Tíminn - 01.04.1955, Blaðsíða 3

Tíminn
Aldarafmæli frjál rar verzlunar á ísandi.
Þegar baráttu fyrir fullkom-
inni lausn verzlunarhaít-
anna, og þeirri baráttu mátti
ekki lmna iyrri en verzxunm
vasn orðm irjáls öllum þjóð-
um.
En takmar kið var ekki að-
ems frjáis verziun. axtc varö
aði ekki mmna, aö verzlumn
færðist i nenaur ianus-
manna sjálfra, yrði innlend.
„fr/ar axn orougra vxomngs
iiiutur Isxenamga i vexzxuxx-
ínni var iitxxi, og íiestir inmr
íslenzku verzxunarmenn iit-
ils megnanai og mexra og
fiiinna náðir erxenaum ián-
ardrottnum eða bexniniis
Þjónar enendra kaupmanna.
aíminn varo ao syna, nvessu
ur þessu rætcist. isn meoan
á því stæði, að seö yroi
hversu rættist Ur verzcunar-
málinu í heiid sinni, máttu
menn ekki biða aðgerða-
lausir. Heima fyrir voru nog
verkefni, sem gat þuriti a aö
iiafa og kippa í lag, ef full
not ætti ao verða aí verzi-
unarfrelsinu. Versti þrösk-
uldurinn á þeim vegi voru
vérzlunarskuxairnar. Þvi
nðest ófullkomin og óvönauð
vérkun íramieiðsiuvaranna,
sem þar af leiðanai voru
löngum í lágu verði. Og loks
gerræði og óbiigirni Kaup-
manna, er geröu sér manna-
mun, létu rikisbændur sæta
öðrum og betri kjörum en
fátæklingana.
Fyrir iongu höfðu bænd-
ur stundum íreistað þess
að slá sér saman í kaúp-
férðum, reyna að ná betri
kjörum hjá kaupmönn-
um með þvi að láta einn
mann semja um kaup-
mönnum með því að laca
eínn mann semja um kaup-
in fyrir heilan nokk manna.
Þessa aðíerð þekkti Jón Sig-
urðsson frá íornu fari og
eggjaði nú til þess, að efnt
væri sem víðast til slíkra
samtaka. „Þegar verzlunar-
frelsi kæmist á, mæti slik
samtök eins verða til mikils
gagns, bæði til að gera verzl-
unina þróttmeiri og til að
koma upp duglegum verzl-
unarmönnum, sem svo mjög
er áríðandi.“ Þessi hvatn-
ing Jóns Sigurðssonar varð
til þess, að á árunum 1844 og
fram um 1850 tóku menn
sig saman í ýmsum sveitum,
einkum norðanlands, þar
sem kaupmannaeínokunin
var þá einna verst, og
mynduðu verzlunarfélög.
Riðu Þingeyingar á vaðið
undir forustu síra Þorsteins
Pálssonar á Hálsi í Fnjóska-
dal 1844, og 1848 stofnuðu
men'n í Reykjavík verzlun-
arfélag með líku sniði og
mun Jón Guðmundsson
ritstjóri helzt hafa staðið
að því. Þessi félög, þótt van-
máttug væri og ætti sér ekki
langan aldur, höfðu mikla
þýðingu á slnum tíma. Þau
höfðu yfirleitt nokkra hag-
nýta þýðingu, en auk þess
höfðu þau mikla félagslega
og pólitíska þýðingu. Fram
til þessa má kalla ,að félags-
skapur og samtök væri ó-
þekkt fyrirbrigði hér á
landi. Menn voru því Van-
astir að bauka hver i sínu
horni. Og eins og nærri má
geta höfðu margir megna
skömm á öllum félagsskap
og vildu ekkert fást við slíkt.
En hinir voru líka margir,
sem hrifust fast af hug-
myndum, sem þeim voru al-
veg nýjar, og starfi, sem lá
langt fyrir utan daglegan
verkahring bóndans og sjó-
jnannsins. 1846 ritar bóndi
einn norður í Ljósavatns-
skarði Jóni Sigurðssyni á
wt-- - . . . . .2.
Lm alítaraötin siEuStu vo.u margar ve.zx*»u.r eun uitu uunsiuun sv*f». u.n pexrra er þessi, Smjörhúsið við
Ilafnarstræti á Iiominu, þar se:n Bákabúð Braga Brynjólfssonar er nú.
þessa leið: „Hér í þessum
verzlunarfélagshreppum er
farið að tlðka fundi ....
