hafa kaupfélögin um
áratugi hindrað fjárflótta frá
héruðunum og gert þeim stór
kostlegt gagn.“
Að sjálfsögðu er hinum
nýja Samvinnusparisjóði
ekki ætlað að keppa við inn-
lánsdeildir kaupfélaganna,
heldur að ná til sparifjár,
sem þær hafa ekki getað
fengið.
Ennfremur segir í Samvinn
unni:
'„Hin síðari ár hefir spar-
semin reynzt vera ein þeirra
dyggða, sem íslendingum hef
ir gengið hvað erfiðlegast að
hafa í hávegum. Hefir því
verið leitað ýmissa annarra
leiða til þess að afla fjár til
íramkvæmda, en þjóðin, og
þá sérstaklega yngri kynslóð
in, hefir ekk, átt til að bera
þau lífshyggindi að leggja
eitthvað fyri’r af ávöxtum
vinnu sinnar.
Með stofnun hins nýja
sparisjóðs vilja samvinnu-
menn gera hvorttveggja að
efla nokkuð veg sparseminn-
ar hjá ein.staklingum og opna
Je|ð til þesg- áð koma í fram
kvæmd ýmsum gagnlegum
fyrirætlunuíh, sem samvinnu
ménn kunna að hafa bæði
fyrir éinstáklinga og samtök
sín. Hefir formaður sjóðs-
stjórnar, Vilhjálmur Þór, for
stjórl, lagt á það áherzlu, að
ekki sé ætlunin að leggja fé
sjóðsins í veltu eða fram-
kvæmdir SÍS heldur eigi það
fyrst og, fremst að sinna
ýmsum vefkefnum, sem sam
vinnumenn og samvinnufé-
iög hafa áhuga á þar fyrir
utan.
Fyrstu viðskiptamenn Sam
vinpusparisjóðsins eru, eins
og áðúr segir, starfsmenn
Sambandsins. Hefir með
stofnun sjöðsins verið tekinn
upp ný þáttur í launagreiðsl
um til starfsmannanna. í
stað þess að telja kaup hvers
og eins í umslag og afhenda
honum í byrjun mánaðar,
mun nú hver maðu'r fá reikn
ing hjá sparisjóðnum og
verður kaup greitt inn í þann
í dag eru liðin 25 ár síðan Páhni Hannesson setti
Menntaskólann í Reykjavík í fyrsta sinn. Nckkur styr
hafði risið út af því, að Pálma var veitt rektorsem-
bættið, en með þessari fyrstu setningarræðu sinni,
sýndi hann svo glöggt hina óvenjulegu hæfileika sína,
að opinberlega varð lítið úr þeirri gagnrýni eftir það.
Pálmi er nú Iöngu viðurkenndur sem einn mesti skóla-
leiðtogi landsins fyrr og síðar. Tíminn telur sig ekki
geta minnzt betur þessara tímamóta í hinni merku
starfssögu Pálma en með því að birta á ný hina fyrstu
skólasetningarræðu hans.
I.
Eitt hið bezta, sem fyrir
mér hefir verið haft í skóla
þessum, er litil frásögn eftir
þýzka skáidspekinginn Less-
ing. Jón Ófeigsson sagði okk
ur hana í sjötta bekk, og
hún er á þessa leið:
„Ef ég stæði frammi fyrir
herra himins og jarðar, og
hann héldi í sinni hægri
hendi sannleikanum öllum,
en í þeirri vinstri leitinni að
sannleikanum og segði við
mig: ,.Veldu!“ Þá myndi ég
falla fram í auðmýkt og
segja: „Herra, gefðu mér leit
ina að sannleikanum, því að
bér einum til kemur sann-
leikurinn allur“.
Nemendur! Leitið sannleik
ans!
Þessi er kveðja mín til ykk
ar. Sannleikurinn er æðsta
hugsjón mannanna, og leit-
in að honum er þeirra æðsta
starf — æðsta dyggð — æðsta
hnoss.
Því að hvað skilur mann-
inn frá dýrunum? — Ekki
það að fylla inunn og maga.
Ekki heldur það að fæðast,
unnast og deyja. Og ekki það
að hryggjast,. gleðjhst eða
þrá. — Það er leitin að sann
leikanum — þekkingunni —,
sem gefur manninum valdið
yfir jörðinn-i og hefir hann
yíir alla skepnu. —
Yfir jötu mannkynsins birt
ist stjarna sannleikans, og
hún hefir fylgt breyskri
mannkind síðan gegnum
myrkviði, í hryð(jum og
hreggi. Hún hefir leitt menn
ina til allra framfara, og
hún mun leiða þá til miklu
stærri og veglegri sigra en
oss dreymir um.
Þess vegna boða.ég ykkur
leitina að sannleikanum. Ég
boða ykkur hana ekki sem í-
gripaverk til hugleiðinga á
helgum stundum. Ég boða
ykkur hana sem starf — sem
ævistarf.
