Tíminn - 16.02.1958, Side 5

T í MI N N, sunnudaginn 16. íebrúar 1958.
5
Krókódíllinn
|| HVBRT mannisbarn, sem komið
j er til vits og ára, hefir heyrt
j taiaða uim krókódíla, enda þótt
|| við íslendinigar eða ibúar ná-
; granna'landanna höfum lítið af
: þeiim að isegja. Um þessar sitóru,
ósjálegu skepmir hefir margt
verið isagt, oig það eikki alltaif í
j Messunartón. En þó að okkur
|l finnist krókódílarnir vera mikl
j| ir ógnvaidar í islögum þeim, er
: við liesuim uim ,þá eða heyr-
um af imunni sjónarvotta, þá
eru þeir ekiki nema svipur hjá
§| sjón í samanburði við forlfeður
j þeirra, risaskriðdýrin frlá mið
| cid jarðar.
|| ÉG ÞARF ekki að lýsa krókó-
díl; ihvert skólabarn kann lýs-

Al'ls eru kunnar í heiminum
um 20 krókódílategundir, og er
þeim skipt ’í 3 deildir eftir út-
'liti: Langtrýninga (Gavialar)
breiðtrýninga (Al'ligatorar) og
eiginlega kró'kódila, en fulltrúi
þeirrar deildar er hinn hataði
Nílarkrókódíll- Heimkynni þess
ara dýra er Afríka, suður- og
suðaustur Así,a, Astralía og
Ameríika.
LANGTRÝNIGARNIR eru að
aJ'lega i stóránum á Indlandi.
Eins oig nafnið bendir, er kjaft
ur dýrsins dreginn fram í Janga
trjónu. Þieigar ungarnir kioma
úr egginiu, ieru þeir kyndugir
ásýnidum, því að þeir eru lít-
ið annað ein kjafturinn, þ. e.
trjónan, er hún jafnvel enn
lengri en á fulilorðnum dýruan.
Sú tegund, sem Qiíir í Ganges
hefir verið skoðuð sem heilagt
dýr frá ómunatíð, enda ekki lífs
!i
ingu á þessu skriðkvikyndi ut-
anbókar. ,,Hreiisitrið er orðið
að stórium plötum með beini
innan í. Á afturfótunum er
isundfiit ’á mi'lli tánna- Ginið er
mjöig vítt og tennurnar hvassar
og svo framvegis. — Á daginn
móka þeir í vatninu og láta ber-
aist með straumnum, og standa
nasirnar oft upp úr og líkjast
þá igömlum viðarbolum." Þann
iig segist Bjarna Sæmundssyni
fná í kennslubókiunUm. Þassi
fráisögn ber með sér, að krókó
idáMinn ier vatnadýr; en hann
iskríður líka oft upp á vatns-
bakkana, til þess að fá sér þar
dúr í sólskininu eða verpa, þeg
ar stundin er 'komin. Krókó
diilllinn er vissulega óhugnanr
leig is'kiepna aJilt um kring. Hann
er úr hófi matgírugur oig lítur
naumast við öðru en dýrafæðu.
En íhann 'getur líka verið svo
heiian mlánuð að bragða ekki
mat. Þá ér ekkerit óvanalegt, að
hann gleypi grjót og kiþpir-
honum þár í ikynið, því að sum
ar ihinna Ifornu risaeðla gerðu
siíkt hið sama. Það er sem sé
ekkért óvanalegt, að gljáfægð
ir hnullungar finnist í magá
krókódíilsins. Krókódílarnir
eiga egg, sem að iögun og
stærð minna á gæisaeigg, og um
|| þaú er skurn úr postúlíns-
kenndu efni. Eggja fjöldinn er
; þetta 20—100 (venjulega 40—
60); verpir móðirin þeiim í dá
*■ lítlá sandhvos. hreiðir yfir þau
isefstrá’ eða bilöð og sléttar svo
|i ylfir allt með sandi (notar til
: þess haiann), svo að engin
vegsummierki isj-áist. Oftaist beld
II ur hún sig í námunda við hreiðr
j| ið meðan útungun fer fram, en
hún istendur að jafmaði yfir í
2—3 mánuði. Enginn veit, hve
gamilir krókódíiarnir geta orð
ið, en öruiggt er, að þeir geta
í lifað í nokikra mannsaldra.
