Tíminn - 12.08.1956, Síða 4

14
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn.
• v-í Jí Ritstjórar: Haukur Snorrason
» , Þórarinn Þórarinsson (áb.).
Skrifstofur í Edduhúsi við Lindargötu.
Símar: 81300, 81301, 81302 (ritstj. og blaðameun),
auglýsingar 82523, afgreiðsla 2323.
Prentsmiðjan Edda h.f.
Rannsókn á strandgóssinu
ÞAÐ ÆTTI að vera fagn-
aðarefni öllum landsmönn-
um áð ríkisstjórnin skuli
láta framkvæma hagfræði-
rannsókn og úttekt á þjóð-
arbúinu, er hún tekur við
völdum. Til þess verks verða
fengnir sérfræðingar, en
þeim til aðstoðar er stjórn-
skipuð nefnd, ásamt fulltrú-
um Alþýðusambands íslands
og Stéttarsambands bænda.
Undir-staðan er því gerð með
þeim hætti, að allir lands-
menn ættu að geta treyst því
að rannsóknin verði gerð á
fræðilegan og hlutlausan
hátt. Það ætti ekki að þurfa
að verða neitt deiluefni í
framtíðinni, hvort núverandi
ríkisstjórn hefði setzt að
„blómlegum arfi“ eða tekið
við efnahagsmálakerfi, sem
er holgrafið af dýrtíð. Raun-
ar ætti að vera óþarfi að
deila um þessa hluti. Þeir
blasa við hverjum manni,
sem opin hefur augun. En
þegar stór flokkur manna,
með fjármagn og blaðakost
á bak við sig, þykist samt
ekker.t sjá nema „blóma“ í
atvinhU- og efnahagslífi, er
hóllast fyrir þjóðfélagið að
útt’éktin fari fram og strand-
góssið verði dregið undan sjó
"óg r’ánnsakað. Þjóðin þarf að
hafa um það glöggar og ótví-
ræðar heimildir, hvernig er
komið' atvinnu- og fram-
leiðslumálum hennar. Sú
vitneskja verður að vera sú
undirstaða, sem viðreisnin
hvílir á.
í STJÓRNARSÁTTMÁL-
ANUM er fyrirheit um náið
samstarf ríkisvalds og stétta-
samtaka um lausn vanda-
mála atvinuveganna. Fyrsta
skrefið á þeirri samstarfs-
braut er skipun nefndar til
að hafa forustu um hina
h,agfræðilegu rannsókn, sem
fyrir dyrum stendur. Hæfir
sérfræðingar munu annast
hana undir umsjá nefndar-
innar, en í henni eiga sæti,
auk fulltrúa ríkisstjórnar-
innar, fulltrúar stærstu
stéttársámtaka landsins. —
Þannig er lögð áherzla á það
frá byrjun, að fulltrúar vinn-
andi fólks séu jafnan með í
ráðum, fylgist með viðreisn-
araðgerðum ríkisstj órnar-
innar írá upphafi. Þeir séu
varðmfenn fólksins til þess að
gæ'fa þess, að það eitt komi
fram, sem rétt er og satt um
þessi mál. Þeir gæti þess, að
ekki sé hallað á rétt og eðli-
lega hagsmuni alþýðustétt-
anna í landinu.
REYNSLA undanfarinna
ára sannar ótvírætt, að lítil
von er um árangur af við-
reisnaráformum í dýrtíðar-
og efnahagsmálum ef al-
þýðustéttirnar eru haldnar
tortryggni í garð ríkis-
valdsins. Meðan Sjálfstæð-
isflokkurinn var valdamesti
aðilinn að ríkisstjórninni
var þessi tortryggni óyfir-
stíganlegur þröskuldur í
vegi allra endurbóta á sviði
dýrtíðarmálanna. Fólkið
vissi að umboðsmönnum
milliliða og auðkónga var
ekki treystandi. Ein hin
mikilvægasta ráðstöfun til
þess að rétta við var því að
svipta Sjálfstæðisflokkinn
völdum. Við það skapaðist
nýtt viðhorf, opnaðist leið
til samvinnu, sem áður var
í reyndinni lokuð.
