Tíminn - 16.03.1958, Blaðsíða 5

TÍMINN, siuutudaginn 16. marz 1658.
MUNIR OG MINJAR:
Nikulásarbikar
•i
M
I ÞJOÐMINJSAFKIN U eru
til mangir g>óðir kalei'kar frá
miðöldum, sumir íisl. að upp-
runa, aðrir erlendir, en aliir
hafa þeir verið í íslenzíkum kirkj
uim og eru því fornhelgir þjóð-
legir gripir. Kaleikarnir eru í
sérstökum' skáp í miðaldadeild
kirkjugripa.
AthuguM gestur tekur eftir
því, að með kaleikunum er
einn skrýtinn fugl, hávaxinn bik
ar ((22,5 cm. á hæð), sem ekki
er aiiur af 'silfri ger, heldur er
iskálin úr gljiáfægðri.kókoshnot,
þumhuvaxinni einis og eðlið býð-
ur. Þannig er um' hnotskurnina
þúið, að efst er myndarlegt silf
urvar, en frá því liggja 6 silfur-
bönd niður yfir belg hnotarinn
ar og tengjast fæti bikarsins,
sem einnig er allur úr silfri.
Þessi bönd eða spengur eru
fest með þolinmóð að ofan og
neðan, og er auðvelt að leysá-
þau frlá hnotinni og ta'ka hana
innan úr umbúnaðinum. Þetta
betfir verið til þess gert að
skipta miætti um hnot, ef hún
brotnaði eða rifnaði, og gæti
þá bollinn verið jafngóður eft
ir.
FÓTUR ibikansins er skraut
'legur. Leggurinn er sexstrend
ur og á honum stærðar hnúður,
sem ailur er grafinn skraut-
venki otfan og neðan, en utan
í hann greypt lituð gler. Stétt
in er einnig sexstrend, og er á
hverjum fleti gyllt kringla af
konisettu viravirki. Áþekkt
víravirki liggur í teinungafléttu
á þremur af sex böndum, sem
tengja barm og fót bikarsins,
og er allt vfraviikið gyllt, en
silfrið í bikarnum að öðru leyti
ógyllt. Umhverfis barminn er
grafið með gotneskum upphafs
stötfum: Hjáip María mér, mun
eg treysta þér. Efcki er annað
líklegra en að íslenzkt verk
sé á bikar þessum að öJIu leyti.
Hann er nukfcuð síórkarkleg-
ur og handbragðið ekkj smlá-
munalega fínlegt, en hann er
mjög gerðarlegur og sómir sér
m>eð prýði. Vel getur hann ver
ið frá um 1500, ef til vill 'eldri,
en niálbvæm tímasetning er ó-
gerleg.
ÞÓ AÐ María guðsmóðir sé
ákölluð á ibikarnum, var hann
þó ekki við hana kenndur, með
an hann var í kirkju sinni. Þá
hét 'hann Nikulásarbikar cg
heitir svo raunar enn. Hann er
úr Oddakirkju á Ra.ngárvöllum,
var Ilátinn á Kunstkammeret í
Kaupmannahöfn 1784, fór það-
an á Þjóðsafn Dana 1848, en
var gefinn hingað heim 1930
ásamt mörgum öðrum góðum
gripuim. Fyrst sést iians 'getið
í máldaga Marteins hiskups
Einarssonar frá 1553 og er þá
kallaður „skurn búin m.eð loki“,
þótt þess 'sjiáist ekki merki nú,

Hvíimaurar
11:
SÍÐAST LIÐINN sunnudag var
ég að isegja ykkur, lesendur
góðir, frlá hvítmaurunum, en
hafði (þá eíkki lokið máli mínu.
