Tíminn - 02.03.1958, Blaðsíða 5

T í MIN N, sunnudaginn 2. marz 1958.
11
FíIIinn
í RÁS tímanna hefir skapazt
mikili dýrðarljómi um okkar
stærstu, núlifandi landspendýr,
fíiinn. Sér í lagi hefir hugvits-
seani hans verið rómuð. Og
styr'kur er hann að afli, það vé
fengir enginn, sem hefir séð
hann beita. sér, hvort heldur
Sá hinn sami hefir verið villtur
eða taiminn. Taaninn segi ég,
það hefir fiíllinn sem sé verið
frá ómunatiíð, bæði tii reiðar,
diiáttar og áburðar. Og enn er
haiin taminn þrátt fyrir hrað-
vaxandi vólamenningu.
Tii eru tvær tegundir fíia,
á önnur heima í Afríbu, liin í
Asíu, aðallega í Indlöndunutm.
Ekki fel ég þörf á að lýsa þess
ari skepnu, þar sem öll helztu
einkenni hennar eru dregin
íram í dýrafræði barnaskól-
anna. Þó vil ég geta þess, að
Afrí'kiut&'ilin er stærri vexti, er
8 metra langur að haia og rana
meðtöldum; hæðin er 3,5 inetr
ar á herðakamb. Asíufíllinn er
1 metra styfctri og Vz metra
iægri og skögultennur vantar
í fcventfalinn. Hjá Afrikufílnum
geta tennur þessar orðið 2,5
metri að lengd.
SVO AÐ lesendur flái svolitla
hugmynd um likamsstærð þess-
ara dýra að öðru leyti, skal ég
geta þess, að húð af fuilorðnum
(þrátugum), indversfcum kven-
f® vegur 340 fcg og annað lung
að 24 kg. Væiindið er 2 nietr-
ar að fengd og ristillinn T1
metrar og getur rúmað 680 lítra
aif vatni. Það.er skiljanlegt, að
dýr, sem vegur um 3000 kg
þurfi að hafa sterka og vel
byggða fætur, enda er það svo.
Bak við færnar eru gangþófar;
og læturnii^ sem iíta út eins og
stóðif, éru svo fjaðurmagnaðir
að byggingu, að segja má, að
fíllinn „gangi um“ hljóðlaust,
þó að ótrúiégt sé. Sá Muti lík-
amans, sem varðar alilt líf og
heiM-fíIsins, er raninn. Hann er
gerður úr 40.000 vöðvasamstæð-
um, enda er hann hreyfanlegur
á aílan mögulégan hátt. Og svö
mikið . tilfinninganæmi er í
honuim, að dýrið getur fundið
tiíuprjón á gójfi og.tefcið hann
upp. Án ranans er fíllinn hjálp-
arvana.Hann rífur upp með hon
um jurtirnar og stingur í niunn
sér. Hann sogar upp í hahn
vatn það, sem hann notar til
drykkjar eða í steypibað, þegar
heitt er í veðri. Og syo er hann
iífca vís.til : að sprauta’ á ein-
bvern náunga, sem honum hefir
Sagan segir, að Hannibal, hers-
• höfðingin mifcli, hafi átt 300
stríðsfíla. í orrustunum var
hafður eins konar turn á baki
fíianna, og Sátu í hionum boga-
skytturnar. Þóttu slíkir her-
fiokkar e&ker.t atrennilegir.
TALIÐ ER að Piompejus hafi
verið fyrsti maðurinn, sem lét
-fií'l draga sigurvagn sinn. Upp
frlá þwí var s.Mikur híáttur eitt af
. sérréttindum ikeisaranna yf ir
Rómaveldi.
Enda þótt frumsfcógurinn sé
hið eiginlega heismkynni fflsins,
þá er það síður en svo, að hann
sé staðbundinn. Sést hann jafn-
vel stundum tnáibt uppi í Híma-
laya-fj'öiflum eða i Kilimadsjaro.
Hann er sem sé óirúlega fimur
að Mifra í íjallendi; enda varð
Hannibal ekki skotaskuld úr þvi
að faunast á 'hionum yfir AIp-
ana forðurn daga.
Tömdu iílárnir eru engir
veifiskatar sem vinnudýr. Hafa
þeir verið mikið notaðir í Ind-
lándi til að dragá þunga 'bjálka
oig an'nað efni til jármbrautar-
gerðar. Og við tígrisdýraveiðar
eru þeir hreinasta gul. Algent
er, að þeir séu ffiátnir béra 500
kg, en geta vel borið upp undir
1000 fcg.