Við þessa leið eru bundn-
ar vonir þjóðarinnar um
framfarir, sem hvíla á heil-
brigðum efnahagslegum
grunni.
í MÁLEFNABARÁTTU
sinni undanfarna mánuði
lagði Framsóknarflokkurinn
höfuðáherzlu á nauðsyn þess,
að unnið yrði að lausn efna-
hagsvandamála þjóðfélags-
ins í fullri samvinnu við
stéttasamtökin. Þessi stefna
var grundvöllur stefnuskrár
bandalags umbótaflokkanna
í kosningunum og á henni
hvílir það stjórnarsamstarf,
sem nú er hafið. Rannsókn
sú, sem fyrir dyrum stendur,
er beint framhald þessárar
baráttu. Á miklu veltur, að
hún verði rösklega og ein-
arðlega framkvæmd og að
þjóðin fái sem gleggsta
vitneskju um allar niður-
stöður. Þegar þjóðinni hefur
verið skýrt frá þeim og hún
veit, að þeim er að treysta,
mun ekki standa á henni að
starfa með stjórninni að
raunverulegri viðreisn. —
Þannig verður lagður grunn-
ur að húsi framtíðarinnar, að
frjálsu og réttlátu þjóðfélagi,
þar sem hver maður getur
vænst þess að fá réttlátan
skerf og á vísa vernd gegn
arðráni peningalýðs og at-
vinnustjórnmálamanna, sem
út eru gerðir fyrir milliliða-
gróða.
Menning í fangelsunum
ALMENNIN GUR hefur
þessa siðustu daga fengið
nokkrar fregnir af ástandinu
í fangelsum landsins. Þær
voru birtar í ágætu útvarps-
erindi dr. Gunnlaugs Þórðar-
sonar, og síðan áréttaðar í
blöðum. Aðalefni þessara
fregnar, að dómsmálastjórn-
in hefur herfilega vanrækt
fangelsismál landsins. 111 að-
búð, brotin læsingarjárn á
fangaklefum, óhreinindi og
sóðabragur stinga mest í
augu við lestur þessara
fregna. Hitt er þó alvarlegra,
að viðhorf almannavaldsins
til refsivistar hefur í fram-
kvæmdinni verið ómenning-
arlegt og tillitslaust. Ungir
menn, sem hrapað hafa á
glapstigu eru látnir dúsa lang
tímum saman með forhert-
um afbrotamönnum. — En
þetta ómenningarlega við-
horf er engin tilviljun, það
sanna skrif Morgunblaðsins.
í stað þess að krefjast úr-
bóta hleypur blaðið upp með
afsakanir fyrir dómsmála-
T í MIN N, sunnudaginn 42f ágúst 1956.
Mál og Menning
Ritsti. dr. Halldór Halldórsson.
Þórarinn V. Magnússon frá
Steintúni í SkeggjastaSahreppi
skrifaði mér fyrir rúmum mánuði.
Bréfið var dagsett á Vífilsstöðum
2. júlí. í bréfi Þórarins segir m. a.
svo:
Eg hefi lítillega fengizt við
örnefnasöfnun heima . Meðal
annars rakst ég þar á örnefnið
S k ú 1 k a r . Staðurinn, sem
þetta nafn ber, er yzt á brún
Digranesbjarganna, nokkuð
þurrt fleytingsþýfi, en þó að
heita má slétt næst brúninni.
Þarna eru ekki nein kenni-
merki, sem þetta nafn mætti
vera dregið af. Eg vona, að þér
teljið það ekki frekt, þó að ég
biðji yður að hringja til mín í
Vífilsstaði og láta mig vita
merkingu þessa örnefnis og þá
jafnt, þó hún væri ókunn, því
ég vildi vita, ef svo væri.