Nú held ég friásöigninni á-
fram:
Hvítmaurarnir eru Ijósfælin
dýr, enda er ekfci mikið um
gluggana á ibúðum þeirra, ekki
fremur en hjlá Balkkabræðrum
forðum daga, þegar þeir voru
að byggja sér bæ. Næturnar
eru líika aðdráftartími þeirra,
því að í heitu löndunum er nótt
in alltaf dirnm. En oft þurfa
maurarnir að vera á ferli meira
en næturlangtí senn, þegar þeir
eru að viða að sér og langt
fyrir íþá að fara. Tii þess að
enginn verði þeirra var, byggja
þeir huldar leiðir um umhverf-
ið, bæði á jörðu niðri og uppi
í trjánum. í sjálfri ibygging
unni er góð loftræsting, því að
í toppi hennar eru e. k. stromp
ar, og frá iþeim liggja m>argir,
fióknir gagnar niður um alla
íbúðina. Uim ganga þessa er
svo stöðugur strauimur vinn-
andi imaura.
Það er eftirtéktarvert, hye
hægfara allar hitabreytingar
eru inni í byggingunni. Þó að
hitinn úiti fyrir breytist snögg-
lega fná 15 stigum upp í 35
stig, þá verður elkki nerna 10
stiiga hæikkun inni í íbúðinni.
AÐur var ég toúinn að geta
H þess, að maurarnir lifðu mikið
á tréni, ©n þeir nota líka ýmsa
i§ aðra jurtahiuta. Margt af þes.su
II er fremur óþjlálft í munni og
maga og ekki girnilegt til fram
leiðslu ihanda „fínu stéttun-
g:;.;
/ff a

að iok hafi verið á honum;
kann að hafa verið lauist Uk. í
visi'taisíu 1641 er talað um „silf-
unbúið skurn, kallað Nikulásar
bikar, vænt“, og kemur þet'a
nafn í fynsta sinn íyrir hér. Er>
af dæamim þessum er einniig
'ljóist, að tooilar af bikar, sem
gerðir voru af kófcóshnot, voru
ytfirleitt kaliaðir skurnir á mið
ölduim, ag sést þet.ta nafn oft í
mláldiögum, því að slík ker virð
a,st 'hafa verið 'býsna algeng.
. Kófcoshnetur heíir eflaust rek-
ið hér á fjörur, en það þurfti
eklki 'til, það var alkunna, hve
vel falinar og fallegar kókos
hnotekurnir voru ttl að gera
•úr þeiini biikara og efcki allur
vandi. að verða sér öti um þær
frá öðruim lönduxn. Annað og
yngra nafn á skurninni er
„nyt“, sasaa sem „hnot‘, og
kemur fyrir í þessu.m m.áls-
hætii: „Lítið er ara nytina, ef
kjarninn er burtu“, en þetta
sannast að vísu ekki um toó&os
nytina, sem svo er göfug, að
vel sómdi af að gera ker
er kirkjuim hæfðu. Þó mun
Niikuláisarbiikar og aðrar Skurn
ir miðalda ekki hafa verið kal
eikár, enda áttu kirkjur ýmisa
bolla og biara aðra, raunar ver
aldleg ker, eins og toverja aðra
fjlánmuni.
KIRKJAN í Odda var helg-
uð heilögum Nikulási Ibiskupi,
veLrndardiýrilmgi isjófarenda,
barna og bakara. Hann var ást
sæll hér á landi, enda var hann
naifndýriimgur 15 kirkna, e.n
verndardýriingur 38. Það sem
kirtkjan í Odda átti, var einn
ig heilags Nikulláss og mlá'tti
kenna við hann. Og skýrist
svo nafnið NikulásarfDikar. Um
heilagan Nikulás er Ni'kuUáls-
diktur, sem endar þannig:
Uiggir mig að öndin korni
í erfitt hald,
þiá vor sál er sett í toál
fyrir synd.a gjafld,
þú tak þá alla ýta snjalla
á þitt vald
göfuigtigr Nikirliás.
Kristján Eldjárn.
1—”
ÍvlÁL OG MENNING
Riistj. dr. Halldór Halldórsson
9. þáttur

u>m.“ En úr þes>su bæta vinnu
maurarnir raeð þvi að mýkja
trénið í maga sér og .gubba því
'upp aftur; ef til' yill' kíydida
þeir þetta með einhverju áð-
ur en það er borið fram. Svo
éta vinnuimaurarnir líka saur-
inn hver úr öðrum, en hann.
fer aðeirus niður í formagann,
þar 'b>la:lUasit hann isterkum
'sýrum og verður að dökfcum
graut. Þennan graut nota maur
arnir saraan við leirinn, sem
þeir byiggja úr hibýli sín, en
við það fær efnið milklu meiri
hörku. Þessir kunna á því flagið,
þó þeir hafi ekki meistarapróf
í 'byggingafræði.