Þeir hafa lofað því hér á
fundi að kaupa í félagi allar
þær bækur, sem út koma og
þéna til alþýölegra nota.“
Þannig urðu þessi samtök,
sem fyrst og fremst miðuðu
(að því að ná ögn betri verzl-
unarkostum hjá Húsavíkur-
Johnsen eða verzl. Gud-
manns á Akureyri, upphaf
almennrar vakningar frem-
ur en áður voru dæmi til.
Og í þjónustu þessarar
hreyfingar fengu ýmsir þeir
menn, er síðar á öldinni urðu
forv:;gismenn i þjóðmálum
og atvinnumálum, sína
fyrstu þjálfun. Má þar nefna
menn eins og Illugastaða-
bræður, Tryggva Gunnars-
son, Einar í Nesi, Jón á
Gautlöndum. Og upp úr
þessum samtökum og sam-
starfi bændanna spruttu
kaupfélögin síðar.
IV.
Verzlunarfélög bændanna
voru sem vænta mátti
hvorki svo öflug, langæ né
almenn, að þeim tækist að
koma til leiðar neinni telj-
andi breytingu á verzlun-
inni og sízt til frambúðar.
En áhugi var nú vakinn
meiri en nokkru sinni fyrr
á þessum málum og mikill
viðbúnaður hafður víða fyrir
hið fyrsta Alþingi 1845 um
að skora á bingið að beita
sér fyrir breytingum á verzl-
unarlöggjöfinni. Komu fyr-
ir þingið bænarskrár úr
flestum héruðum landsins,
með á 3. þús. nöfnum. Voru
bænarskrárnar mjög sam-
hljóða um höfuðatriði, enda
var málið vel undirbúið af
Jóni Sigurðssyni og félögum
hans í Kaupmannahöfn og
í samræmi við bænarskrá,
er Jón Sigurðsson flutti
þinginu frá þjóðmálafélagi
Hafnar-íslendinga, en þar
var farið fram á það, að öll-
um þjóðum yrði leyft að
verzla á íslandi; að tollur á
útlendri verzlun yrði lækk-
aður; að íslendingar og
kaupmenn búsettir á íslandi
mættu taka skip og farma
að leigu tolllaust, hvaðan
sem þeir vildu til íslands og
svo þaðan hvert sem þeir
vildu; að lausakaupmönnum
úr _ ríkjum Danakonungs
yrði leyfð frjáls og tolllaus
verzlun og yfirvöldum boð-
ið að veita hverjum búandi
manni leyfisbréf til verzlun-
ar, hverjum sem þess æ kti
og hæfur þætti til slíks. Jón
Sigurðsson átti sæti í nefhd
þeirri, er Alþingí kaus i
þetta mál, og varo nefndin
sammála um höfuðatriði. Á-
greiningur varð nokkur uni
sveitaverziun, er sumir voru
mótfallnir, en þó varð meiri-
hluti þingmanna fyigjandi
því atrici. Var svo samþykkt
bænarskrá til konungs urn
að láta leggja fyrir þingið
frumvarp til verz’unarlava
í camræmi við samþykktir
þingsins í málinu. Málaio.t-
Tryggvi Gunnarsson.
un þessari svaraði stjórnin
svo í skýrslu 1847 um af-
drif þingmála 1845, að mál-
ið krefði mikilla rannsókna
og skyldi þeim flýtt eftir
föngum, en eigi yrði komið
neinu frv. þar um til Al-
þingis að þessu sinnj. Þessu
undu þingmenn misjafnt, og
verst Jón Sigurðsson, er
taldi undirtektir stjórnar-
innar ófullnægjandi. Flutti
hann nú tillögu um verzl-
unarmálið þess efnis, að
verzlunin yrði gefin rjáls á
næsta ári til reynslu og.
stæði sú skipan þangað til
gengið væri frá nýjum verzl-
unarlögum. Urðu átök
nokkur í þinginu um þetta,
er lauk með því að tillaga
Jóns var felld og urðu þeir
fleiri, er treystu fögrum
orðum stjórnarinnar og
töldu miður viðeigandi að
reka á eftir málinu á þessu
stigi.