,
hættuleg skepna. Aftur á.móti
er sækrókódíllinn manniskiæð-
ur; hann ier úthreiddur um
Austur-Indland oig allt til Ástr
álíu. Hann Uifir d óspm. ánna,
í innihöfunum og í sundunum
á mi'lili. ’eyjainna á -umrædd.u
svæði og getur orðið allra kró&ó
dála stærsfcur éða um 11 mietra
lanig'Ur-. Ræðst hann stundum
að ismáum bátum, sem .eru á
ferð með ströndum fr-am, o-g
brýtur þá' í spón í einu höggi
og íær sér þtá oftasit urn leið
einm eða fleiri af áhöfninni í
svanginn. Flest landdýr ótt'ast
s-ækrókódíilinn mieira en nokkuð
annað og taka heldur en ekki
til fótainna, ef þau verða hans
vör. En hann er Jævís og heppn
ast honum því oft að k’ála
mörgu spendýrinu. Og þá eru
mannisil'ífin hreint eklki svo fá,
sem hann hefir á samvizkunni.
Stumdum berst honum bráðin
aflviag óvænt, og er hér ym það
sag-a,' sem höfð er eftir náttúru
fræðingnium Emerson Tennent-
MaQaji no'kkur sat á trjíágnein
á fflijötsbakka og var að dorga.
Það var úrhellisrigning og haíði
hann þvi breitt stóran poka yf-
ir siig. Ailt í einú kom pardus
dýx út .úr skógarþykninu og
stökk á manninn, en festi kj-aift
og klœr í pokanum oig hafnaði
í ifljótinu. En þarna við bakk
ann hafði þá króSkódíIl legið
í leyni ög gent' sér vohir um’
að geta niáð í fiskimamninn, eri
hann færiútí bátinn. En krókisi
féfldk þarna aðra oig óvænta
bráð, sem hefir senniie-ga mægt
honuim í bili, þvi að pardiurs
dýrið gekk honum vissuflega.
eiklki úr greipum.
Breiðtrý’ningar eiiga heima í
Mýindahéruðunum í Ameríku,
liemget norffur á bóiginn að 35
breiddarstigi n. br;, að undan-
skiJdri einni tegund, sem finnst

í suðaustunhilutia Kímaveildis.
Þekkitaetur er breiðtrýningur- i; ii
inn í Miissisippi. Hann verður ii’ii
naumast im'eira en 4,5 metrar ;■
að lengd. Er hann fremur ||
mamnafæliinn, en þó er maður ||
inn -ekki öhultur fyrir honuim, ijl
þagar svo ber undir. Hann Ikræk i
ir sér oít i landdýr, þegar þau ||
eru að fá sér að drekka úr §
ánni; beJdur hann þe:m í kafi jij
þangað til þau kafma.. Annars
er íi-kur aðalfæða hans. Þegar j|
kvöflda tekur, byrjar hann að |j
veiða, oig heyrisit þá hala'-Iátt- jj
urinn í honum langar leiðir. jl
Fiskarnir henda sér þá stund-
um upp úr vatninu, til þesis að jji
bjarga iííinu, ©n lenda þá oft- íij
sinnis beinit 1 kjafftinn á skrimsl j;;j
inu. Þeasi te-gund krckódiia hef |j
ir töfluvert verið veidd veigna ;;
skinnisins,' sem er aHlverðmætt. j j
KUNNASTUR aillra krókódila j;
er Níflárkrókód'ifliinn, himn skelf j j
legi Leviatan. sem flamfla Tesía j j
meniig getur um. Hann getur |j
orðið 6 metra langur og hefld-
ur isiig vlða í vötnuim og ám í
Affríkiu. f Níl er hann orðinn j|
mi'kflu fáigætari en áður var.
Eftir að skotvopn fcomu til sög jj
unnar íæfcfcaði honum sitórfliega. ; j
Meðan heitast er að deginum jj
fliggja flcrófcódilamir oftast á j j
sandrifi 'eða árbakfca og móka.
