Tíminn - 09.02.1958, Blaðsíða 2

2
TÍMINN, sunnudagiun 9. febrúár 1958,

Hellnapaddao
ÞAR SEM birtan eða Ijósið
er dkfcur mönnunum dýnmœtt-
ara en flest annað, þá vekiur
það furðu meðal okkar, er við
heyrum sagt frá dýruim, sam
a'lla sína ævi hafa búið í
myrkri. Ýmis dýr eru þannig
al Guði gerð, að þau fæðast
í myrkri, lifa lífinu í myrkri
og fara svo héðan inn í eilliifð-
ina án þess að hafa nokkurn
tíma liitið mestu dáseimdir ’lífs-
inis: Ijósið.
í fornum jarðmyndunum,
bæði í Evrópu og í Ameríku,
eru ta' á nokkrum stöðum víð-
áttumiklir neðanjarðarhelar.
í helium þessum tfinnast víða
tjarnir, vötn og ár, og svo
djúpt niðri, að þar ríkir eilíft
myrkur. Þarna er þó ótrúlega
auðugt dýralíf, allt frá frosk-
dýrum og niður í smásæja ein-
frumunga. í Karsbhéruðunum
og vatnakarfa. (Tbúar Karst-
héraðanna veiða suma þessa
tfiisíka, og þeton ifinnst þeir vera
mesta hnossgæti. Þeir veiða
þá annaðhvort á dorg eða út-
búa gffldrur umhiverfis belilis-
skvGimpurnar. GLtdrurnar eru
e.k. kassar, sern’ fiskarnir viil-
ast inn í, þegar mi)kM vatna-
igattgur er í teliunurn. Veiði-
mennirnir, eru tfurðu naskir á
að vita, hvar fiakarnir koima
upp úr jörðinni.
Auisitiurrísikur aðalsmaður
beyrði iá tal íbúanna í grennd
við hieMinn, ög voru þeir að
sagja frá hvtum, „iindormum“,
sem ikæimu sikríðandi upp úr
jörðunni oig ylilu álts kyns ó-
•gæfu í héraðinu. Aðalsimaður-
inn ilagði ekki trúnað ó þetita
otg tfór að rannsaka análið og
rakst þá á eitthvert ferfætt
kviikindi- Dýr þetta skírðu Vís-
Heilnapaddan
í suimanverðri Evrópu er mik-
; ið. af. þessum neðanjarðarheiil-
um. Einna frægastur er Aðail-
bergsheilirinn í Krain, enda-
. b«»t rannsakaður. Hann liggur
; uni 1 km. frá litiliu þorpi við
Vín-Triest-brautina. HeMir
L þessi-ér 9 km. á iengd, en ekki
- er fært um hann neœa á 4ra
km. svæði. En auðvitað eru út
úr honum margir afhelíar. —
Skammt þaðan er Magðailenu-
hellirinn og PoikhieMirinn, sam
dregur nafn af ánni PoiJk, er
rennur í gegnum hann. Eíikir
hellar finnast í Ardennatfjöll-
um og víðar, þar sem fjiöilin
■eru til orðin úr kaiiksteini. í
Ameríku er stærsti neðanjarð
arhellir, sem tM er, hinn svo
nefndi Mammútheliir í Ken-
tueky; í honum lifa mörg ijós-
fælin vataadýr; svipaðir heilllar
eru og í Méxicó og á Kúbu.
MAGÐALENUHELLIR varð
'kuimur snemma á miðöllduim;
en það var ekki fyrr en seint
á 17 ,öld, sem getið er •uöí líf
í vötnum þessa helis. Þarna
lifa niðri í j'örðinni ýrnsar teg-
undir undarlegra fiska, og eru
flestir þeirra b’lindir eða því
nær. Þarna eiga heima tegund-
ir, sem eru náiskyidar fenigrana
indamienn ekki tfyrr en löngu
seinná og nefndu það þá
Proteus Anguineus. Við íslend
ingar nefnnrn það hellnapöddu,
hún er af flofeki froskdýra og
af: saiamöndmættlbáLkhnm. —
Hailnapiddan e? rneð afihygilis
verííústu dýruan, seœi þe&sa
jörð byiggja. Hún hefir einung
is fundizt í heftilíiinum í Krains,
í Dailmatíu og í hinnþ gamal-
þekktu Herzetgþvínu. í Aðal-
beegshiöMinum finnsit hún ekki.