Fdilarnir enú mjög skynugar
skepnur og birtist það á ýmsan
tóátt. T. d. hjálpa tömdu fílarn-
ir við það að temja eða spekja
vílta fíla, sem fnaðurinn er að
táka í þjónustu sína. Eftir að
villtu fílarnir bafa verið króað-
ir af inni í ramefldum girðing-
um erú tömdú fílarnir leiddir
ti'l þeirra í því ’skyni að „tala
um“ fyriir þeim. Eins og nærri
míá geta er ekkert áhlaupaverk
að spekja þá. Vilji þeir ekki
hlýða með géðu, tyfta þeir þá
éftir vissúm reglum bg það
ekfci áUt áf mjúklega, unz þe'ir
verða eins og ljúfasta lamib.
KVENFÍLAR Verða- kyn-
þnoska 30 óra gamlir, en karl-
fílar 10 áruim fyrr. Meðgöngu
tíminn er 20—21 mánuður.
Kvendýrið fæðir aðeins einn
unga, sem er um 90 kg að
þyngd og dafnar hann fljótt og
vel. Fyrstu sex mánuðina lifir
hann eingöngu á móðurmjólk-
inni og heldur sig þá nofcfcurn
veiginn að staðaldri á milli frarn
fóta móðurinnar, enda eru spen
arnir þar.
Talið er að villtir fílar nái
150 ér aldri; tamdir fílarTifa
mifclu skemur.
Nú eru fölar. á nokikrum stöð
um í dýragörðum í Eyópu og
una. þar iáfinu sæmilega en eiga
sjaldan. afkvæmi.
Mál og Menning
mislíkað við. Sbr. söguna um
skraddarann, sem fékk vatns-
flóðið yfir vinnuborð sitt, af
því að hann hafði hv-ekkt fíl-
inn nokkru áður með því að
stinga hann með nál í ranann.
Skögultennur fílsins eru ægi
leg vopn. Dýrið notar þær þó
ekki eingöngu til árása og varn
ar, heldur jaifnframt til þess að
ríía börkinn af trjánum og
grafa upp alls konar jurta-
rætur, sem það tyggur til að
fá úr þeim safann, en lætur
svo trefjarnar, sem eftir verða
sigla sinn sjó.
ÍBÚAR Suðaustur-Afríku
segja, að ifúTlinn noti eikki báðar
skögultennurnar jafnmikið;
hægri tönnin sé grennri og ydd
ari; hana nefna blámennirnir
lúgori, hana hefir fö'Minn bara
upp á stáss, segja þeir. Vinstri
tönnina kalla þeir gúmbíro,
hún er styttri og sljóvari; þa'ð
er vinnutönn fílsins. Araíbar í
Súdan kalla tonn þessa þjón-
inn, svo að það lítur út fyrir,
að eitfchvent sannleiksikiDrn sé
fólgið lí þessari staðhæifingu.
Úr þessum sikögultönnum áæst
hið svonefnda fílabein, en úr
því er unnið alls kyns
dýrra muna. Af þeim á-
stæðuim hefir verið sótzt etftir
Mfi fílanna meira en góðu hófi
gegnir, enda er þeim tefcið mjög
að fækka. — Hámanksþyngd
beggja tannanna er um 225'
kg og hafa slífcar tennur verið
sejdar fyrir allt að 80 þúsund
krónur (miðað við núgiMandi
peningaverð).
Indiverjar hafa gert sér ýms-
ar skrítnar hugmyndir um fíí-
inn, enda er hann í miklum
metum á meðal þeirra. í þjóð-
irúnni var hann reiðskjóti guðs
ins Indra. Hann var og táikn
vizkunnar; þess vegna er Gan-
esa, vizkuguð þeirra látinn vera
með fílshöfuð og 8 fíiar látnir
bera uppi alla heimsbyggðina.
Og hvítur fíll (sem þó er aldrei
fyllilega hvítur, heldur bieik-
leitur), er í augum Thailands-
búa holdi fclæddur Búddha og
því heilagur. Meðal Forn-
Egypta var fíllinn einnig í
mifclUm metum.
Snemma var farið að nota
'fíla í styrjöldium í stað hesta.
T. d. hafði Dareios Persafcon-
ungur mifcið af föTuim í orrust-
unni á móti Alexandar mik'la.