Á næturnar og snemma á niorgn jj
ana íara þeir -til veiða. Þeir jj
iiggja þá 'tímunum saman í jj
vatnsskorpunni’ og láta bfláustu jl
nasahoiurnar standa upp úr. ;1
Þaríf þá mrkfla skarpsfltyggni jj
til þess aö koma auga á þá. jj
Stundum flæðast þeir í
vatnisiskorpunni aflveg Mjóð- 11
lau'st og máiske aflveg js
' upp að árbakkanum, þar sem jj
■ úifaldi er að f-á sér að drekka j;
— aflveg grandflau's. Pomp! Og |
úlfafldinn er í einu vetfangi jlj
kominn á bóflakaf í ána, og þarf j;
þá óklki að ispyrja að lieiksflok- j
uim: Á fl'íikan hátt hverfur marg jj
ur m.aðurinn í djúpið, og eru j
margar sagur tifl um slíka at- j,
burði- Menn eru óklki heldur ör ji
uggir í litflum hátum, og skafl j
ég gata hér um eitt d-æmi þi i
lid sönmunar. Sá atburður gerð j
ist á Kóngóffljótinu, o.g vor.u 2 j
Evrópumenn vitni að honum, j;
Þarflendur höfðir.gi var í róleg ji
heituim að fiisika í. ffljötinu
'skammt undan flandi. Ailf í jj
einu brá fyrir flirókódíl rétt hjá i
bátnnm. Bátnum hvcflfdi og j
höfðinginn hvarf ailveg hfljóð- j
laust og nieð svo snöggri svip jj
an, að mennirnir, sem á horfðu j
igáitu mieð éngu raöti g-ert sér jj
igrein fyrir því, mieð hvaða hœtti ji
þetta. gerðiist.
SEM BETUR fer, þá fer þess- j;
um óskemimtiilegu .dýrum óð- j
. um fæ'kkandi í þeim löndum, j
þar sem nútímamenningin hef j;
ir rutt isér braut, því að þau j
háffa sem sé verið óffáanteg til j
þess að -breyta sínum igömífl'U j
borðsiff'Utm.
Ingimar Óskarsson. j
•• ú':-: •

Ég græt aft morgni
Bancfarísk mynd byggð. á samnefndri
sögu eftir bandarisku söngkonuna
Lillian Roth. Aðaihlutverk: Sus-
an Kayward, Richard Corite,
Jo Van Fleet. Leikstjórn:
Lawrence Weingarten. —
Sýningarstaður: Gamla
Bíó.
MED HINNI berorðu ævisögu sinni
(rii Cry Tomorrow) hratt LjiUian
Roth af stað sérstæðri ævisagna-
ritun, nolckurs konar slabbfengn-
um játningabókmenntum, af því
aWitaf er til nokk’ur slægur af
drykkjusjúklingum x aftui'bata.
Liilian Roth hefir þó mjög mikla
og góða sérstöðu í málinu. Að
vjssu leyti er hún frumkvöðull
og þó heizt er hún manneskja,
Susan Hayward
sem er ófeimin .
að segja sína
sögu ef það;
mætti verða til :
að sjálpa ein-j
hverjum öðr-j
um, én skiúfar j
hana ekki af.
því að einhvev j
annar hefir
gert hið sama.
og hagnast á
því. —
MYNDIN FYLGIR frásögnjnni eftír
i öilxim heiztu atriðum, en vitan-
legia hefir verið ógjörningur að
taka ali't með. Á einum stað virð-
ist af kurteisisástæðum ekki hafa
verið farið eins ýtiarlega í hlutina
og skyldi, en það er í atriðinu,
þar sem Bardeman heffir mis-
þyrm-t henni. í bó'kinni fékk hún
þannig. útreið -hjá þessum ó-
þoifcka, að hann hafði nærri geng-
ið að henni dauðri, en í myndinni
bendir útlit h.ennsr tæplega til
sliikra aðffara. Yffirl-ei'tt er xnyndin
vel tekin, eins og allar bandarísk
ax' myndir, sem hér eru sýndar,
enda kunna mennirnir faig sitt.
SAMA MÁLI g.egnir u-m hlut-Ieik-
enda í þessari mynd og ber þá
Suisan Hayward-af, þótt Jo Van
FJeet, sem leikur móður hennar,
sé prýðifleg. Susan Hayward er nú
að lílkindum sú alvarfle-ga leilk&ö’na
sem hæst ber í Holi'ywood og eitt-
hvað brogað við, að hún skyldi
■ ekki fá Óskar-verðlaun fyriir leilk
siinn í þessari mynd. Heiður sinn
þurfti hún að sækja til Cannes
og er það náttúrlega ekki í kot
víisað. Undirritaður ma,n fyns-t efit-
ir -henni í kvikmynd, er húm Jéfc
Mál og Menning '
— RiitlL. ar. Htlldir Ktlidórsten. ■■■■■»
5e þáttur 1958
í siðasita þæitti ffijaflflaði ég um'
nokkur orð og orða'sambönd úr;
bréíi frá Guðlaugi E. Einarcsyni j
í Hafnarffirði. Bg minnitist .síðast
á tvö orð, sem Guðlaugur hafði
heynt aff vöruim Skafitfeflliniga.