íbúarnir á þessum isilóðum veiða
miikið af hellnapödunni og
pranga henni út í ferðaménn,
sem heimsækja landið. Dýrið
'ljfir niðri í djúpum vatnsaug-
um inni í hellunum, en kemur
otft upp í stórrigningum, þegar
grunnvatnið stágur, og einniig,
þegar þrumuveður ganga.
Heftlnapaddan er 25—30 cm.
ftönig með mjóan o>g öívalan líik-
ama, en hefur enga ugga. í þess
stað hefir hún 4 fætur, eem
•eru litllu gildari en saglgarns-
spotti. Framifæturnir .hatfa .3
tær, en aftuiifæturnir 2. Engar
kílær né nieglur eru á támum.
Litur dýrsiuis er bræytLlegur,
ýimist ígufthvítur, rauðleitur éða
fjódublár og méð Mettum eða
dep'lum ihér og hvar. Höfuðið
er fraimmjóbt, og sín hvoru
mmsasLi sssm * w
megin á því 3 rauðir tálknskúf-
ar, sem það ber alia ævi í mót-
setninigu við önnur froskdýr,
sem anda með táiknum aðeins
fyrstu ár ævinnar. Reynt hefir
verið til að knýja helftnapödd-
una itiil þass að lifa ó þurru
landi um iéngri tíma, eins og
siðsamir froskar igera, en siikt
hefir efeki tekizt; vatnið er henn
ar heimur. Hin ailgengu skiln-
inigarvit heMinapöddunnar eru
'lítt þroskuð og sjónln er eng-
in; þó ér einhvers konar vísir
að augum. Það eru isem sé 2
blettir sín hvoru raegin á hötfð-
inu, sem eru næimari fyrir ftjösi
en aðrir staðir í líkamanum.
Hún virðist hafa vissan tiltfinn
inganæmieika tiil að bera og
það á háu stigi og einstæða húð
skinjun. Ef mat er kastað til
hennar niður í vatnið, tékur
hún stefnu beint á fæðuna og
grípur hana eins og dýr, sem
hefur fuftla sjón.
MENN VITA haría lítið um
hveésdaigsliif hellnapöddunnar.
Sú þekking, sem menn hatfa
á henni, er nær eingöngu feng
in við önnur Skilyrði, sem sé í
dýragörðuim >eða vatnabúrum.
Þar er hún alin á sníglum og
ornmm, en smiá krabbadýr
þykja hemii gómsæituisit. En
hún snertir tæpaat við öðrum
dýrum en þeim, sem eru á
hreyfingu. Það er nærri óskilj-
anlegt, hve fimilega henni tekst
að grípa örsmá vatnadýr, hvert
á fætur öðru, án þess að fatast.
Stundum tekur hún upp ó því
að hætta að éta og getur lifað
góðu lítfi matarlaus í nokkur
ár, en hún þarf að hafa ferstot
og súretfnisauðugt vatn. Karí-
og kvendýr eru það lík, að mjög
erfitt er að þetekja þau í sund-
ur. í vatnabúrunum eru þau
oft að fteik, en aldrei hetfir þetss
orðið vart, að þau eðiiuðu sig,
þó h'lýtur frjóvgun að fara fram
í egiggöngum móðurinnar, því
að við venjuleg dífsskilyrði fæð
ir hún af sér 1 eða 2 unga. —
Annars vakti það mikfta athygli,
þegar hellnapaddan fæddi unga
í fyrsta skipti í íangaviistinni,
því að hún var vön að eiga þar
egg. Lengi veil visisu menn ékki
hvernig á þessum undaríegheit
um stæði. En nú er gátan ráð-
in. Sé vatn það, sem dýrið lifir
í 15 stig ó C. eða mieira, þá
verpir það egigjum, en sé vatn
ið ikaldara en 15 stig, þá á það
unga.
í heiimtoynnum hedlnapödd-
unnar er grunnvatnið í hsftlun-
úm kaldara en 15 stig; eru þvi
afkvæmi hennar þar ætíð ung-
ar en ekíki egg.