Vera má, að ykkur þyki
ófýsilega að yfirgefa hin
breiðu stræti og klifa einstigi
leitandans. En munið þá, að
leitin ber launin í sér sjálfri.
Og þau laun eru gleði þekk-
ingarinnar, sem er hverjum
manni í brjóst borin. Lítið á
smábörnin hversu þau gleðj-
ast yfir hverjum þekkingar-
auka, hverri vísu, hverju orði,
hverri hreyfingu, sem þau
læra. Það er gleði þekkingar
innar, og hún er yndisleg
meðan hún er óvelkt í skarni
tregðu og sinnuleysis, því að
hún er svölun á innstu eðlis
hvöt mannanna, leitinni að
sannleikanum. —
Vera. má og, að leitin að
sannleikar.um leiði ykkur
burt frá auði og kjötkötlum
út á auðnir og firnindi fröm-
uðanna. F.n munið, að eitt
sandkorn af sannleika er
meira virði en fjall af rauða
gulli.
Munið, að það bezta, sem
heimurinn á, hafa leitendur
sannleikans gefið honum —
af fátækt sinni.
Nemendur! Þið eruð hing-
að komin, til þess að leita
menntunar, — menningar.
Hafið þið lært eða gert
ykkur Ijóst hvað menning-
in er?
Menningin er tvenns kon-
ar: ytri og innri.
Hin ytri menning, það er
bekking mannanna og vald
á náttúrunni.
Hin innri menning er aft-
ur þekkingin og .valdið á
sjálfum sér: hug og hönd,
líkama og sál.
Gamalt spakmæli segir, að
sá. sem kann að stjórna geði
sínu, sé meiri en sigurvegar-
inn, sem vinnur borgir. Gæt
ið þessa. Gætið hinnar innri
menningar, því að án hennar
er valdið á náttúrunni eins
og hnífur i hödum óvita, Qg
sjálf sannleiksleitin snýst í
villu og hlaup eftir hrævareld
reikning um hver mánaða-
mct. Getur þá starfsmaðurr
inn tekið kaupið allt fyrsta
daginn, ef hann óskar, en láti
hanh einhvern hluta þess
liggja í reikning sínum, leggj-
ast á það vextir. Við þetta
nýja kerfi sparast nokkur
vinna við kaupgreiðslur, jafn
framt því, sem starísmenn
geta fengið tekjur af vöxt-
um og eignast sparifé. Verð
ur fróðlegt að sjá, hvernig
bessi tilraun tekst og hvort
hún verður ekki til þess að
leiða sumt af hinu yngra
starfsfólki í fyrsta sinn inn
á sparnaðarbraut."
Að lokum segir Samvinn-
an:
„Hvort sem mönnum líkar
betur eða verr, eru pening-
arnir afl þeirra hluta sem
gera skal, bæði fyrir einstak
linga, fyrirtæki og hið opin-
bora. Með sparnaði geta ein
staklingarnir tryggt sér þetta
afl og gert sitthvað til að
auka lífsþægindi sín og lífs-
gleði. Á sama hátt á sparnað
ur þegnanna að vera iyfti-
sfnng framkvæmda í' iand-
inu, enda er slík fjáröi'lun
þjóðarbúsins ólíkt farsælli
en erlend lán, styrkir eða
skattar.
Með Samvinnusparisjóðn-
um vilja samvinnumenn enn
leggja lóð sín á vogarskálar
heilbrigðara fjármálalifs í
landinu. Ef samvinnufólkið
sýnir þessari nýju stofnun
alúð og ræk£nrsemi, stuðlar
það að bættum hag sjálfra
sin og hreyfingarinnar allr-
ar.“
Pálmi Hannesson
um hleypidóma og blexKinga
Og gætið þess, að sannleik-
urinn er oft furðu torfund-
inn. Á sölutorgi mannlegs
lífs eru hvarvetna boðnar
fram ódýrar eftirlíkingar af
sannleikar.um. Varist þær.
Og varist að blekkja ykkur
sjálf, því aö fátt er mönnun
um betur lagið en að ljúga
að sjálfum sér.
Ég get einskis betra óskað
skólanum en þess, að hann
glæði þrá nemenda sinna á
sannleikanum og laði þá til
að leita hans, því að af öllu
miklu er sannleikurinn mest
ur. og af öllu góðu er hann
beztur.
II.
Saga liðinna tíma er sag-
an af barátta manna við nátt
úruna — og sjálfa sig. Lengst
af virðist baráttan hafa ver
ið vonlaus, og ómur af ekka
og stunum stigur til vor upp
af gröfum aldanna.
Náttúran er harðhent móð
ir. Hún er tiftunarmeistari,
en einnig uppfræðari. Eins
og hin mikla Sfinx leggur
hún gátur fyrir kynslóðirn-
ar — þjóðirnar. Og hver sú
þjóð, sem ekki kann svör,
verður að deyja, en hinar,
sem ráðningu finna, hljóta
veg og vald. Þannig hefir nýtt
og gamalt átt í ófriði alla
stund, því að óvinur þess
góða er annað, sem er betra.