Þó að ég sé engan veginn ör-
uggur um merkingu þessa ör-
nefnis, birti ég svar mitt hér —
fremur en hringja til Þórarins,
einkum með hliðsjón af því, að
þetta spjall kynni að vekja aðra
til umhugsunar. Gæti það Qrðið til
þess, að ég fengi bréf, sem skýrðu
málið betur.
Það kemur ekki fram í bréfi
Þórarins, hvers kyns orðið Skúlk-
ar er, en orðmyndin segir til um
3að, að annaðhvort hlýtur það að
vera karlskyns eða kvenkyns. Áð-
ur en ég held lengra, vil ég benda
á, að það er altítt, að hvorug-
kennd örnefni skipta um kyn, sbr.
t. d. Eiðar (af eið), Hrísar (af
hrís) o. s. frv. Er hér vafalaust
um áhrif frá þágufalli fleirtölu
að ræða, en það fall endar á -um,
hvort sem kynið er. Af þessu má
marka, að þótt orðið Skúlkar sé
nú annaðhvort karlkennt eða kven
kennt, kann það í fyrstu að hafa
verið hvorugkennt.
Til er í íslenzku orðið skúlk
(hvorugkennt orð). Elztu dæmi
um það orð, mér kunnugt, er að
finna í ritgerðinni íslenzk sjúk-
dómanöfn eftir Svein Pálsson, í
10. bindi Lærdómslistaféjagsrita
(útg. 1790). Þar er orðið notað
í merkingunni „æðahnútur“ (var-
ices), sbr. L. F. R. X, 58 Samsetta
orðið æðaskúlk kemur fyrir um
svipað leyti í bók, sem nefnist
Stutt ágrip af yfirsetukvenna-
fræðum eftir Matthías Saxtorph
(bls.189). Sú bók var þýdd af Jóni
Sveinssyni, síðar landlækni, sbr.
ísl. æviskrár III, 283—284. Bókin
var gefin út í Kaupmannahöfn
1789. Æðaskúlk merkir einnig
„æðahnútur“. Sögnin skúlka í
merkingunni „bólgna, þrútna“
(um æð) kemur nokkru fyrr fyrir
(í handritinu Lbs. 225, 4to, sem
er orðasafn eftir Hannes biskup
Finnsson).
En hvernig getur þetta skýrt
hið austfirzka örnefni? Ólíklegt
er, að frummerking orðsins skúlk
sé „æðahnútur“. Miklu líklegra
er, að það sé afleidd merking og
upprunalega tákni orðið einhvers
konar ójöfnur. Og svo vel vill til,
að sú merking er kunn úr nú-
tímamáli. í Blöndalsbók er talið,
að skúlk merki í Árnessýslu
„bunga,, hnúskur“ (þýtt á dcnsku
„Ujævnhed, Hævelse“). Heimild
Blöndals er vafalaust munnleg.
Þessarar merkingar er ekki getið
í orðaskrá bókarinnar, svo að ætla
má, að henni hafi vcrið skotið inn
í próförk.
Ég fullyrði ekki, að hér sé um
sama orð að ræða og hið aust-
firzka örnefni, en vel má láta sér
til hugar koma, að orðið hafi ver-
ið notað um fleytingsþýfi“. Þætti
mér vænt um, að fá bréf frá þeim,
sem kannast við orðið skúlk úr
alþýðumáli.
Sigurði Egilssyni frá Laxamýri
þakka ég ágætt bréf. Hann stað-
festir ýmislegt, sem ég hefi hald-
ið hér fram í þáttunum.
stjórn íhaldsins. í augum
þess er ófremdarástandið
ekki aðalatriði, heldur mögu-
leikinn til að afsaka. Gleggri
gat mælikvarði blaðsins ekki
verið.
Helgi Hannesson í Ketlu á Rang
árvöllum hefir sent mér bréf með
ýmsum spurningum. Bréfið er
dagsett 8. júlí 1956. Fyrsta spurn-
ing Helga er á þessa leið:
í októbermánuði 1948 birtist
í Lesbók Morgunblaðsins góðra
gjalda vert greinarkorn Krist
ínar Ólafsdóttur um örnefni í
landi Sumarliðabæjar. Þar seg-
ir, að á einum stað við Steins-
læk heiti Agðahvanunur. Ekki
skil eg merkingu orðsins Agðir
og enginn sá, sem eg hef þar
um spurt. — Að líkindum er
örnefnið frá landnámsöld.