Ingimar Óskarsson. =
mmrn
Stefán Karlsson kosinn formaður
Félags íslenzkra stúdenta í Höfn
Sverrir Kristjánsson kjörinn hei'Siarsfélagi
fyrir gott félagsstarf
Kaupmannahöfn í gær. — Félag íslenzkra stúdenta í Kaup-
mannahöfn efndi til samkomu í Biskupskjallaranum í gær-
kveldi Var þetta um leið aðalfundur. Sigurjón Björnsson, for-
mðúr íélagsins, lét nú af stjórn þess, en formaður var kjörinn
Stéfán Karlsson.
Fundurinn hótfst með því, að frá
farandi formaður gáf skýrslu um
félagsstarfið. Að því loknu bar
hann fram tillögu um að Sverrir
Kristjáns-on, sagnfræðingur, yrði
'kjtrinn heiðursmeðlimur félagsins
fyrir fram úr skarandi gott félags-
starf þau tvö síðustu ár, sem hann
hefir dvalið í Höín við brófaran'ni-
■sóknir sínar.
Var tiliaga þessi samþykkt í einu
hljóði, og jafnframt samþykkt að
•senda Sverri heiiiaóska'skeyti;í -tift-
efni af fimmtugsafmæli hans, sem
var þennan dag.
Að þessu loknu var kjörin ný
stjórn fyrir félagið. Formaður var
kjörinn Stefán Karlsson, ritari Ólatf
uv- Haldórsson, gjaidkeri ' Ottó
Björmsson. Fundihum lauk með
skemmtilegri skarpleikakeppni
milli kandidata og stúdenta.
Fjölsótt kvöldvaka
Borgfirðiegafél.
í fyrrakvöld
Borgfirðinigaiféftagið i Reykjavík
efiidii tiil kvöldvöteu ag úíibreiðslu
.steemmtunar í Iðnó í fyrratevöld.
Var skemm'tunin irmjög. fjöisótt og
þótti takaH/í aUa stáðý íátS bezta,
Er þetta hin fyrsta af nokkrum
slíkum skemim'tiisamfcomum, sem
ríétogið-ætiar að'haMa1.""3 ’2
Skemimitunin hófst rneð því að
tfomiaður sfcemmtineifndar, Núimi
Þorbergsson setti saimkomuna. Síð
an flútti Guðmundur Hftuigason
formaður féfta'gsins stutt ávarp um
félagsstarfið. Síðan sýndl Guðni
Þórðarson noldkra fcviifcmyndaþæitti
í litum, úr býggðium Borgartfjarð-
ar og frá sitörfum Borgfirðiniga
við landbúnað og sjóeókn. Þá söng
söngflokkur nokkur lög. LeLk'enid-
urnir Kftemienis Jóniseon og Vailur
GMason fluttu 'leikiþátt, og að lok
um var darrsað.
. . 4
SKIPAUrG€B» RIKISIN S
Herðubreið
Herðubreið fer austur um Iand
tift Vopnafjarðar hinn 14. þ.m.
Tekið á móti flutningi til Horna-
fjarðar, Djúpavog's, Breiðdalsvík-
ur, Stöðvarfjarðar, Borgarfjarðar
og Vopnaf jarðar á morgun og ár-
degis á þriðjudag. — Farseðlar
%éldir ár tfim-nítad’ag.' ■ »- -- - - :
Mál og Menning
... . RJtsil. ur. Halldér Halldártten. nm
4. þáttur 1958
Guðlaugur E. Einarsson í Hafn-
arfirði skritfaði mér rækiiegt og
fróðlegt bréf 17. nóvember í vet-
ur. Mér hefir ekki enn unnizt
tími itil þess að gera því skil, og
svo er um fleiri bréf og fyrir-
ispurnir, sem þættinum hafa bor-
izt. Að þessu sinni mun ég drepa
á 'nokkur atriði úr bréfi Guð-
laugs.