Leið £ vo enn og beið
fram á árið 1849. Stjórnin
leitaði af gömlum vana álits
embætt s’nanna og stofnana
víðs vegar. Mesta þ^ðingu
haíði það, að nefnd félags
stórkaupinanna í Kaup-
mannahöín lagði með verzl-
unarfrelsi og taldi hags-
munum íslands þá bezt
borgið, þótt hinir islenzku
kaiipmcnn, sem kallaðir
voru. mælti ekki með því, að
verz’unin væri leyst. Hins
vegar taldi stórkaupmanna-
neíndin hæfilegt að veita
hinum íslenzku kaupmönn-
um nokkurn frest til við-
búnaðar. Verzlunarmála-
r-x-í-A ^
ur gæti fært sterk rök gegn
slíkum drætti. Ra enörn, er
þá vpr stiftamtmaður. tók þá
skarið af og taldi málið hafa
þegar dregizt nógu lengi og
væri öllum hiutaðeigendum
fvr!r bezfu, að bað yrði út-
kljáð hið bráðasta. Þegar
til Alþingis kom 1849, hvatti
Rosenörn þingmenn til þess
að taka verzlunarmálið fyr-
ig og myndi það greiða fyrir
úrslitum þess, ef þingið
sendi stjórninni rökstuddar
óskir um, að því yrði ekki
lengur frestað. Samþykktir
Alþingis um málið gengu í
líka átt og á Alþingi 1845 og
þó heldur skemmra. Þannig
féll þingið frá hugmynd
sinni um sveitaverzlun og
verzlun erlendra þjóða
skyldi bundin við sex hafn-
ir. Stiftamtmaður mælti
með bænarskrá þingsins.
Leið svo fram til þjóðfund-
arins 1851. En eitt af þrem-
ur frv., sem stjórnin lét
leggja fyrir fundinn, var frv.
um nokkrar ákvarðanir á-
hrærandi siglingar og verzl-
un á íslandi. Mátti reyndar
segja líkt um frv. þetta og
sjálft stjórnarlagafrv., að
það olli hinum mestu von-
brigðum og var miklu lakar
úr garði gert en nokkurn
hafði órað fyrir að óreyndu.
Olli _ þessu stefnubreyting,
sem örðin var hjá stjórninni,
enda lék allt á reiðiskjálfi í
Danmörku um þessar
mundir vegna Slésvíkurdeil-
unnar. Rosenörn, sem fylgzt
hafði með málinu á Alþingi
1849 og skömmu síðar tók
sæti í ríknstjórninni, varö
hér eins og í stjórnarlaga-
málinu . að lúta i lægra
haldi fyrir Bardenfleth og
gekk nú úr stjórn aftur. Lík-
ast til hefði þó frv. verið enn.
óhagstæðara, ef hans hefði.
ekki við notið. En það varð-
aði reyndar litlu. Allur þorri
þjóðfundarmanna með Jón.
Sigurð:son í broddi fylking-
ar toldu frv. með öllv. ó-
hæft, kusu nefnd í málið,
er samdi nýtt frv, í höfuð-
atriðum lagað eftir frv. frá
1849, og var það samþykkt
gegn mótatkvæðum 4 kon-
ungskjörinna fulltrúa. —
Frumvarp þetta sætti þegar
andmælum kaupmanna i
Reykjavik, er að sjálfsögðu
treystu á stuðningsmenn
ytra gegn kröfum íslend-
inga. En að þessu sinni varð
þeim ekki að þeirri von.
Innanríkisráðherra sá, er
við tók af Ro; enörn, Til-
lisch, var nú á förum og hét
sá Ban^, er nú tók við. Vildi
hann koma verzlunarmál-
inu áleiðis, en kunni þó ekki
við það að byggia á frv.
þjóðfundarins, heldur samdi
hann nýtt frv. og fékk
stjórnina til þess að fallast
á, að málið skyldi koma fyr-
ir ríkisþingið danska og yrði
það leitt til lykta þar. Lagði
Bang frv. sitt fyrir ríkis-
þingið 1852—53, en hér varð
þingrof áður en nokkuð yrði
ákveðið um málið. Enn
fremur urðu nú ráðherra-
skipti, Bang vék úr stjórn,
en A. S. Örsted varð innan-
ríkisráðhera.
V.
Meðan þessu fór fram,
héldu íslendingar áfram að
knýja á um verzlunarmálið.
Vóru samþykktir um það
gerðar á Þingvallafundi
1852 og 1853 og eigi var mál -
inu gleymt í bænarskrám
og áskorunum víðsvegar að
af landinu, er lagðar voru
fyrir Albingi 1853, en er þar
kom, var kunnugt orðið, að
stjórnin hafði lagt málið
fyrir rikisþing og að frv.
hennar væri í höfuðatriðunv
í samræmi við tillögur þjóð-
fundarins. Eigi að síður var
málið tekið fvrir á Alþingi
og mælt fastlega fram með
þvi og þóttieigi vanþörf, þvi.