Ekki lái ég Ilelga það, þótt
hann skilji ekki orðið Agðir, því
að norski fræðimaðurinn O. Rygh,
sem gefið hefir út bókina Norske
gaardnavne í um það bil 20 bind-
um og ætti aö vera fróðastur
manna í þessum efnum, telur
uppruna orðsins óvísan.
Það er mjög erfitt að fullyrða
um uppruna örnefna eins nafns-
ins Agðahvannnur. Það kann að
vera frá landnámsöld, eins og
Helgi segir, og mér virðist það
raunar sennilegt. Það gæti verið
myndað af staðaheitinu Agðir í
samræmi við nöfn eins og Agða-
nes. En þetta er engan veginn
víst. Til var að fornu viöurnefnið
agði. Þannig er t. d. í Flateyjar-
bók nefndur Garðr agði (Flat. I,
22) . í sömu heimild hét sonarson-
ur Garðs Agði Þrymsson (Flat I,
23) . í fornritum kemur Agði
nokkrum sinnum fyrir sem manns
nafn, en yfirleitt mun það vera
á persónum, sem tæpast hafa
nokkru sinni verið uppi, sbr. E.
H. Lind: Norsk-islándska dopnamn
ock fingerade namn fran medel-
tiden, 6. dálk. '!
En þótt þessu sé þar.nig háttað,
er engan veginn loku 'fyrir það
skotið, að til hafi vériö á„ íslandi
— t. d. í Sumarliðabæ eða næsta
nágrenni — maðúr,..; sém, borið
hefir viðurnefnið" ágði cða jafn-
vel heitið Agði, og við hann sé
hvammurinn kenndur. Virðist mér
þessi skýring einna sennilegust.
En hvað merkir þá viðurnefnið
agði í raun og veru? Fyrrgreind-
ur E. H. Lind segir í bók sinni
Norsk-isiándska personbinanm
frán medeltiden, að það muni
merkja „maður frá Ögðum“. Er
sú skýring mjög trúleg og mjcg
í samræmi við fornar (ag raunar
nýjar) nafngiftir. En allt um það
þykir mér rétt að geta þess, að
séra Björn í Sauðlauksdal getur
orðsins agði í orðabók sinni cg
telur það merkja „göfugur mað-
ur“ (vir nobilis) og „reyndur mað
ur“ (multa expertus), sbr. B. II.
L 18.
Öðrum spurningum Helga gct
ég ekki svarað þessu sinni, en í
einhverjum hinna næstu þátta
mun ég víkja að þeim.
H. H.
Hitabylgja gengur
yfir ífaliu
Rómaborg, 9. ágúst. — Afskap-
leg hitabylgja gekk yfir ítallu nú
í vikulokin. Hitinn í Rómaborg
komst upp í 40 gráður á Celsius í
skugga, í Neapel var hitinn litlu
minni eða rösk 39 stig. Á Sikiley
komst hitinn allt upp í 45 stig.
Þáttur kirkjunnar:
Myndlistin og kirkjan
Skreyting kirkna er að vissu heill heimur a£. fegurð; að opn-
1; leyti nýtt fyrirbrigði í áhuga- ast hinni listskyggnu æsku ís- Ú
M efnum íslenzku þjóðarinnar. lands, nú þegar_ hinni kirkju- |
11 Það hef ég aldrei fundið betur legu list er endurplantað í sálir
1; en þegar ég kom í Hlíðarenda- fólksins. Og er þgð út ,af fyrir ;;
1; kirkju í fyrra og svo í Selfoss- sig ekki ómerkara en skógrækt- I
li kirkjuna nýju með útlendu in, þótt hún sé eitt hið þýðing- ;
1; prestunum um daginn. armesta í hinu nýja landnámi
Myndir í kirkjum á íslandi og uppbyggingu lýðveldisins. .