Síðan seigiT í bréfinu:
Hann (þ. e. &kafitfellin,gur-
inn) sagði einniig uim: itvær
bryssur, er voru. mjög líkar, að
þær væru allt aff einu. Þessu
orða’sambandi var ég vanur i
merfcinigunni „sarnit sem á@ur,
þrétt fyrir það“ eða þvíuín-
Jíflct.
Ég þekki orðasambandið mjög
vei í þeirri merkingu, sem Guð-
laugur ber Sikafitff'eliinginn fyrir.
Frá því 'er einnig greint i Bflönd-
dalsbók í þessari merkingu. Ég
veit ekki tifl, að það isé staðbund-
ið, en það kann þó vei' að vera.
Væri gaman að fá bréff um það.
Hin merkinigin, sem Guðlaugur
minniist á, er einnig mjög tíð.
Næist íarast Guðlaugi svo orð:
Við loig við iskýtur upp í buga
mánum orðum, sem ég heyrði í
æsku, en hygg, að nú séu hverf-
andi eða ejáfldgæff. Eitt þeirra
er orffiff nösulbeina (eða mösul-
beflna, sem mun ranigt) uim
magran besit, ævinflega n'oíað í
neiflcvæðu sambandi. „Sá er
ekki nösulbeina þessi effa á
nösulbeinunum (eða á hornös-
um), saigit um feitan hest..
Magur h'astur var einnig trýtt-
ur á lend. Feiíur hestur graf-
lenda, selspikaffur eða sýlspik-
affur, meff sýlt í lend. Muin svo
til orða t'efcið enn.
Engin vafi er á því, að nösul-
beina er aifibökun ’úr mösulbeina.
Um 'orffimyndina nösulbeina hefi
óg enga heimild n-ema bréf Guð-
lau'gis. Hins vegar heyrði ég fyr-
ir norðan orðmyndina vösulbeina
sem eininig er afibökun. Ég skafl
vera fiáiorffur um orðið mösul-
beina, því að dr. Jafcob Benedikts
son fjá'lflaði nýlega nm það í út-j’
varpsþætti. Hann komst að þeirri j
niðurstöðu, að upprunailegast j
niyndi vera mösurbeina eða mös-j
urbeinn. Síðast n&fnda orðmynd-
. in kemux fyrir í orðabókadhand- j
riit.i Jóns Grunnvilkir.igs og or&a-
bófe Björn's Haflfldiórssonar. Af
söimu, róit runnið er þá orðið ■
mösurbolli, sem fyrir feiemur í
fiornmiáflj og táfcnar „boflla, gerð-
an úr vaflibjörk eða hlyni“ og .
mösulskál, sean kunnug’t er frá
. 16. öilid. Hiiiium anagra hesti eða
'öflfliu hefldur heinuan hans virðist
þannig ilíikit við fcrækflóttan eða
tovistó’ttan við (mösur = vafl-
bj'örk, hlynur). En þótt orðmynd-
irnar nösulbeina og vösulbeina
sé'u ekfci u'pprunaflegar, væri
samit gaman ,að fiá ffróttir um
þær frá þeiim, er t:l þeirra
þefckja.
Af orðinu Irýttur, s'em Guð-
la-ugur minni'Sit einnig ó, hiefi ég
nokfcrar spurnir. í Biöndaflisbók
er tiligreinit' orðið tritíur (svo
skrifað) cg þý-tt „í>ortuber“.
Heimildir orðabóifcárinnar eru úr
SlkafftaffeflC'Jsýtluim og úr iiandriti ■
eítir dr. Hafllgrím Scheving. Þá
er í viðbæti orðahókarinnar til-
. fiænt orðið háírýttur (riitað há-
tríflitur) í 0öimu anerflringiu, þýtí
„radmsger (is. cm Heste)“.
Heiimifld að þessu orði -er sögð
úr Hiornaffirði. Jón Aðalsteinn
Jómsson cand. mag. sagði enér,
að 1015 'hefði hann spurt 23
Vestur-Sfcaií'tffeji'inga uim orðið
trýttur og heffðu 21 þeirra Ccann-
azt við það. Virðiat það því vera
aflfcunnug't orð á þeim isflóðum.
Um orðið hátrýttur spurði hann
eiginkonu Jaek London, síffan eru
liöin m&rg ár og hiafa ©kki komið
myndir með henni hingað, þar
sem hún hefir staðið siig ilia, frá
því sú mynd var sýnd hér. En í
þessari mynd tekur útyfir. Það er
i rauninni au&velit að fjella urn
(Framh. á 8. síðu)
19 menn og þefcktu aðeins fjórir
þeirra það. Orð þessi eru þannig
fcunn á auatanverðu Suðurlandi
oig sunnanverðu Austurlandi. En
veil kunna þau að leynast víðar.