Frá þeim tírna er tit lýsing af
dýrinu eftir spekinginn Aristo-
teles. Þá notuðu hermenn Karta
góborgar Afríkufíla é sama
hátt. Á þeim tímum lifðu viit
ir .Élar norðan Sahara, en niú
finnast þeir þar ekfci lengur.
*:
SíSasli þátturinn
Þýzk kvikmynd. Aðalhlutverk:
Albin Skoda, Richard Wust. —
Handrit: Erjc Maria Remarque.
Leikstióri: G. W. Pabst.
Sýningarstaður: Stjörnubió
Nokkrar myndir munu hafa verið
igerðar um síðustu daga Hitlers
ag ,er þessi ein þeirra. Hún er að
þvíTeyti skynsamlegust, að í
belíni ler' hvorki verið að fegra
eða sverta þau harmsögul'egu en
.tímabæru endalok, er urðu inn-
an járnbentra steinsteypuveggja
Jioftvarnabyrgisins, þaðan sem
HirtJer stjórnaði ósýniilegum herj-
um meðan þriðja ríkið var að
hrynja saman yfir höfði hans.
Boðskapur myndarinnar er, að darr-
aðardansinn megi ekki endurtaka
sig, og er það út af fyrir sig
mannleg og skynsamlcg afstaða.
Öðru má'Ii gegnir, að meðan iýð-
urin verður æstur og meðan snar
vitlausir stjórnmálamenn virðast
eiga auðveldara með að ná yfir-
tiölkuim en hinir, verður þetta
okiki nema manleg og skynsam-
Jeg afstaða. í viHimennskunni.
ÖJJum er fcunn saga þessara síð-
ustu daiga þriðja ríkisins og hef-
ir Remarque sýnilega stuðzt við
ýmsar hieimildir. Eina tiábúna
persónan í myndinni virðist vera
Oskar Werner leikinn af Wust,
og er hann gierður að máJpípu
þess, sem biður eð annað eins
endurtaki sig eklki. í rauninni
varð slík persóna að vena tilbú-
in.
Albin Skoda Jeifcur Hitler. Ekki verð
ur sagit um það, hvernig honum
ferst það úr bendi, en . trúlega
ættu Þjóðverjar sjáJfir að vita
gerst um það, hvernig maðurinn
leit út þessa daga. Hann er elís
eklki fögur sjón og yfirieitt
mundu menn í slíku ástandi ekki
vera látnir ganiga lauisir. Samt
var það 'þessi maður, sem hóf
ægifegustu styrjöid vorra tima
og virtist vel skapaður til si.gurs
i f.yrstu lötu. Sýnir það vel á
livaða stig þjóðir geta komizt,
þegar slíkir menn verða til að
samieina þær til gáfurlegra átaka.
Meðan Hifler froðufellir yfir dauðum
herjum, stendur veizla í eldhusi
byrgisins. Kann það að hafa ver-
ið svo í raunveruJeikanuin, enda
eklkiert liífclegra en einh.verjir í
þessum húsafcynnum hafi orðið
til að sfcála fyrir ríikinu í dauða
teygjunum. Þarna í eidhúsinu
innan um drufckið og ástleitið
fálk .gerist eitt stónkoistliegasta
atriði myndarinnar, en það er
dans stúlfcuikindar, drukkinnar,
sem túlikar framúrskarandi vel
stemnín.guna í búsakynnum for-
ingjanis.
Werner er skotinn, þar sem hann
hefir náð fundi Hitöers og er að
segja honum að eklki megi hleypa
vatni á meðanj'arðarbrauít borg-
arinnar, af því það muni kosta
þúsundir mannslifa. En maður,
sem hefir sent milljónir í dauð-
ann skilur ekki hvað Werner er
að fara. Werner er borinn út
heisærður og ungilingspiltur
fcúrir yfir honum m'eðan hann
er að deyja. Þessi piltur á móð-
ur, sem á sama tíma er r.'ð
drufcknia í neðanjarðarbrautinni.
Wermer biður pi'I'tinn að gleynia
ekki þessum dögum. Skömnvu
síðar eru lík Hitfers og Evu bor
in út og brennd, og þegar þau
eru bninnin til ösku á gleymsk-
an næsta leik.
I. G. Þ.
RlftSL er. Kií’dór Hilftíóricon.
7. þáttur 1958
ÖRLÖGIN náfcu m'ig úm síðustu
helgi á Siysavarðs'tiofuna með
d'ðttur mina, sem orðið hafði fyr-
ir dálitlum áverfca. Þessi för okfc-
ar gekk m'eð ágætum, við fengum
hina beztu fyrirgreiðslu á allan
hiáflt. En meðan við biðum eftir
afgreiðslú, rafc ég augun í aug-
lýsingu, sem hékk á vegg á móti
mér og biasti við sjónum mínum.