Áður en ég ræði einstök orð og
orðasambönd, sem Guðlaugur vík
ur að í bréfi sínu. langar mig til
að birta úr bví kafla almenns eðl-
is. Eins og þeir vita, sem þættina
hafa lesið.. hefi ég venjulega gert
ráð fyrir því, að bréfritarar mín-
ir hefðu lært þau orð, sem þeir
minnast á, í heimahögum sínum,
nema annað sé tekið fram. Þetta
þarf þó ekki ávaftlt að vera rétt,
þótt oftast muni það vera. Ég er
oft í vafa um það sjálfur, hvar
ég hefi lært orð. Mál mitt, sem
ég lærði í bernsku, er að veru-
legu leyti austfirzkt, þótt ég
'fæddist og ælist upp á ísafirði
að mestu. Þetta stafar af bví, að
tforeldrar mínir voru að austan
og ég dvald.ist einnig nokkur ár
á Héraði innan við fermingarald-
ur. Því getur líkt verið farið um
ýmsa aðra. Af því að mér var
þetta Ijóst, þótti mér vænt um
þá atíhugasemd Guðlaugs, að
hann tali ekki fyrir munn íbúa
eins héraðs, þegar hann segi frá
orðum. í bréfi hans segir svo:
Skal ég svo að lokum taka
það fram, að það, sem ég kann
að tína til af gömlum orðum í
þáttinn, er aðeins einstaklings-
sjónarmið (mitt sjónarmið), en
ekki talað fyrir munn íbúa eins '
Jiéraðs. En orðin heyrði ég í
æsku minni austan Þjórsár á
takmörkuðu svæði. Séu orð
annars staðar aðfengin, mun ég
geta þess sérstaklega. I
Ég vona, að aðrir heimildar-
menn mínir reyni að sýna sömu
aðgæzlu um staðsetningu orða
og Guðlaugur. En ég skal taka
fram, að mér virðast þeir yfir-
leitt hafa gert það. Mun ég nú
ræða einstök atriði úr bréfi Guð-
la'ttgs. Þar segir m. a. svo:
Að bera út á hræsibrekku
heitir það að baknaga náung-
ann. Mun þetta sjaldgæft orð.
Ég hef velt bví dálítið fyrir mér
og látið mér detta betta í hug:
Er ékki hræsi(s)brekka þar,
'sem tófa er á greni? Hún er.
'kunn að bví að naga vel af bein-1
um. Bakmælgi er og kölluð.
nag um hryggjartinda. |
Mér er líkt farið og Guðlaugi
um það, að ég hefi velt þessu orð-
taki mikið f.vrir mér. En ég get
ekki sagt, að ég hafi komizt að
neinni endanlegri niðurstöðu. En
með því að fyrirspurn hefir kom-
i'ð til þáttarins um það — ekki
aðeins frá Guðlaugi. heldur fleir-
um — skal ég segja hið helzta,'
sem ég veit um þetta orðtak. |
í Tómass sögu erkibiskups
fcemur fyrir orðtakið bera fram
fram á rækibrekku í ^merking-
,;bera fram til sýnis“. í sögunni
segir svo:
En það er svá fallit, at þá
Sikal bera til sýnis þat klók-
asta smáþing, sem hvers hjá-
kona hefir sprangat .. . Eptir
bæn gjörva líðr nóttin ok kemr
málstefna. Berr hann ok þá
htverr fram á rækibrekku þat
glys, sem hann hefir sýslat.
Thom. 301.
í útgáfu þeirri, sem hér er
vitnað til, þ.e. útgáfu Ungers frá
1869, er farið eftir handritinu
Tomasskinnu, sem talið er frá
14. öld, að minnsta kosti sá hluti
þess, sem hér um ræðir. Sagan
var einnig gefin út af Eiríki
Magnússyni í Lundúnum árið
1875 eftir sama handriti, en þar
stendur ræsibrekku (þ.e. hræsi-
brekku), en þess getið neðan-
máls, að í handritinu standi ræki-
brekku (stafrétt rækibræku).
Hér er því um leiSréttingu, Ei-
ríks að ræðá. Alit utn þetta Jer
ég þó helzt á því, að hér sé
isfcekkja í handritinu og hræsi-
brekka «é upprunalega otö-
myndin.
Elztu dæmi, sem eru f orðaskrá
Orðabókar Háskólans úm orð-
takið að bera á hræsibrekku, eru
frá 17. öld. Skal ég tilgreina tvö
þau elztu:
á hræsibrekku bar eg þá,
ibrestur nokkur ef fannst þeún
'hjá. Sálmab. 1671, 227 r.