ÞAÐ ER alkunna, að urmull af
geriuim finnst í meltingarvegi
jórturdýra. Geriar þessir auð-
valda meltinguna að mún.
Svona er því líka varið hjá
mauru.num, þeir hafa sína mag
ageria, sem hjiálpa til að fleyisa
trénið í sundur. Ut úr aftur
bol mauranna,; eihkum hjá
þeim, sem hafa það gott í matar
æði,. smitar einhvers konar
vökvi, >sér í lagi ber mikið á;
þessu hjá drottningunni, enda
bítur bún ekki útgarðana.
Vinnudýrin sækjast mjög eftir
þeasum vckva; virðiist hann
vera þeirra mesta hnossgæti.
Þegar drottningin er vanfær,
miá sjlá heilan hersfeara af
vinnumaurum í kringum hana
•isÚEÍleikjandi þennan vökva.
Máske er þetta líka einhvers
konar hreinlætisnáðstöíun, sem
konungsfjölisikyldan s'tendur að.
Þá hafa ýmsar hvítmaura-
tegundir ihina svonefndu
eveppagarða. Eru þeir alisettir
smáum, kóriaga hrauktnn, ger𠧧
um úr jurtaileiíum. Á hrauk
uim þeasuim vex sveppategund,
•sem notuð er til matar handa (§
dr'ottningu.n.ni eft-ir að hún er §|
íárin að gildna undir beldi, og §§
svo íhanda ungunum. Haflda ung
viðin tifl 'í isveppagarðinum í þús
undatali, enda er garðurinn §§
'StU'nduim nefndur vöggustofa §§
mauranna. Það merkiflegasta §|
við þessa ræfctun er. að þa𠧧
er aldrei nema ein og sama §§
sveppategundin, sem vex í gar𠧧
‘ihum, ehda þ'ótt urmull sveppa §§
tegunda sóu á þessum slóðum.
Náttúrufræðingar toyggja, að 1
gró ræktuðu sveppategundarinn '
ar séu það ÍIif.seig-, að þau ein §§
aiUra isveppagróa þöli að ganga §§
i gegnuim mieltingarveg imaur §|
anna. Sveppagarourinn liiggur §§
setíð í mámunda við hertoergi §§
konungishjórtanna, en það er
staðs-ett í ibyggingunui miðri. §1
FRJÓSEMÍ drottningarinnar er
g-iiluuleg. Er t.páið, að. hún geti
átt eiria milljión eggja á ári.
Nú er aldur toennar 7—9 ár,
svo að' það ,er orðin-a laglegur
afkttmendahópur, sém hún á
þegar hún; fcllur frá Þegar hún
e.r að verpa, kemur hvert egg
mieð tveggja sakúntna miRiibi'li.
Getur hún átt urn 30 þúsund
egg á dag. Á þsssum frjósemd-
ardcgum er heiil hópur þjón-
ulstuliðls uimihverfis drottning
una. Þá geraist erifl'Sámir dagar
fyrir vinnumaurana. Langar
Jlutningaiestir eru stöðugt á
íerðinni aftur og fram, því að
nýprpnu egcin verStir að flytja
tafarlauist burt úr hinu konung
flega herbergi. Og slitaflaust
verður að bera drottningunni
(Framh. á 8. síðu).

Strandamaður, sem ekki lætur
nafns sínis getið, segir svo í bréfi
tiil' rnín, dagsettu í Reykjavík 15.
des. 1957:
Ég hefi aflflfaf haft mjög gam-
an að íslenzkum orðtökum og
laiigar oft til að vita, hvernig
þau eru hugisuð. Að þessu sinni
vifldi ég biðja yður að sfcýra fyr-
ir mig orðtakið að renna kalt
' vatn miili skinns og hörunds.