Þar stóð þessi dæm'aiausa setn-
ing:
Tekið á móti slysum allan sól-
arhringinn.
Plestu er nú farið að tafca á
móti, ef tekið er á móti slysum.
Ég geri ráð fyrir, að læknarnir
fari að auglýsa, að þeir taki á
nvóti. magapinu á ákveðaium tíma,
lungnabóligu á öðrum. Og tann-
læknarnir fara vafalaust að taka
á móti tannpínu.
Mér datt fyrst í hug, að hér
væri um áð ræða einhvers konar
sparsemi á pappír. Sumum kann
að þýkja það óþarfa eyðsla á
pappír og Meki að orða setning-
una svo: Tekið á nióti slösuðum
mönnum allan sólarhringinn. En
þetta er allis efcki nauðsynlegt.. í
stað slysum mátti vel segja slös-
uöuni. Það er að vísu tveimur
stöfum lengra, en varla getur
munað svo mikið urn það. Anuars
maétti 'styitta setn.inguna og segja
einfaldlega slys velkomin allan
sólarhringinn.
En ef öliu gamni er slepplt,
verð ég að játa, að mér virðist
þessi kauðalega og ranghugsaða
auglýsing lýti á jafnmerkri og
þarfri síofnun og hér um ræðir.
Skora ég á forráðamenn hennar
að gera bragarbót. Enda er það
vægast sagt dónaskapur að kalla
fólk slys, jafnvel þótt það hafi
slasiazt alvaríliega. Að minnsta
kosti var ég móðgaður fyrir hönd
dóttur minnar.
UM NOKKURT skeið hefir leg-
ið í salti hjá mér bréf Guðlaugs
E. Einars'sonar í Hafnf. (dags. 17.
nóv. 1957). Mun ég nú halda
áfram að 'Birta kafla úr því og
svara fyrirspurnum hans. í bréf-
inu segir svo:
Einyrkjaklyfberi: Svo heyrði
ég nefndan klyfbera, þar sem
allar (þrjár) gjarðimar eru
samla megin, svo ekki þurfti að
snúast kringum hestinn til að
gyrða á honum. Síðar kom svo
önnur gerð af klyfberum með
lausum klökkum, sem einnig
munu hafa hlotið nafnið ein-
yrkjaklyfberar.
Vinnumannshnút heyrði ég
nefndan þverhnút á klyfbera-
gjörð. Skýring orðsins var þessi:
Vin'numönnum, en ekki bónda,
var trúandi til að setja þverhnút
á gjörðima, ef hún var löng, í
stað þess að stytta hana á annan
veg.
Rót (kvk.). A3 fara i rótina
var það nefnt, er farið var í eld-
húsrjáfur að taka til kjöt og
bjúgu til jöla.
Um fyrri tvö orðin hefi ég eng-
ar aðrar heimildir en þetta bréf
Guðlaugs. Þætti mér vænt um
að fá bréf frá þeim, sem við þiau
kannast. Síðasta orðið (rót) er
alkunnugt. Það var í fornu máli
hrót og nierkti „þak“. Það er al-
gengt í kenningum fornskálda.
Orðið hrót var hvorugkennt og
lengi fram eftir öldum helzt hvor-
ugkenndn myndin, t. d,. notar
Stefán Ólafsson orðið rót (í þess-
ari merfcingu) sem hvorugkyns-
orð. Eðlilegt er, að. kynið liefir
breytzt, þar sem orðið rót i öðr-
um merkimgum (og af öðrum
uppi’una) er kvenkennt.
ÞÁ RÆÐIR Guölaugur um
noikfcur or'ðtöfc, sem honum hefir
dottið í hug, að styðjist við sögu-
legar heimildir. Ekki er fyrir það
að synja, að til ein í íslenzku þó
nokkur orðtök og málshættir,
sem áreiðanlega eiga rætur að
rekja til tiltekinna atburða. Stund
um haf’a geymzt sagnir um slíkt.
Öllum slíkum sögum verður þó
að taka með im’ikilli varúð, því að
alltaf má búiast við, að sagau
haíi verið gerð eiftir á til skýring-
ar orðtafcinu. Ég er því ávallt tor-
trygginn á slíkar sagnir. En lát-
um nú Guðlaug hafa orðið:
Að fara undan með stöfum
eða að fara undan í flæmingi
er 'að tregðast við e—ð, t. d. að
samþýkkja eða játa einhverju,
gangast við e—u o. s. frv.