virðast yfirleitt heyra til löngu * Hin kirkjulega list þarf að ;
11 liðnum tímum, helzt hinu glæsi- vekja áhuga og ást hinna ungu ;
i lega tímabili katólsku kirkjunn- listamanna, ekki sízt þeirra, sem ; |
ar. hættir við að einskorða sig við
þau tjáningaform, sem okkur 11
NÚ ER ÞETTA aftur að flestum hættir til að líta á sem ;1
breytast. Myndskreytingin er „nýju fötin keisarans“. Samt er ||
hafin í íslenzkum kirkjum að ég ekki að mæla móti braut- ;
l| nýju um leið og þær eru gjörð- ryðjendastarfi á nýjum leiðum
ar úr varanlegra efni en nokkru og landnámi óþekktra landa ||
sinni fyrr hérlendis. Er þetta listanna. En hver vegur, hvert ;|
§f gleðilegt tímanna tákn og sýnir land, sem verðskuldar starf og
allt annað en afturför í kirkju- baráttu verður að bera merki y
lífi íslendinga. lífsins, annars er stefnt út í f
En um leið og þessi stefna ófæru.
ff hefst, verður margs að gæta.
Fyrst og fremst að velja snjalla eNn ER ÓNEFNT starf ||
1 listamenn til verksins á hverj- myndhöggvara í þágu kirkjunn- :f;
um stað. Listamaður, sem ar Þar gnæfir Kristsmynd Ein-
;1 skreytir kirkju þarf að hafa ars jónssonar sjálfsagt hæst. En N
skilning og þekkingu á mönn- ekki vil ég gleyma „Engli“
um, málefnum og táknmáli Gunnfríðar Jónsdóttur við 11
kirkjunnar. Hann þarf lielzt að Strandakirkju. Og óskandi væri |
| hafa lærdóm spekingsins, trú ag Norðlendingar sæju sér fært II
I guðsmannsins og skyggni sjá- ag koma „Guðmundi hennar I
andans, og mundi þó eitt af góga‘. ag nólum, svo að bæn
þessu nægja til að skapa sígilt þans maetti enn blessa þann :
listaverk. þeiga stag.
Má segja að vel hafi tekizt Guðmundur Einarsson mun
I með listamennina við skreyt- einnig hafa gjört ágæta kirkju- !
ingu áðurnefndra kirkna, þótt lega þluti í höggmyndarlist.
I auðvitað séu menn ekki sam- allt er þetta enn sem
I mála. Listagleði Túbals í Hlíð- brautryðjenda starf. En um- !
ý; arendakirkju og hinn fornlegi fram ant hlynnum sem bezt að |
| klassiski blær Björnssons hjón- þessum fíngerða vorgróðri ís-
1! anna í Selfosskirkju hlýtur að lenzku kirkjunnar. Lótum ekki
;;; vekja hugsun og fögnuð í huga nepju tómlætisins og hélu skiln- !
kirkjugestsins, hvað sem öðru ingsleysisins kæfa hann og fj
líður. deyða. Þarna eiga prestarnir
áreiðanlega sitt hlutverk, sem
MINNZT IIEFUR verið á þeir þurfa að rækja með vak- :|
!i gluggana í Bessastaðakirkju í andi hug, opnum augum og
: blöðunum. En þar er eitt ný- fögnuði yfir öliu, sem glitrar ;
II virki gróandans í kirkjulífi ís- og grær, og borið getur ávöxt
|| lands. til eilífs lífs. Guðsríki er þegar ;!
Slík listaverk eru ómetanleg, mitt á meðal yðar, og musteri :
ekki sízt, þegar annar eins hug- Guðs eru hjörtun sem trúa. y
H sjónamaður og Guðmundur Ein- Hjörtun, sem unna fegurð, !;
arsson frá Miðdal hefur skap- gróðri og snilld.
1J að þau. En fleiri þyrftu að læra
|:J þessa list. Það er sannarlega Árelíus Níelsson.