Hvað tneririr orðið hörund í
þessu samtoandi?
Áður en ég ræði um merkingu
orðsinis hörund, er rétt að gera
;sér nokkra grein fyrir afldri orð-
taksins. Mér viltaniega kemur það
■ekki fyrir í fornritum, en allt um
það er ég sannfærður um, að það
er fjörgamalf. Eizta heimiild mín
um orStakið er írá síðari hluta
17. aldar úr hinu merkifega mál's-
háttansaíni Guðm-undar Ólafsson-
ar. Þar seeir wvo:
Rennui vaitn á milli skinns og
hörund'S. G. O. Thes. 128.
í orðasafni, s-em Jón Árnason
Skiáliholtsbiskup hefir tekið sam-
an og vaðrveiitt, er í handriti á
Landstoóka.safni, kemur orðtakið
einnig fyrir. Orðasafnið er skrif-
að um 1740. Þar segir svo:
Valtn á miflfli sfcinms og hör-
undis, aqva intercus. J.Á. Lbs.
224, 4to, bfls. 1085.
Latnesku orðin aqva intercus
munu vís't merkja „vatn undir
iskinni“, þó að 'hugsanlégt sé að
víisu, að þau tákni „vatn á miii
iaga í 'húðinni“. í Blöndalsbók er
tilgreinlt orðtakið e-m rennur kalt
vatn milli skinns og hörunds, en
er ekki þeinlíniis þýtt, heldur
borið saiman við danska orðasam-
ibandið „det löber en koldt ned
ad ryggen“.
Orðið hörund mun i 'nútíma-
ranál'i einkanlega notað um yfir-
húðina, þótt Biöndal segi að
vísu, að það sé einkum haft um
innri húðina í andistæðu við
sfcmn. En efcki er fyrir það að
isynja, a.ð mierk.ing orðsins virðist
hafa verið nokkuð á reiki á síð-
ari öMum. í Guðbrandsbiblíu er
orðið notað í merkingunni
„iskinri", eins og sjá rná á eftir-
farandi ti'Mtnun:
Ég vi'l igefa yður (þ. e. bein-
unum) æðar og sinar og láta
kjöt vaxa ytfir yður og draga
hörund þar ylir. Esek. 37, 6
(G. Þ.).
í latnesk-íslénzku orðasafni frá
því 'iim 1630 er orðið höruud haft
um yfirhúð. í orðasafninu stend-
ur:
euticula-epidiermi's, þunn himna
eða hárramur, hörund. Nom. I,
14.
Orðið epiderniis, sem orðið
hörund er hér þýðing á, merkir
„yfirhúð". í Lærdómslisíafélags-
ritum er orðið hönind ýmiist not-
að í merkingunni „yfirfiúð“ eða
„undirhúð“ (,,feður“), eins og
eftirfarandi d'æmi sýna:
ei dýpri en svo. að gangi inn
úr ski'n.ninu (epidermide) í h'ör-
unidið (cu'tim). L.F.R. VIII, 9.
Danir kosta útgáfn
á isl. handritum
Merk nýmæli er að finna í fjár
lögum Bana á þessu ári. M.a. er
gert ráð fyrir að hafin verði út-
gáfa á íslenzkum handritum í
Árnasafni, og hefir núklu fé ver-]
ið tilkostað i því skyni. Byrjað j
verffur á því að gefa út Ólafs j
sögu Tryggvasonar, sem á a'ð
koma út í tveimur hindum, hvert
bindi 440 blaðsíður. Auk þess
verður aukabindi með inngangs-
oríium, orðasafni og skýringum.
Útgáfan á að fara frarn á þrem-
ur árum og hefir 27.000 dönskum
kr. verið varið 151 þess.
húðin (cutis) og hörundið
(epidermis) þorrna. L.F.R. XI,
156.