Þætiti mér gaman að fá bréf frá
þeim, eem þau kannast við.
1
Þá 'Segir naast í bréfi Guð-
laugs:
Lokafær var bestur talinn, ef
hendi tneð ólþæfðuim vettlingi
var stungið á miflili læra hans
oig ve'ttflingurinn varð eftir, er
hendinni var kippt að sér. Ef
vettlingurinn fyíigdi hendinni
voru 5ær\* i'öðvar hestsins slapp-
íi og hann iflla, fær.
Orðsins Iokafær, er getið í
Bflöndaflsbók og sagt haft um
hesla, sam færir séu um að fara
í lokaferð, en það orð er sam-
fcvæmt sömu heimíid sagt merkja
„fierð, eem farin er frá bænum
í verið i vertiðarlok til að sækja
búnsS vermanns og nokkuð af
ventíðarhfluit hams“. („Rejse, der
g'jiordes fra Gaarden til Fiskér-
lejet i Sfl-utningen af Fisketiden
(vertíðarflofc) for at hente Gaards
fcariLens Udruitning og noget aff
hanis Andsl i Fangsten"). Sfcýr-
ing Bfl'.ir.d: fls er vafalaust rétt.
Efitir því, 'sem ég kemst næst, eru
þessi orð -S'unnienzk. Blöndal hef-
ir iheimifldir um lokaferð af Suð-
úrlanidi, cg um lokafær hefir
Orðabók Háskólans eina s-unn-
lenzka heicnifld. Er í henni sér-
stafldega tekið fram, að Sunnlend
ir.gar moti orðið.
Þá faraiíit Gufflaugi svo orð í
bréffinu:
Strolla: L/öng lest var kölluð
strolla. Sfcaf'tfellingar (austan-
'gveitarmienn fferðuðuist oft í
stóruim, fflotum, „slitnaði þá
ekki stro'I'Iain" langa stund, er
þeir íóru hjá.
Orðið strolla er vafalaust föku
orð. Framiburður þess kemur upp
uim það. í þessari stöðu er II
fram borið dl (t. d. í höllur,
kalla, 0. s. frv.), nema um sé að
ræða töfcuiorð (t. d. ball) éða
gæflunöfn (t. d. Palli). Ég te-1 eng
an vaf a á Iþví, að strolla sé komið
af danska orðinu strále, sem
venju'lega merkir „geisli“, en get
ur einnig nnerfct „huna“ (t. d.
vandstrále). Af þessari síðar
greindu merkingu er íslenzfca
merfcingin leidd, þ. e. óslitin röð,
leat af einhverju, strolla af fólki,
hestum o. s. frv. íslenzfca orðið
strolla er einnig hafft um runu
af- sksimimaryrðum. Sú meriklng
er tifligreinid í Blöndailsbók (er
það nú. strolla!) j-afnframt hinni
merkimgun.ni.. Þessa merking'u
betfir einni'g danska orðið strále.
En orðið strolla getur ekki ver
ið igamaflt tökuorð. Merkingin
„bun;a“ I dan-ska orðinu strále er
'tötoumerking frá þýzka orðinu
Strahl og tíðfcast vart í dönsku
fyrr -en á 19. öld. íslenzfca orðið
geiiur því efcki verið eldra en frá
þeim tíni'a.
Að Qiotoum teíc ég enn eitt atriði
úr bréffi Gufflaugis:
Fans: Svo var nefndur farang
ur, Tklyffjar, reiðingur, reiðveri,
er áð var. Að fansa var að bera
saman farangiur í ein-a hrúgu.
Ferðafans er nefndur -í Sauða-
íefl],stf'ör Jóns. bisfcups Arasonar.
B'Iöndafl hefir heimildir um orð
ið fans og sögnina fansa í svip-
uffum merkingum af Austur- og
Suðurlandi. Fans þýðir hann
„farangur lestar horinn í bunka“
cig fansa „bunfca farangri". Orð-
ið fans er gamafft tökuorð úr mið-
lágþýzku vantz(e) „alis konar
mó-imiunandi hflutir“. Elzta dæmi,
sem ég þekki, um merkinguna
„ffaranigur“ er úr Guðbrands-
bifl)Qiiu:
Davíð lét í geymsflu, það hann
har, hjiá þeim, sem fansinn
geyrndi. 1. Saan. 17,22.
Mörg dæmi um þessa merkingu
má finna frá ffyrri öldum.
H. H.