Þetta er úr sálmi eftir séra
Sigurð Jónsson í Presthólum, eu
hann dó 1661. Næsta dætni er
úr Bréfabók Brynjólfs biskup3
Sveinssonar:
bar yður.... fyrst í einrúmí
þar um að kvarta.... áður en
borið hafði á hræsibrekku eða
sagt til samkundunni. Safn F.
XII, 205.
í þessum tveimur síðari dæm-
um virðist merkingin vera hia
isama og í nútímamáli, þ.e. „að
gera galla manna eða ávirðingar
:heyrinkunn“. Mér er þó nær að
'halda, að þessi merking sé alto
ékki upprunal'eg, heldur hafi
'orðtakið í fyrstu merkt „áð
halda á lotft“ og þá fremur því,
isem 'gott var en il'lt, því að varla
fer hjá því, að fyrri hluti orðs-
ins (hræsi-) sé skyldur sögninní
hrósa. Þetta styðst einnig við
það, að í Tómasar sögu er merk-
ingin aðeins „að hafa til sýnis“.
Enn fremur fær þetta stoð af
því, að á Austurlandi er tii orðá-
sambandið lialda á hræsi í merk-
ingunni „halda á lofti“ (sbr. við-
bæti BÍöndalsbókar). Orðabók
Háskólans hefir eitt dæmi um
þetta orðasamband úr Hornafirði.
Heimildarmaður er Ólafúr sál-
fræðingur Gunnarsson frá Vík
í Lóni. Eftir honum er skráð:
Það var ekki verið að halda
þessu á hræsi.
Merkingarþróunin er þá sú,
að í fyrstu er orðtakið haft um
að halda einhverju góðu á lo'ft,
'SÍðan fær það hlutlausa merk-
ingu, en síðar aðeins haft um
að halda idlu á lofti. Slíkar meríc
ingarbreytingar eru algengar,
Mönnum hafa ékki verið ftjós
tengslin við sögnina hrósa. Að
öðru leyti kann ég ekki að skýra
þetta orðtak.
Næst segir svo í bréfi Guð-
lau'gs:
Einu sinni var ég lítils hátt-
ar samvistum við Skaftfelling.
Hann nefndi granir á selnum
gónu og hreifana máka, ef ég
man rétt. Ekki hefi ég heyrt
aðra nefna svo.
Guðlaugur man þetta efl'auist
rétt. Orðið góna er í Blöndals-
bók tilgreint í merkingun/ni „hiá-
karístrýni“ („Snuden paa en
Havkal“). Enn fremur hefir
Orðabók Háskólans dæmi úr
Þjóðsögum Sigfúsar frá Eyvind-
ará, þar sem orðið er notað um
samsvarandi Ifkamshluta á hrein-
dýri. Þar segir svo:
eitt hið föngulegasta og elzbai
(þ.e. hreindýrið) tekur síg úr,
setur gónuna beint fram og legg
ur hornin aftur á herðakamp-
inn og hetfur á rás í broddi fylk-
ingar. S.Sigf. Þjs. VI, 48.
f Blöndalsbók er bæði tilgreint
orðið máki og mákur í merking-
unni „selshreitfi“. Heimildir erú
úr Vestur-Skatftatfeftlssýsl'u og af
Austfjörðum um orðið máki.
Orðið kemur fyrir í orðasam-
'bandinu stæla (steyta mákana,
sem merkir „jagast, rífast“. Bftön-
dal tilfærir einnig orðið mákar
(kk. flt.) í merkingunni „lappir“.
Þann fróðleik hefir hann frá
séra Birni í Sauðlauksdal, sem
tilgreinir mákar (eða makar) í
merkingunni „báðir fætur“ (B.
H. H, 54). Þessi merking er
kunn frá 17. öld, úr kvæði eftir
séra Stefán í Vallanesi:
Andvari yfir grund
ákafan hófs mák
flytur, sem fari skot. St. Ól.
1,378.
Mér þætti vænt um að fá vit-
neskju frá l'esendum þáttarins
um það, hvort þeir kannast við
tvö síðást greiþdu orðin (góna
og mákur). Öðrum atriðum í
bréfi Guðlaugs vík ég síðar að.
H.H.