Guðlaugur stingur upp á þvi,
að þetta eigi rætur að rekja til
þess, er Arnór Tum'ason lét draga
Guðmund þi'skup góða ofan eftir
húsumum á Hólum í Hjaltadal.
Um þessa atbuðri segir svo í
Sturlungu:
Arnórr dró þá lið saman ok
komi (á óvart) um nótt til Hóla.
Tóbu þeir biskup í hvílu sinni
ok. drógu hann ofan eftir hús-
um. Hann setr hendr eða fætr
í dyristiafi eða þili, en þeir
drógu hann því harðara, svá at
við stórmeiðslum var búit. St.
I, 272.
Áður en ég vik að þeirri skýr-
ingiu þeissa orðtaks, sem mér virð-
ist senniIegUiSt, er rétt að gera
sér grein fyrir þeim heimildum,
sem kunnar eru um orðtakið.
Guðlaugur getur þess ekki, hvort
hann þekki það_ úr daglegu tali
eða úr bókum. f Blöndalsbók er
greint frá þessu sama orðtaki
fara undan með stöfmn, en þess
ekki igetið, livaðan fengið er. í
seðlasafni orðabókarinnar ■ er
beimildin hins vegar tilgreind,
en hún er orðabókarhandrit eftir
dr. Hallgrím Scheving. í handrit-
inu er frá því skýrt, að orðtakið
sé tekið úr þýðingu af Þúsund og
cinni nótt. Scheving þýðir orðtak-
ið „lente cedere, detrectare", en
það merfcir „hörfa hægt“. Þá hef-
ir Blöndal annað afbrigði orða-
sambandisinis, en það er gangast
undan með stöfum, sem hann
telur merkja „afsaka sig ákaflega,
sverja og sárt við leggja, að mað-
ur 'geti alfe ekki“. Af seðlasafninu
verður ekki séð, hverjar eru heim
iidir 'Orðabókarinnar um þetta af-
brigði. Loks hefir Orðabók Ilá-
skólans dæmi um afbrigðið fær-
ast undan með stöfum úr ritgerð
eftir Hannes Finnsson biskup.
Dæimið er á þessa leið:
Ég færðist undan með stöf-
um, en hann var svo þrunginn
og sárheitur, að hann ekki gáði,
bvað vitliegt var. H. Finnss.
Andv. LIX, 60.
Mér virðaist merkingar orðtaks
ins, þær sem ég hefi nú greint,
ekki benda til þess, að orðtakið
eiígi rætur að rekja til hörkulegs
viðnáms eins og þess, sem búast
má við, að Guðmundur biskup
hafi veitt í viðureigninni við
fjandmenn sína, heldur til vægi-
legri undanfærslu. Mér sýnist
írúlegast, að oðrtakið sé dregið
af því, er krakkar þoka sér feimn-
islega til dyra til að losna undan
ákúrum eða öðru sliku. En auð-
vitað get ég ekkert um þetta full-
yrt. Og gaman væri að fá vit-
nedrju um það, hvort orðtakið er
enn lifandi í alþýðumáli og hvar.
ANNAÐ ORÐTAK, sem Guð-
laugur ræðir um, hefi ég aldrei
heyrt og finn engar lieimildir um.
Það er nú veit ég, hvað á spýt-
unni hangir, sem hann telur
merkja „nú veit ég það, sem ég
vissi ekki áður, nú veit ég, hvað
á 'bak við liggur“. Guðlaugur get-
ur þess til, að orðtakið sé runnið
frá þjóðsögunni, sem felst í vís-
unni „Ellefu krof á einni rá“ o.
s. frv. Um það vil ég ekkert full-
yrða. En tvennt vil ég þó taka
fraiu: Þetta orðtak er einmitt af
þsirri gerð orðtaka, sem helzt
má ætla, að rætur eigi að rekja
til sérstakra atburða eða sagna.
Það er einnig sennilegt, að orðið
spýta merki ,,rá“ í orðtakinu,
hvort sem það er rá í eldhúsi,
hjal'l’i eða einhvers staðar annars
staðar.
MEÐ ÞÖKKUM þigg ég bréf
frá þeim, sem kannast við þetta
orðtak. Eitt orðtak, sem Guðlaug-
ur minnist á, verð ég að láta bíða
betri tiða. H. H.