Frá 18. og 19. öld má finna
niokkur fléiri dæmi í seðlasafni
Orðabókar Iíáskólans, þar sem
erfjðara er um vik að ákveða
merkingu orðsins. Skulu þó fjög-
.ux ti'lgreind hér til gamans:
Sullar draga sig saman....
millium 'skinu'S og hörunds í lung
ur.um. Hastf. Sauð. 54 (bókin
var gefin út 1761). N
Blóð milli skinns og hörunds,
fíjá hörundsblóð. L.F.R. IX, 198.
smá'taugóttan netvefnað mil'li
ski'iui's og hörunds. úlart. Eðl. 5.
að húðin er saiusett af tveim
hinraum, skinni og -hörundi.
Mart. Eðl. 57.
Af þessum tilvitnunum ætti að
vera Ijóst, að á síðari öldum hef-
ix orðið hörund verið haft um
.einstök l'ög húðarinnar, ýmist um
yfiriag hennar eða undirlag. í
fornmáli hefir orðið ýmsar merk
i'ngar. Samkvæmt orðabók Fritzn-
ers eru merkingarnar þessar: 1)
hóldið, sem Iiggur milli skinna og
'beina í mann'slika'manum, 2) yfir-
borð mannslikamans (Af dæmun-
um er greinilegt, að 'hér er átt
við merkinguna skinn, yfirhúð),
3) líkaminn sem andstæða sálar-
innar, 4) holdið sem andstæðS
andans, 5) getnaðarlimur karla.
ÉG ER LÍTT fróður um læknis-
fræðileg efni, en hygg þó, að
ekki sé gertegt að skýra þetta
orðtak með hliðsjón af hugmynd-
um nútímamanna um starfsemi
mannslikamans. Það er vel hugs-
antegt, að fyrri alda menn hafi
hugsað sér, að vatn gæti runnið
miH'i laga í húðinni, þegar þeir
urðu fyrir geðshræringu. Ég
hygg þó ekki, að orðtakið sé hugs-
að á þann veg. En skýring sú,
isem ég haliast lielzt að, er vafa-
lauist engu minni fjarstæða frá
sjónarhól læknisfræðinnar. En
það skiptir í þessu sambandi ekki
niáti, því að aðalatriðið við skýr-
ingar orðtaka eru þær hugmynd-
ir, sem fólkið liefir gert sér, en
ekki hiiiiar, sem vísindin gera sér
nú.
Menn veiti því eftirtekt, að
fyrsta mierkingin, sem tilfærð er
í orðatoók Frizners er „hold“.
Með samanburði við önnur mál
ntá sýn'a, að sú er upprunalegust
merking orðsins, sbr. lat. caro
(í ef. carnis), sem ýmis orð f
Evrópumálum eru af runnin, t. d.
carneval. Frummerking orðasant-
toandsins ntilli skinns og hörunds
tel ég þvi, að sé „nrilli húðar og
ho!ds“.
í NÚTÍMAMÁLI er orðið hör-
und ávállt hvorugkennt, en í forn
mláli kemur einnig fyrir af því
kvenkynsmynd, og er þá eignar-
fallið Iiöruudar. Hel er þannig
lýst í Snorra-Eddu:
Hon er tolá hálf, en hálf nteð
hörundarlit. Sn. E. I, 106.
Og í Sólarljóðum er þessi vísa:
Hörundarhunigr
tælir hölda oft.
Hann hefir ntargr til nrikinn.
Laugavatn
er ntér l'eiðast var
eitt allra hluta. Sæ. E. 365.
Orðið Iiörundarhuugur táknar
„tooldisins fýsn“. Þessi kvenkyns-
mynd íslenzka orðsins hörund er
í samræmi við það, að latneska
orðið earo, sem fyrr var nefnt, er
kvenkennt.
Frá 18. öld er kunugt svipað
orðtak því, sem nú hefir verið
unt fjallað, þ. e. að vekja hroll
undir skinni. Orðabók Háskólans
hefir aðeins eitt dænti um það:
Hugsun mér slík
hnoll vekur undir skinni. L.F.R.
X, 282.
Enn fremur miá benda á orð-
takið að brenna (eða iða) í skinn-
inu, sem títt er í nútímantáli.
Merking þess er þó öll önnur.
H. H.