í þessum harða skóla hefir
mannkynið þróast og það eru
ekki sigrandi hershöfðingjar,
ekki stjórnmálamenn né kon
ungar, sem leyst hafa gátur
náttúrunnar, heldur leitend-
ur sannleikans á öllum öld-
um. Yfir höfðum þeirra skína
heiðnar stjörnur í nótt sög-
unnar. Og gætið þess vel, að
fyrsta gáta Sfinxinnar er
um manninp sjálfan. Fyrsta
skylda leitandans er sú að
læra að þekkja sjálfan sig.
Þekkja og sigra sjálfan sig.
Vísindin eru skipulagsbund
in leit að sannleikanum. Þau
eru ung og enn á bernsku-
skeiði. En þau þróast og vaxa
ár frá ári og aldrei örar en
nú. Og með þeim þróast þekk
ing mannanna á náttúrunni
cg vald þeirra yfir henni.
Hver ný vísindakenning, hver
ný uppfundning boða nýjan
sigur mannsandans — og nýtt
vald hans.
Fyrir hundrað árum voru
náttúruvísindin — vísindin
— naumast til. Menn vissu
fátt um náttúruna og óttuð-
ust hana því meir. Síðan hafa
vísindin inargfaldað þekk-«
inguna og valdið á náttúr-
unm og dregið úr óttanum,
að sama skapi.
Nýr tími hefir runnið upp
— tími rannsókna og þekk-
ingar — öld hióla og ása.
Lítið á skipin, sem skríða
um hafiö, óháð straumum og
stormum.
Lítið á járnbrautir og bif-
reiðar, sem bruna yfir holt og
hæðir, gljúfur og gil.
Lítið á loftskip og flugvél-
ar, sem svífa um lönd og höf.
Lítið á verksmiðjurnar,
hinar miklu gróttakvarnir,
sem mala gull og auð.
Og lítið á ræktun landanna,
hina hagfeldu nýtingu á
lífsorku jarðarinnar.
Allt þetta eru tákn hins
nýja tíma. Allt þetta sýnir
vald mannanna yfir náttúr-
unni. Og allt þetta er runniö
upp af þekkingunni á átt-
úrunni — náttúruvísindun-
um.
Þessi nýja menning berst
við þá gömlu og hún mun
sigra, því að hún er hagfelld
ari, — betri.
Og þessi nýja menning
hefir fætt nýja lífsskoðun,
sannleiksþyrsta. hispurslausa
vélræna. Gainli tíminn hrist
ir höfuðið yfir henni — og
hneykslast.
Því veröur ekki með sönnu
neitað, að allt þetta eru tákn
ytri menningar. Og hinu verð
ur naumast neitað, að þekk
ingin á manninum sjálfum
— hin innrj menning — hafi
ekki þróast að sama skapi.
Að vísu hafa læknavísindin
unnið stóra og frækilega
sigra og bægt mörgu böli frá
þjökuðu mannkyni. Að vísu
er margháttuð líkamsmenn-
ing tákn hins nýja tima. —
En þekkingin og váldið á
sinni og sál hefir aukist lítið. ,
Þess vegna er öll þessi
mikla menning tvíeggjað
sverð. Þess vegna mala grótta
kvarnir mannanna ekki að-
ein gull og auðsæld, heldur
og hatur og þjáningar.
En einnig hér mun einlæg
leit að sannleikanum leiða
mennina fiam til nýrra fram
íara, nýrra tíma.
Ný menning er að fæðast,
— nýr tími að renna. Timi
vísindalegrar hyggju — og
vísindalegs siðgæðis. Tími
hinnar tuttugustu aldar, eins
og dögunin, en líkt og morg
unsárið berst við myrkur næt
urinnar, þannig ryður hinn
nýi tími sér til rúms. —
Flestir menn eru morgun-
svæfir. Og flestir byltast nú
í draumamóki liðinna tíma.
Aðeins fáir sjá dögunina.
— Aðeins fáir vökumenn, —
leitendur sannleikans. Hinir
sofa unz dagur er um allt loft.
Á vorum dögum verður
margt merkilegra tíðinda.
I Hver uppgötvunin rekur aðra,
'sumar fræðilegar, aðrar verk
| legar.
Margar þessar uppgötvanir
Jvirðast munu breyta högum
og háttum manna og öllu
þeirra horfi við náttúrunni og
félagslegum málum.
Menn heyra og sjá yfir út-
höfin — yfir heiminn allan.
Menn stýra skipum og vögn
um með rafgeislum, án þess
að koma nokkurs staðar
nærri.
Menn skapa vélar í manns-
ins eigin mynd, og þær
stjórna sér sjálfar.
Og menn finna dulin öfl
náttúrunnar og leiða þau
fram til starfa.
Vísindaleg hyggja ryður sér
meira og meira til rúms í at-
vinnuvegum allra þjóða. Og
þess vegna er nú frekar en
(Framhald á 7. síðu.)